Asiako historia

Asian garatu ziren Historiako lehen zibilizaziorik garrantzitsuenak; ikuspuntu horretatik, beste kontinente batek ez du hain eragin handia izan mundu osoan, XVI. mendetik aurrera Europa erdigune argi bat bihurtu aurretik. XVIII. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, Asiak gainbehera kezkagarria izan zuen, baina XX. mendean hori aldatu egin zen. XXI. mendearen hasieratik aurrera, badirudi kontinentea berpizten ari dela, Japonian, Txinan eta Indian energia berriak zabaltzen ari dira eta, besteak beste.

Ekialde Hurbila: Mesopotamia

Mesopotamiako arkitektura

Ekialde Hurbilean, Mesopotamia zibilizazio handi baten sorterria izan zen, zibilizazio sumertarraren sorterria, gure aroaren aurreko hirugarren milurtekoan; sumertarrak hiri-estatuetan antolatu ziren, idazkera kuneiformea garatu zuten, kobrea landu zuten eta nekazaritza eta abeltzaintza praktikatu. Zibilizazio sumertarretik Babiloniako erresuma boteretsuaren zibilizazioa sortu zen, bigarren milurtekoan. K.a. XVII eta XVIII. mendeen arteko herri indoeuroparren migrazioen ostean, hititen erresuma finkatu zen.

Hebrearrak eta feniziarrak ere oso garrantzitsuak izan ziren eskualde horietan, hebrearrak erlijio monoteistadun finkatutako herri gisa, eta feniziarrak nabigatzaile eta aparteko merkatari gisa. K.a. XIII eta VII. mendeen artean, Asiriar Inperioaren goren aldia gertatu zen, eta jarraian Persiar Inperioarena Iranen. Azken hau VI eta V. mendeetako goren aldiaren ondoren, IV. mendean Alexandro Handiak suntsitu zuen.

K.a II. mendetik Islama sortu zen arte, VII. mendean, Ekialde Hurbila gatazka-lekua izan zen; alde batetik, partiarren eta sasandarren erresumen artekoa eta, bestetik, erromatarren eta bizantziarren artekoa. Ekialde Hurbileko zibilizazioen ekarpena oso garrantzitsua izan zen idazketari, astronomiari, matematikari, arteei, arkitekturari, ekonomiari eta erlijioei dagokienez (monoteismo judua, kristaua eta islamiarra, eta kultuak ekialdeko misterioetan inspiratuak).

Ekialde Urruna: Indiatik Japoniara

Hinduism expansion in Asia, from its heartland in Indian Subcontinent, to the rest of Asia, especially Southeast Asia, started circa 1st century marked with the establishment of early Hindu settlements and polities in Southeast Asia.

Zibilizazio handiko beste toki bat India izan zen. Han, Ganges ibaiaren eskualde zentraletan, gure aroa baino lehenagoko II eta I. milurtekoen artean, ariarrek euren nagusitasuna ezarri zuten brahmanen apaiz-kastaren eta hinduismoaren mendekotasunarekin batera, arraza banaketa eta kastak menderatzeko sistema baten parte gisa. Budismoa VI. mendean sortu zen eta Indian zabaltzetik Asiako erlijio nagusienetako bat bihurtzeraino heldu zen.

Indotxinan, Champa erresuma vietnamdarra sortu zen gure aroko II. mendean, eta Khmer inperio kanbodiarra, aldiz, VI. mendean. VIII eta XI. mendeen artean, erresuma boteretsuak ere ezarri ziren Indonesian eta Birmania edo Myanmarren.

Asiako hego-ekialdea zibilizazio txinatar eta japoniarren bizilekua izan zen: lehenengoa gure aroaren aurreko bigarren milurtekoan hasi zen, eta itxura handia hartu zuen gure aroaren aurreko III. mendean Qin dinastian, garapen kultural eta sozial altu batekin. Konfuzianismoak gero eta eragina handiagoa zuen. Japoniaren bateratzea K.o. VI. mendean gertatu zen, eta inperio feudal bat eratu zen, sintoismoan eta budismoan oinarrituz erlijioari dagokionez.

Islama, arabiarretatik turkiarretara

Musulmanen konkistak, VII. eta VIII. mendeetan

Asia, Afrika bezala, islamaren eraginpean egon zen gure aroko VII. eta VIII. mendeen artean. Asiaren kasuan, islamizazioa Ekialde Hurbilean hasi zen eta Indiara eta Asiako erdialde-iparraldera iritsi zen. Beranduago, arabiar-musulmanen zabaltzea turkiarrenak ordezkatu zuen; horiekin sortu zen Otomandar Inperioa, XIV. mendean, islamiar gehiengo bateko inperio bat, baina etnia eta erlijio anitzekoa, Istanbul hiriburua izanik. Bere goren aldian, inperio hori Europako erdialde-hegoaldetik, Asiako hego-mendebaldeko zati handi batetik, Ekialde Hurbiletik eta Afrikako iparraldetik hedatu zen. XIII-XV mendeetan, Asiaren zati handi bat mongoliarren eta tartariarren konkistek suntsitu zuten, Gengis Khanek eta Tamerlanek zuzenduta, inperio erraldoiak eratu zituztenek.

Europarren etorrera XVI. eta XIX. mendeen artean

XV. mendearen amaierara arte, europarrek presentzia txikia izan zuten Asian, batez ere Ekialde Hurbileko eskualdeetara mugaturik, baina ordutik aurrera, India, Indonesia, Txina eta Japonian sartzen hasi ziren. Horrek fase berri baten hasiera markatu zuen Asiako historian. Inflexio-puntu erabakigarria 1498an Vasco da Gama esploratzaile portugaldarra Indiara iritsi zenean izan zen.

XVI. mendearen lehen erdian kontinentera sistematikoki sartu ziren lehenak portugaldarrak izan ziren, merkataritza-portuak ezartzeko kostaldeko portuetan. Gero, mendearen bigarren erdian, espainiarrak Filipinetara sartu ziren, kristau bihurtu zen herrialdera, eta XVII. mendean, holandarrak Indonesian eta britainiarrak eta frantsesak Indian sartu ziren. Europako misiolari eta merkatariak XVI. mendean iritsi ziren Japoniara.

Harreman komertzialez gain, europarren helburu nagusia kristautasuna zabaltzea zen, baina Filipinetan izan ezik, ez zuten arrakasta handirik izan. Bi mendetan zehar, europarrak merkataritza-baseak ezartzeaz arduratu ziren kostaldeetan, baina XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera, Asian inperio kolonial handiak sortzen hasi ziren.

XVIII. mendeko Indian, aurreko mendeko garai bikain baten ostean, Mongol Handiaren inperioa (XVI-XVII. mendeak), Tamerlanen mongoliar inperioaren oinordekoa zena, krisi sakon batean sartu zen. 1763an, Ingalaterrak Indiaren anexioa hasi zuen; XIX. mendearen lehen erdian holandarrek Indonesiako inperioa sendotu zuten; 1886an britainiarrek Birmania hartu zuten; 1863 eta 1895 artean frantsesek Indotxina okupatu zuten; 1898an estatubatuarrek espainiarrei Filipinak kendu zizkieten. Txinatar inperio handia, XVIII. mendera arte kultura literario eta lehen mailako kultura zientifiko eta teknologikoa garatu zituena, gainbehera joan zen 1840ko hamarkadan, eta amore eman behar izan zuen mendebaldeko potentzien inposizioen aurrean; 1907an Persia Britainia Handiaren eta Errusiaren eraginpeko eremu batzuetan banatu zen

Asiaren berpizkundea XX. mendean

Japonia modernoa

Asiako berpiztearen lehen seinalea Japoniaren modernizazioa izan zen XIX. mendeko azken hiru hamarkadetan; horri esker Errusiako Inperioaren aurkako gerra bat irabazi zuen 1904-1905ean. 1911n inperioa erori zen Txinan eta 1912an errepublika sortu. Asian, Lehen Mundu Gerraren ondorioz, mugimendu nazionalista indartsuak garatu ziren, euren herrialdeen autonomia edo independentzia helburu bezala zituztenak. Ekialde Hurbilean, Otomandar Inperioa desegin egin zen, eta horrek arabiar nazionalismoak bultzatu zituen: mugimenduak indartu egin ziren Bigarren Mundu Gerran.

1945etik aurrera, Asia goitik behera aldatu zen. 1946an Filipinak, Siria eta Libano independizatu ziren; 1947an India (Gandhiren eginkizunari esker), Pakistan eta Sri Lanka; 1948an Israelgo Estatua jaio zen; 1949an Txina kontinentala komunista bihurtu zen, Taiwan Estatu autonomo, aldiz, eta Indonesia independizatu egin zen; 1954an frantziar inperioa bertan behera erori zen Indotxinan; 1957an Malaysia independizatu zen. Bere porrotaren ondoren, Japonia, Asiako hego-ekialdea kontrolatzen saiatu zena Bigarren Mundu Gerran, garapen handiko fase batetik pasatu zen.

Gerra Hotzaren garaian, mundu komunistaren eta Mendebaldearen arteko oposizioak zenbait gatazka eragin zituen, horietatik garrantzitsuenak Koreako Gerra (1950-53) eta Indotxinako Gerrak (Vietnam eta Kanbodia), 1975 arte iraun zutenak. 1979an iraultza islamiarra gertatu zen Iranen, mugimendu fundamentalistak bultzatu zituena Asiako eta Afrikako herrialde askotan, eta, ondorioz, gatazka politiko eta erlijioso latzak sortu eta terrorismoaren espirala elikatu zituena.

Ekonomiaren ikuspuntutik, desberdintasun handiak daude Asian. Azken hamarkadetan hazkunde ekonomiko nabarmena izan duen eremu bat –Japonia, Hego Korea, Singapur, Taiwan, Txinako eta Indiako zatiak– sortu bada ere, oraindik azpigarapen eta izugarrizko pobrezian bizi diren eremu zabalak daude.