Tbilisi

Tbilisi; თბილისი; Tiflis
	national capital (en)
	Tbilisi San David Elizako zelaitik, 1907-1915 aldean. Sergei Mikhailovich Prokudin-Gorskiik egina]] Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Georgia
Probintzia	Tbilisi
Alkatea	Kakha Kaladze (en)
Izen ofiziala	თბილისი
Jatorrizko izena	თბილისი
Posta kodea	0100–0199
Geografia
Koordenatuak	41°43′21″N 44°47′33″E / 41.7225°N 44.7925°E
Azalera	726 km²
Altuera	380-770
Demografia
Biztanleria	1.118.035 (2014); −123.665 (2023)
Dentsitatea	1.553 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	450 inguru
Telefono aurrizkia	32
Ordu eremua	UTC 04:00
Hiri senidetuak	Saarbrücken, Ljubljana, Innsbruck, Palermo, Kiev, Vilnius, Chisinau, Krakovia, Lviv, Odesa, Lublin, Riga, Kharkiv, Baku, Nantes, Bristol, Bilbo, Astana, Istanbul, Erevan, Atlanta, Kairo, Doha, Teheran, Minsk, Sofia, Bukarest, Ankara, Atenas, Mosku, Lagos, Varsovia, Praga, Lincoln, Jerusalem, Budapest, San Petersburgo, Paris, Lima, Guangzhou eta Dublin
Hizkuntza ofiziala	georgiera
	tbilisi.gov.ge

Tbilisi^[1]^[2] (georgieraz: თბილისი, tʰb̥ilisi ahoskatua) Georgiako hiriburua da, Kura ibaiaren ertzean kokatua.

Hiri kulturanitza da, bertan 100 talde etniko bizi dira. Biztanleriaren � georgiarra da, eta errusiar, armeniar, azeriar populazio ugariarekin. Horietaz gain, hirian osetiarrak, abkhaziarrak, ukrainarrak, grekoak, juduak, estoniarrak, alemaniarrak, kurduak eta beste hainbat bizi dira.

Europa eta Asiaren arteko pasabidea izanda, eta Zetaren Bidetik hurbil egonda, Tbilisik hainbat inperioren eragina jaso du. Historia aberats hori bertako arkitekturan islatzen da, hirian hainbat estilo agertuz: Erdi arokoa, neoklasikoa, Beaux Arts, Art Nouveau, sobietarra eta gaur egungoa.

Josef Stalin, Sobietar Batasuneko lehen ministro izandakoa, georgiarra, bertan izan zen apaizetxe ortodoxoan ikasten.

Historia

Azterketa arkeologikoek erakutsi dutenez, K.a. 4000. urterako biztanleak bazeuden eremu horretan. Jakina da, halaber, K.o. V. mendearen bigarren erdian gotorleku bat eraiki zela, geroago persiarren eskuetan eroriko zena. Berreskuratu ondoren Vakhtang erregea izan zen hiriaren bultzatzailea. Handik gutxira Georgiako hiriburu bihurtu zuten.

Kanpo menderakuntza

VI. mendearen hasiera nahiko baketsua izan zen eta hiria Europa eta Asia arteko bide-gurutze izanda garai onak izan zituen. Bake-aldia amaitu zen zeren Tbilisiren kokapena estrategikoa izanda hainbat inperiok eskuratu nahi izan baitzuten: Persia, Bizantziar Inperioa, arabiarrak eta seljuktar inperioa. 570 eta 580 artean persiarrak izan ziren hiria menderatu zutenak, 627 urtean bizantziar armadak arpilatu zuen hiria eta 736tik aurrera arabiarrek menderatu zuten eta Tbilisiko emirerria sortu zuten. Hainbat eten egon arren hiria nagusiki arabiarren agindupean egon zen 1050 arte. Tarte batean khazariarrek arpilatu zuten eta 1068an seljutarrek.

Georgia batuko hiriburua

Georgiako David IV. erregearen tropak Tiflisen sartu ziren 1122an, 60 000 georgiar 300 000 turkiarren aurka borrokatu ondoren. Borrokak amaitutakoan erregeak hiriburua mugitu zuen Kutaisitik, Georgiako mendebaldetik, Tbilisira. XII. eta XIII. mendeetan, Tbilisi eskualdeko potentzia nagusi izatera iritsi zen, ekonomia oparoa, merkataritza oso garatua eta gizarte-egitura sendoarekin. XII. mendearen amaieran, Tbilisik 80 000 biztanle inguru zituen eta kultura- zein literatura-gune garrantzitsua izan zen, Georgian zein mundu osoan. Tamar erreginaren garaian, Xota Rustaveli zegoen hirian bere poema epiko mitikoa idazten, Zaldun tigrelarruduna. Garai horri Georgiako Urrezko Aroa edo errenazimendu georgiarra esaten zaio.

Mongolen nagusitasuna eta geroko ez-egonkortasuna

Urrezko aroa ez zen oso luzea izan, ez baitzuen mende bat baino gehiago iraun. Aurreko eraso batzuen ondoren Georgia mongolen mende erori zen 1236an, Herrialdea nola edo hala mantendu zuen ohiko bizimodua baina hiriburuan mongolen eragina handia izan zen, arlo politikoan zein kulturalean. 1320 urtean, mongolak indarrez eragotzi zituzten zituzten eta Tbilisi izan zen berriz ere Georgiako hiriburua. 1366an, izurri beltza zela eta, hiria suntsituta geratu zen beste hiri asko bezala.

XIV. mendearen bukaeratik XVIII. mendearen bukaera arte, Tbilisi hainbat erasotzaileren eskuetan erori zen, eta behin baino gehiagotan erabat erre zuten. 1522an hiria persiarren kontrolpean erori zen, baina 1524an Georgiako David X. erregeak konkistatu zuen atzera. Garai horretan hiriko zati asko berreraiki zituzten. XVII. eta XVIII. mendeetan erasoak eta konkistak ugaritu ziren, tartean otomandar eta persiar turkiarrenak. Georgiako Eraklio II. erregea behin baino gehiagotan saiatu zen hiria pertsiarretatik askatzen, baina ezin zuenez Errusiaren laguntza eskatu zuen.

Errusiako agindupean

1801ean erresuma georgiarra Errusiako Inperioarekin bat egin zuenean, Tbilisi bertako gobernuaren egoitza izan zen eta mendearen hasieran hazkunde handia izan zuen ekonomikoki zein politikoki. Europar estiloko eraikin berriak egin ziren, errepide eta trenbide berriak eraiki ziren, Tbilisi Errusiarekin eta Transkaukasiako beste hiri batzuekin lotzeko, Batumi, Poti, Baku eta Erevanekin esaterako. 1850eko hamarkadan merkataritza-gune garrantzitsua zen, eta bertan hainbat artistek, Ilia Txavtxavadze-k eta Aleksandr Griboedov-ek esaterako, izan zuten egoitza. Aleksandr Puxkin, Lev Tolstoi, Mikhail Lermontov izan ziren bertan eta goraipatu zuten, eta Romanov familiak hirian jarri zuen Transkaukasiako egoitza.

Tbilisiko kale bat 1881ean

Mende horretan hiriko biztanleria oso anitza bilakatu zen, etnia, erlijio eta kulturaren aldetik: armeniarrak % 38,1 ziren, georgiarrak % 26,3 eta errusiarrak % 24,8.

Independentzia labur bat

1917ko Errusiako Iraultzaren ondoren, hiria izan zen Transkaukasiako gobernuaren erdigunea. 1918ko udaberrian, hirian bertan aldarrikatu zen Transkaukasiako Federazio independentea. Federazioan hiru nazio zeuden —Georgia, Armenia eta Azerbaijan— baina laster banatu ziren 1918ko maiatzean eta Tbilisi hiriburua zuen Georgiako Errepublika Demokratikoa sortu zen.

1921eko otsailaren 25ean, Arrmada gorriak hartu zuen Tbilisi, hiriaren kanpoaldean borroka gogorrak izan ondoren. Horrela hasi zen aro sobietarra.

Aro sobietarra

1921 indar sobietar boltxebikeen okupazioaren ondoren Tbilisi izan zen Transkaukasiako Errepublika Sozialista Sobietarreko (Armenia, Azerbaijan eta Georgia) hiriburua hasiera eta Georgiako Sobietar Errepublika Sozialistarena gero. Sobietar aroan Tbilisiko populazioa asko hazi zen, hiria industrializatu zen eta Sobietar Batasuneko gune politiko, sozial eta kultural garrantzitsua izan zen. 1980an, SESBeko lehen rock jaialdia egin zen bertan.

Errusiaren aurkako hiru manifestazio garrantzitsu izan ziren hirian, 1956an, Nikita Khrustxoven politika antiestalinisten aurka, 1978an eta 1989an. Lehenean eta azkenean odol-isurketa gertatu zen.

Independentzia

Kura ibaia Tbilisin

1991ko Sobietar Batasunaren kolapsoaren ondoren, Tbiliisik asaldura eta ezegonkortasun aldiak izan ditu. 1991ko abendutik 1992ko urtarrilera arte iraun zuen gerra zibil labur baten ondoren istiluak izan ziren mafiako klanen artean. Xevardnadze presidentearen garaian (1993-2003) krimena eta ustelkeria oso handiak izan ziren, gizarteko estamentu asko pobretu egin ziren, ekonomiaren kolapsoagatik lanik ez zegoelako. 2003ko azaroan protesta masiboak izan ziren, hauteskunde parlamentario iruzurtien ondoren 100 000 pertsona baino gehiago kalera atera ziren, Larrosen iraultza deitutakoa ekarriz. 2003az geroztik hirian egonkortasuna eta ekonomia handitu dira.

2008ko abuztuan errusiarrek Tbilisiko aerodromo militarra bonbardatu zuten, Hego Osetiako gerraren testuinguruan.

Geografia

Hiria Georgiako ekialdean dago, Mtkvari (Kura) ibaiaren bi ertzetan. Itsasoaren mailatik 380 eta 770 metro artean dago, mendiz inguratutako anfiteatro baten formarekin. Erliebea konplexua da Trialeti mendikatearen aldeko maldengatik batez ere.

Klima

Klima subtropikal hezea du, eragin kontinentalarekin eta nahiko idor hala ere. Uda beroak eta neguak hotzak dira, baina biak muturrekoak izan gabe. Historian erregistratutako minimoa -23 °C izan da, eta udako maximoa 40 °C. Garai euritsuena udaberria da.

Datu klimatikoak (Tbilisi)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	5.9	7.1	12.2	19.3	23.1	27.5	31.0	30.2	26.1	19.4	12.7	7.8	18.6
Batez besteko tenperatura (ºC)	1.5	2.4	6.8	13.0	17.0	21.1	24.5	23.7	19.8	13.6	7.8	3.4	12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.5	-0.8	3.0	8.1	12.1	16.0	19.4	18.6	15.0	9.4	4.5	0.5	8.7
Pilatutako prezipitazioa (mm)	20	29	31	51	84	84	41	43	35	41	35	23	517
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	4.0	4.6	5.9	7.6	9.7	8.7	5.7	5.7	5.0	5.6	4.4	4.0	70.9
Eguzki orduak	99.2	104.4	142.6	171.0	213.9	249.0	257.3	248.0	207.0	164.3	102.0	93.0	2051.7
Iturria: ^[3]

Turismoa

Rustaveli etorbidea

Hiri alaia, dinamikoa eta abegikorra da, oraindik turismo handia jasotzen ez duena.^[4] Askatasunaren Plaza (lehen Leninen plaza) eta Rustaveli etorbidea dira ibilbide baterako abiapuntu egokienak. Horien inguruan Georgiako Museo Nazionala, Opera Jauregia eta Arte Ederretako Museoa bisita daitezke.