Ledea
Ledea[4][a] (zaraitzueraz: Ledia)[b] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatua. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 44,1 kilometrora. Altuera 395 eta 924 metro artekoa du, eta 19,28 km²-ko azalera. 2023 urtean 323 biztanle zituen.
| Ledea | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Herriko ikuspegia hegoaldetik | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Zangozerria | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Liédena | ||||||||||
| Alkatea (2019-2023) | Ricardo Murillo Delfa (Ledeako Hiribildua) | ||||||||||
| Posta kodea | 31487 | ||||||||||
| INE kodea | 31155 | ||||||||||
| Herritarra | ledeatar, lediatar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°36′47″N 1°15′53″W / 42.61316359°N 1.26485964°W | ||||||||||
| Azalera | 19,28 km² | ||||||||||
| Garaiera | 395-924 metro | ||||||||||
| Distantzia | 44,1 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 323 (2023:  7) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 0,17 bizt/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 22,88 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 28,17 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 70 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 10,93 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu ez-euskalduna | ||||||||||
| Euskaldunak[2][3] | % 3,20 (2018: %0,84) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1846 (independentzia) | ||||||||||
| Webgunea | www.liedena.es | ||||||||||
Ledea Urraul ibarrean dago geografikoki. Leireko mendilerroan eta haren oinean kokatzen da; Irati ibaiak Irunberriko arroila zeharkatzen du, eta Harriaren eta San Adrianen labarrak eratzen; Ledea herria Irati ibaiak bustitzen duen arro txiki bateko muino batean dago. Iruñea-Jaka eta Irunberri-Gallur errepideek zeharkatzen dute eta Pirinioetako autobiak inguratzen du, Zangozerriarentzat eta Aragoiko eremu mugakideentzat ezinbesteko komunikazio-lotunea osatuz.
Urraul ibarrekoa da geografikoki, baina ez administratiboki 1846tik, urte horretan udalerri independente bat bilakatu baitzen. Bertako biztanleak ledeatarrak (zaraitzueraz: lediatarrak) dira.
Izena
aldatuLedea edo Ledia beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Liédena
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Liédena
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
- Ledena (918)
- Liedena (1055)
- Ledena (1104)
- Liedena (1268)
- Liedena (1366)
- Liedena (1534)
- Lidena (1587)
- Liedena (1802)
- Liedena (1926)
- Ledia (1961)
- Ledea (1990)
Etimologia
aldatuRamon Menendez Pidalek herriaren izena Laetus latindar izenarekin lotzea proposatu zuen, ondoren Iberiar Penintsulan hedapen handia duen atzizki batekin. Hipotesi hori frogatzea zaila da, eta, gainera, Ricardo Zierbidek zaila ikusten du Liédena edo Ledea Laetus izenetik desbideratzea, li- silaba postonikaren kontserbazioa dela eta.
Gerhard Rohlfsek izen horretan ikusten du -na desinentzia, «historiaurreko garaietakoa».
Dena dela, antzinako izena Ledena izan zen, eta hortik sortu zen bai izen erromantze diptongatua, Liédena, bai bokalarteko -n- eta diptonga ez den Ledea galtzen duen euskalduna; gaur egun Ledia esaten dute zaraitzuerazko euskaldunek.
Herri-etimologiek "dena lohitsu" edo "heletxal" azalpenekin lotzen dute.
Ezaugarriak
aldatuArmarria
aldatuLedeako armarriak honako blasoi hau du:[6]
| « | Hondo urdin batez eta aurrean bere kolorezko harrien arteko urrezko arku bakarreko zubi batez osatuta dago. | » |
Bandera
aldatuLedeako banderak Ledeako armarria dauka hondo gorri baten gainean.
Geografia
aldatuLedea Urraul ibarran barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioaurreko ibarra da, Longida, Itzagaondoa eta Ibargoiti ibarren eta Nabaskoze almiradioaren artean. Ibarra zeharkatzen du Irati eta Zaraitzu ibaiak, Aragoi ibaiaren adarrek.
Mugakideak
aldatuInguru naturala eta kokapena
aldatuLedea Zangozako merindadearen ekialdean kokatzen da, Nafarroako hiriburutik 44 kilometrora. Herrira heltzeko N-240 errepidea hartu behar da Iruña-Oska norabidean. Zangozara doan NA-127 errepidearekin ere lotzen da.
Klima eta landaredia
aldatuLedeako klima mediterraneo-kontinental motakoa da. Urteko batez besteko tenperaturak 12º eta 13º bitartekoak dira eta batez besteko prezipitazioak 600mm eta 100mm bitartekoak, altuera zein den. Urteko egun euritsuak 90 izaten dira, eta, oro har, udaberrian eta udazkenean metatzen dira, izan ere, udak leho samarrak izaten dira. Alde termikoa nahiko nabaria da.
Basoak udalerriaren %3,9 baino ez dira, eta jatorrizko zuhaixkak eta hariztiak ia erabat galdu dira. Nafarroako hainbat udalerritan gertatu bezala, larizio pinu ugari birlandatu dira XIX. mendetik aurrera.
Estazio meteorologikoak
aldatuLedean ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Esa pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 487 metrora, Nafarroako Gobernuak 1991an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
 Datu klimatikoak (Esa, 1981-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 24.0 | 28.2 | 30.2 | 35.0 | 40.7 | 43.0 | 42.0 | 40.0 | 32.0 | 25.6 | 19.0 | 43.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.0 | 11.1 | 14.7 | 17.1 | 21.2 | 25.9 | 29.7 | 29.5 | 25.7 | 19.7 | 13.1 | 9.4 | 18.9 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.0 | 6.3 | 9.3 | 11.6 | 15.3 | 19.3 | 22.2 | 22.3 | 19.2 | 14.3 | 8.8 | 5.6 | 13.3 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.9 | 1.6 | 3.8 | 6.3 | 9.5 | 12.6 | 14.8 | 15.0 | 12.7 | 9.0 | 4.5 | 1.9 | 7.7 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -13.0 | -13.0 | -10.0 | -4.2 | -1.0 | 2.4 | 5.8 | 5.0 | -1.0 | -3.4 | -8.0 | -13.0 | -13.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 75.9 | 62.5 | 65.5 | 74.4 | 70.6 | 53.9 | 32.2 | 36.1 | 54.6 | 78.5 | 79.8 | 81.3 | 765.2 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 70.0 | 55.0 | 63.0 | 56.0 | 55.0 | 67.0 | 73.0 | 80.0 | 85.0 | 140.0 | 65.0 | 90.0 | 140.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 9.9 | 8.8 | 9.6 | 10.2 | 9.3 | 6.8 | 4.2 | 4.6 | 6.2 | 8.4 | 10.2 | 9.9 | 98.1 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.3 | 0.9 | 0.5 | 0.2 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.3 | 0.7 | 3.8 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
aldatu.svg)
Antzinaroa
aldatuAmaieran, Brontze Aroko hiru aizkora leundu aurkitu zituzten. Saxo izeneko tokitik dator erromatarren garaiko hilobi-inskripzio bat. Erromanizazio handiko eremua da, haren lekukotza arkeologikoen arabera, hala nola Arroileko hiria, erromatarren garaikoa.
Erdi Aroa
aldatuHerri horretatik gertu, 905. urtean, Lope ben Muhammad banukasitaren eta Antso Gartzeitz Iruñekoa errege baskoi berriaren arteko topaketa izan zen.[argitu] Ez da ahaztu behar Erronkaribarreko armarrian mairu bat ageri dela, zubi baten gainean lepoa moztuta. Zubi hori, tradizio baten arabera, Esako zubia da, Ledearen parean, nahiz eta zubi hori ez den hain zaharra.
Antso Gartzeitz Iruñekoa erregeak 918an Leireko monasterioari hiribildua eman ziola alegatu zen arren, XI. mendean Almorabide leinuko arbasoek usurpatu egin zuten, Lope Lopitzek, ezizen horretako lehenak, 1104an abadia hori behin betiko besterendu zuen arte. Berezko urtean Iñigo Fortunitz uko egin zion Ledeako hiribilduaren gainean zuen eskubideari, Artaxotik gertu dagoen Santsoain hiribilduaren truke, gaur egun Urraulbeiti udalerrian. Ospitale bat egon zen, 1173an dokumentatua.[9]
Aro Modernoa
aldatu1521eko maiatzean Nafarroaren errekonkista kanpainan, herritarrak okupatzaileen kontra altxa ziren Nafarroan zehar, baita Esan, Ledean eta Zangozan ere, nafar legitimisten tropak Pirinioak hegoaldera igaro ahala. Ledeatarrek Aragoira ihes egiten zuen gaztelar kontingentearen kontra borrokatzen parte hartu zuten.
1647an Ledeako Korredukoa zen, Urraul ibarra banatzen zen lau eremu erdi-autonomoetako bat, eta 1845ean udal-barruti bihurtu ziren. Hurrengo urtean, korredua desegin eta egungo Ledea eta Esa udalerriei bidea eman zien. Horiei, hurrenez hurren, Kortes eta Baldetorre herri hustuen terminoak gehitu zitzaizkien, horiek ere desagertutako banaketa administratiboan sartuta.
Aro Garaikidea
aldatuXVIII. mendearen amaieran, lurrak lantzea zaila zen, ibaiaren beste aldean baitzeuden, eta zubia legoa erdi bat baino gehiagotik urrun, ibaia txalupaz zeharkatzeko. 1847an, 632 erreal zituen eskolak; parrokiako bikarioak Leireko monasterioa hornitu zuen 1830eko hamarkadara arte; bideak ferrazkoak ziren eta irin-errota bat zuten.[10] 1855eko maiatzaren 1eko desamortizazio legea betez, herri honetan 1865ean ehundegi bat eta 1872an errementeria bat saldu ziren.
Ledeako komunikazioak nabarmen hobetu ziren XIX. mendearen bigarren erdialdean eta, batez ere, XX. mendearen hasieran; zementu armatuzko eta burdinazko zubi bat eraiki zen Iratiko trenarentzat, eta, gainera, geltokia izan zuen Ledean bertan. Hori garrantzitsua zen Erronkaribarrerako eta Jazetaniarako autobus-lineekin konektatzean. Hogeiko hamarkadan irin-fabrika, bi eskola, bi olio-errota eta ehungintza bat zituen. Irakaskuntza hobetzeko eta karitatea gauzatzeko fundazio batek funtzionatzen zuen.
Demografia
aldatu2023 urteko erroldaren arabera 323 biztanle zituen Ledeak.[11]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 382 | 487 | 481 | 603 | 665 | 660 | 677 | 711 | 817 | 803 | 757 | 701 | 622 | 459 | 379 | 338 | 338 | 319 | 316 |
Ekonomia
aldatuUdalerrian hiru sektore nagusi daude: meatzaritza, industria eta nekazaritza. Meatzaritzaren kasuan, Leireko mendilerroko harrobi batzuk daude udalerrian bertan, kareharrizko agregakinak erauzteko eta kare industriala fabrikatzeko meategiak ustiatzen dituztenak. Industria, batez ere, Irunberrin eta Zangozan dago, eta bizilagunak inguruko udalerrietara joaten dira. Azkenik, nekazaritza udalerrian bertan garatzen da, Irati eta Aragoi ibaiek inguratutako ibar emankorra. XIX. mendean garia, ardoa eta garagarra biltzen ziren batez ere. XX. mendearen amaieran labore nagusiak zerealak, mahastiak eta olibadiak ziren.
Politika
aldatuLedeako udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Ricardo Murillo Delfa da, Ledeako Hiribildua zerrendako hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauteskundeak
aldatuUdal hauteskundeak
aldatu| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Ledeako Hiribildua | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 7 | 5 |
| Ledeatar Alternatiba | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 2 |
| Aspra | - | - | - | - | - | - | 7 | 7 | 7 | - | - |
| Jasokundea | - | - | - | - | - | 7 | - | - | - | - | - |
| Irati | - | 4 | 4 | 7 | - | - | - | - | - | - | - |
| San Frantzisko Xabierrekoa | - | - | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Ledeako Talde Inndependentea | 7 | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Izquierda Autanomistako Udalak | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Ezkerren Nafar Batasuna | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
aldatuHauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala
aldatuUdalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
- HELBIDEA: Eskolen Kalea, 2
Egungo banaketa
aldatuLedeako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Ricardo Murillo Delfa da, Ledeako Hiribildukoa. Zinegotziak 6 daude:[12]
- Miguel Monreal Vidal (Ledeako Hiribildua)
- Ana Carmen Navarro Ariña (Ledeako Hiribildua)
- Cristina Latorre Yoldi (Ledeako Hiribildua)
- Ana Araus Lamperez (Ledeako Hiribildua)
- Susana Oyaga Villanueva (Ledeatar Alternatiba)
- Alvaro Leoz Laquidain (Ledeatar Alternatiba)
Batzordeak
aldatuLedeako Udalan 6 batzorde ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:[12]
- Osasuna
- Nekarazitza, Mendiak, Komunalak, Lursailak eta Bideak
- Hezkuntza, Kultura, Jaiak, Kirola eta Gazteria
- Kontuak
- Kontratazio Iraunkorra eta Obra Publikoak
- Hirigintza eta Obra Partikularrak
Alkateak
aldatu
 |
Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da! |
1979tik, Ledeak 5 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[13] | |
| Babil Areso Artajo[14] | 1979 | 1983 | Ledeako Talde Inndependentea | |
| Silverio Artajo Carlos[14] | 1983 | 1995 | Irati | |
| Silverio Artajo Carlos[14] | 1995 | 1999 | kudeaketa-batzordea | |
| ? | 1999 | 2003 | Jasokundea | |
| Maria Beatriz Lucia Olleta Sanchez[15] | 2003 | 2015 | Aspra | |
| Ricardo Murillo Delfa[16] | 2015 | jardunean | Ledeako Hiribildua | |
Garraioa
aldatuLa Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:
- Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea
Gainera, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Ledea Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:
Kultura
aldatuEuskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, Ledea atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[17]
Koldo Zuazok, 2010ean, Ledea ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[18]
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Ledea eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 2,40k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 2,36k eta 2018n % 3,20k.
Hezkuntzari dagokionez, Irunberriko ikastola zentrorik gertuena dute ledeatarrek.
Jaiak
aldatu- Abeletxerako erromeria, maiatzaren 1ean
- Gorpuztiko jaiak, uztailaren hirugarren asteburuan
Ondasun nabarmenak
aldatu- Ledeako erromatar villa, II. mendeko Antzinako Erromako aztarnategia.
- Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XVIII. mendeko kristiau eliza.
- Ledeako zubia, Irati ibaiaren gaineko zubia, XIX. mendean eraikita.
Ledeatar ospetsuak
aldatu- Jose Mendibe Sueskun (1836-1906), idazle, irakasle eta jesuita.
- Jesus Ballaz Zabalza (1946-), idazle.
- Pascual Manuel Urzainki Erro, idazle.
Irudiak
aldatu
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ «Ledea - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ «Estazioko datuak - Meteo Navarra» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-24).
- ↑ Esako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | LEDEA. (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
- ↑ «LEDEA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
- ↑ «Ledea» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) FLiTTeR. «Udalbatza» Ledeako Udala (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ a b c «LEDEA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
- ↑ (Gaztelaniaz) DN.es. (2011-05-01). «Ledeako IND HAUTESKUNDE-NEKAZARITZAREN hautagaitza» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
- ↑ (Gaztelaniaz) Noticias, Diario de. «Aurrera K. E., 102 urteko historia» www.noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu
Datuak: Q1647968
Multimedia: Liédena / Q1647968
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ledea