Jon Fosse
Jon Olav Fosse (Haugesund, 1959ko irailaren 29a) norvegiar idazle, antzerkigile, eta itzultzailea da. 2023ko Literaturako Nobel Saria jaso zuen, "Esan ezin denari ahotsa ematen dioten antzezlan eta prosa berritzaileengatik".[1]
Fosseren lanak hirurogeita hamar eleberri, olerki, haurrentzako liburu, saiakera eta antzezlan baino gehiago hartzen ditu, eta berrogeita hamar hizkuntzatik gora itzuli dira.[2] Henrik Ibsen-en ondoren gehien interpretatu den dramaturgo norvegiarra da. Fosse gaur egun, mundu osoko mila agertoki baino gehiagotan aurkeztutako ekoizpenekin, mundu mailan gehien interpretatutako antzerkigile garaikideetako bat da.[3] Bere antzezlan minimalistak eta barneratzaile sakonak, hizkuntza askotan prosa lirikoarekin eta poesiarekin muga egiten dutenak.[4][5] Mendean jarritako ildoari jarraitzen diote, Fosseren lana antzerki post-dramatikoaren tradizioaren barruan kokatu izan da askotan.[6]
Biografia
aldatuHaugesunden jaio zen 1959an, Norvegian, eta Strandebarmen hazi zen. Bere familia kuakeroak eta pietistak ziren, bere ikuspuntu espiritualak moldatu izana aintzat hartuta. Zazpi urterekin istripu larri batek heriotzara hurbildu zuen; esperientziak nabarmen eragin zuen bere idazkeran helduaroan. Hamabi urte inguruan hasi zen idazten, Fosse-k liburuekin ardurarik ez zuela esan arren. Nerabea zela, Fosse-k rock gitarrista izateko interesa zuen, eta musika-asmoei utzita idazteari denbora gehiago ematen hasi zen. Bibolina ere jotzen zuen, eta nerabezaroan bere idazketa praktikaren zati handi bat musika-piezen letrak sortzea izan zen.[7]
Denborarekin, komunismoaz eta anarkismoaz interesatu zen, eta hippya bezala definitu zuen bere burua.[8] Fosse Bergengo Unibertsitatean matrikulatu zen eta literatura konparatua ikasi zuen. Garai horretan Nynorsk-en (Norvegiako hizkuntzaren idatzizko bi estandar ofizialetako bat da, bestea bokmål izanik) idazten hasi zen. Bere lehen eleberria, Gorria, beltza (Raudt, svar), 1983an argitaratu zen eta Tarjei Vesaas idazle nynorskaren eragina izan zuen. Nobelak garai hartan Norvegian ezaguna zen fikzio sozial errealistarekin kontrastatu zuen, eta hizkuntza adierazpena azpimarratzen zen, argumentua baino.[8] 1985ean bigarren eleberria argitaratu zuen, Gitarra itxia (Stengd gitar), eta baita ziklo poetiko bat, Aingerua ura begietan duela (Engel med vatn i augene) 1986an. 1987an literatura konparatuan masterra lortu zuen, berriro Bergenko Unibertsitatean, eta bere hirugarren eleberria argitaratu zuen, Odola. Harria da (Blod. Steinen er). 1989an emaztearekin banandu ondoren, Fosse-k eleberri bat eta bere lehen saiakera bilduma argitaratu zituen. 1990eko hamarkadaren hasieran, eleberriak argitaratzen jarraitu zuen eta bere bigarren emaztearekin, Grethe Fatima Syéd, hainbat itzulpenetan lan egin zuen.[9]
Fosseren lehen antzezlana, Eta ez gara inoiz partekatuko (Og aldri skal vi skiljast), 1994an antzeztu eta argitaratu zen. Fosse-k eleberriak, ipuinak, poesia, haurrentzako liburuak, saiakera eta antzerkiak idatzi ditu. Bere lanak berrogei hizkuntzatara baino gehiagotara itzuli dira, eta eleberriak lantzen dituen bitartean, Fosse beste egile batzuen lanen itzultzaile lanetan aritzen da.[8]
Bizitza pertsonala
aldatuFosse hiru aldiz ezkondu da. Bjørg Sissel (j. 1959) erizainarekin ezkondu zen, eta 1980tik 1992ra harekin seme bat izan zuen. Hurrengo urtean, Grethe Fatima Syéd-ekin ezkondu zen, indiar-norvegiar itzultzaile eta egilearekin, nahiz eta gerora banandu. Ezkontza garaian bi alaba izan zituzten.[10]
Bere hirugarren emaztearekin, Anna (h. 2011) eslovakiarra denarekin pasatu zuen denbora asko Austriako Hainburg an der Donau-n.
Bergenen ere baditu b ietxebizitza. Jatorriz, Norvegiako elizako kidea zen (nahiz eta bere burua ateo gisa deskribatu zuen 2012 baino lehen). Baina 2012-2013an, eliza katolikoan sartu zen eta bere borondatez onartu zuen errehabilitazioa, alkoholaren kontsumoarekin epe luzeko arazoak konpontzeko.[11]
Literatura
aldatuHirurogeita hamar eleberri, poema, haurrentzako liburu eta antzezlan baino gehiagoren egilea da. Henrik Ibsenetik arrakasta gehien duen antzerkigile norvegiarra da. Bere antzezlanak introspektiboak eta minimalistak dira eta prosa lirikotik eta poesiatik hurbil dagoen hizkuntza erabiltzen du. Sarritan, antzerki post-dramatikoaren tradizioaren barruan kokatzen da.[12]
Henrik Ibsen, Samuel Beckett, Georg Trakl, Thomas Bernhard, Olav H. Hauge, Franz Kafka, William Faulkner, Virginia Woolf eta Bibliaren eragina jaso du.[12]
Idazkera originala
aldatuJon Fosse-ren antzerki-lanak idazkera oso fin, minimo eta errepikakorra dute ezaugarri, aldaera txikiekin. Hizkuntza hutsala da, argumentua eskasa, ia ez dago, oso sinplea dirudi. Baina egileak muturreko tentsioa sortzea lortzen du pertsonaien artean, askotan oso mundu ilun batean. "Hizkuntzak, aldi berean, gauza bat eta bere kontrakoa, eta beste zerbait esan nahi du", dio egileak.[13]
Bere idazkeran ez da puntuaziorik jasotzen, eta bereziki nabarmena da galdera-ikurrik ez izatea, pertsonaiak etengabe bilatzen, zain, tentsio pean, jeloskortasunean, larritasunean, antsietatean, hutsune existentzialean... Askotan euren bakardadeari aurre eginda, pertsonaiak arrotzak izaten jarraitzen dute eta ez dakigu ia ezer haien iraganaz. Estilizatuak dira eta ez dute izenik: termino generiko batez izendatzen dira: hura, bera, semea, aita, bata, bestea... Soilik oraingo unea axola da, eta haien artean areagotzen diren tirabirak. Trama bera findu egiten du, ia abstraktu edo kontzeptual izateraino: topaketa, bereizketa, abandonua, bakardadea... Askotan amaitu gabe dagoela edo ziurgabetasun une batean amaitzen dela ematen du, iraganean. Emaitza, aktorearentzat eta ikuslearentzat, haien jakin-mina piztu eta irudimena pizten duen frustrazio moduko bat da.[14]
"Ez dut pertsonaiei buruz hitzaren zentzu tradizionalean idazten, gizateriaz baizik.". Fosse, 2003an, Frantziako Le Monde egunkariari egindako elkarrizketa batean.[15]
Onarpena
aldatuFosse da Henrik Ibsenen ondoren norvegiar antzerkigilerik interpretatuena. Bere lanak Henrik Ibsenek XIX. mendean ezarritako tradizioaren jarraipen moderno bat bezala ikusten dira. Fossek berak Samuel Beckett aipatzen du, baita Georg Trakl eta Thomas Bernhard ere bere hautazko ahaide gisa. Bere bizitzan eta obran eragina izan duten beste egile eta liburu batzuk Olav H. Hauge, Franz Kafka, William Faulkner, Virginia Woolf eta Biblia dira.[16]
2003an, Fosse Frantziako Ordre National du Mérit-eko zaldun izendatu zuten. Bestalde, 83. postuan sailkatu zen The Daily Telegraph-en 100 jeinu bizidunen zerrendan.[17]
2011az geroztik, Fosseri Grotten eman diote, Norvegiako estatuaren jabetzako ohorezko egoitza, Osloko hirigunean dagoen Errege Jauregiko lokaletan kokatua. Grotten bizileku iraunkor gisa erabiltzea erregeak bereziki emandako ohorea da, Norvegiako arte eta kulturari egindako ekarpenengatik. 2011n argitaratutako Bibel 2011ko literatur aholkularien artean egon zen. 2015eko Nordic Council-en Literatura Saria ere eman zioten Lo-galtze (Andvake), Olaven ametsa (Olavs draumar) eta Nekadura (Kveldsvævd) trilogiarengatik.[18]
Fosseren obra asko persierara itzuli ditu Mohammad Hamedek, eta haren lan dramatikoak Irango Teherango eszenatoki nagusietan antzeztuak izan dira.[19] Fosse-ren sei antzezlan amerikar-ingelesera itzuli ditu Sarah Cameron Sunde diziplinarteko artistak, eta bere estreinako produkzio amerikarrak ere zuzendu ditu New York hirian eta Pittsburgh-en, PA. Ekoiztu diren lanen artean, Gauak bere kantak abesten ditu (Night Sings its Songs) (2004), Heriotza-aldaerak (Deathvariations) (2006), SaKaLa (2008), Udako egun bat (A Summer Day) (2012) eta Udazkeneko ametsa (Dream of Autumn) (2013) daude.[20]
2022ko apirilean, Fosseren Izen berri bat: septologia VI-VII (A New Name: Septology VI-VII) eleberria, Damion Searls-ek ingelesera itzulia, International Booker Prize sarirako hautatu zuten. Halaber, liburua 2023ko National Book Critics Circle Fiction sariaren finalista izendatu zuten.[21]
2023ko urrian, Fosse-ri Literaturako Nobel Saria eman zioten. Honek saria jaso zuen lehen nynorsko idazlea izatera eraman zuen, eta laugarren norvegiarra, 1928an irabazi zuen Sigrid Undseten ondoren.[22]
Sariak eta ohoreak
aldatu- 1992ko Nynorsk Literatura Saria[23]
- 1996ko Ibsen saria
- 1997ko Aschehoug saria
- 1999ko Søren Gyldendal saria
- 1999ko Dobloug Saria
- 2000ko Nestroy Antzerki Saria
- 2000ko Nordic Dramaturgia Saria
- 2003 Norsk kulturråds ærespris
- 2003ko Nynorsk Literatura Saria
- 2003 Frantziako Ordre National du Mériteko zalduna[24]
- 2004ko Diktartavla Saria
- 2005eko Brage Saria
- 2005 San Olaveko Norvegiako Errege Ordenako komandantea
- 2006ko Anders Jahres Kultura Saria
- 2007ko Suediako Akademiaren Sari Nordikoa[25]
- 2007 Familia Gaietarako Ministerio Federalaren Deutscher Saria
- 2010eko Ibsen saria
- 2012ko Xede-saria
- 2014ko Literaturako Europako Saria
- 2015eko Nordic Council Literatura Saria[26]
- 2016ko Willy Brandt saria
- 2019ko Nynorsk Literatura Saria
- 2021eko Fikziozko Brage saria
- 2023ko Literaturako Nobel Saria[27]
- Fosse Fundazioa (Strandebarmen du egoitza) Fosse eta bere lanei eskainitako erakundea da. Eraikina Fosseren haurtzaroko etxetik eta bere aitona-amonen etxe baten ondoan dago.[8]
Lanak
aldatuProsa
aldatu- Raudt, svart (1983). Gorria, Beltza
- Stengd gitar (1985). Gitarrra itxia
- Blod. Steinen er (1987). Odol. Harria da
- Uendelig Seint (1989).
- Naustet (1989).
- Kant (1990)
- Flaskesamlaren (1991). Botilen bildumagilea
- Bly og vatn (1992). Beruna eta ura
- Dyrehagen Hardanger. (1993)
- To forteljingar (1993). Bi istorio
- Prosa frå ein oppvekst (1994). Prosa haurtzarotik
- Melancholia I (1995)
- Nei å nei (1995)
- Fy å fy (1997)
- Melancholia II (1996).
- Du å du (1996)
- Eldre kortare prosa med 7 bilete av Camilla Wærenskjold (1998)
- Morgon og kveld (2000). Goizez eta arratsaldez
- Søster (2000)
- Det er Ales (2004)
- Kant (2005)
- Andvake (2007)
- Spelejenta (2009)
- Kortare prosa (2011). Prosa laburra
- Olavs draumar (2012). Olaven ametsa
- Kveldsvævd (2014)
- Trilogien (2014). Trilogia
- Levande stein (2015)
- Det andre namnet – Septologien I-II (2019). Beste izena: Septologia I-II
- Eg er ein annan – Septologien III-V (2020). Ni beste bat da: Septologia III-V
- Eit nytt namn – Septologien VI-VII (2021). Izen berri bat: Septologia VI-VII
- Septologien (2022).
- Kvitleik (2023)
Antzezlanak
aldatu- Nokon kjem til å komme (1992–93). Norbait etorriko da etxera
- Og aldri skal vi skiljast (1994). Eta ez gaituzue inoiz bananduko
- Namnet (1995). Izena
- Barnet (1996). Mutila
- Mor og barn (1997). Ama eta umea
- Sonen (1997). Semea
- Gitarmannen (1997). Gitarra-gizona
- Natta syng sine songar (1997). Gaueko abestiak
- Ein sommars dag (1999). Udako eguna
- Draum om hausten (1999). Udazkeneko loa
- Sov du vesle barnet mitt (2000)q
- Besøk (2000). Bisitak
- Vinter (2000). Negua
- Ettermiddag (2000). Arratsaldea
- Vakkert (2001). Polita
- Dødsvariasjonar (2001).
- Jenta i sofaen (2002). Neska sofan
- Lilla (2003). Lila
- Suzannah (2004)
- Dei døde hundane (2004). Hildako txakurrak
- Sa ka la (2004)
- Svevn (2005). Lo
- Varmt (2005). Bero
- Rambuku (2006)
- Skuggar (2006). Itzalak
- Eg er vinden (2007). Haizea naiz
- Desse auga (2009). Begi hauek
- Jente i gul regnjakke (2010)
- Kortar stykke (2011)
- Hav (2014)
- Tre librettoar (2015)
- Slik var det (2020)
- Sterk vind (2021).
- I svarte skogen inne (2023)
Olerkigintza
aldatu- Engel med vatn i augene (1986)
- Hundens bevegelsar (1990)
- Hund og engel (1992)
- Dikt 1986–1992 (1995). Revidert samleutgåve
- Nye dikt 1991–1994 (1997)
- Dikt 1986–2001 (2001). Samla dikt. Lyrikklubben
- Auge i vind (2003)
- Dikt i samling (2009)
- Songar (2009)
- Stein til stein (2013)
- Poesiar (2016)
- Ro mitt Hav (2019)
- Dikt i samling (2011)
Saiakerak
aldatu- Frå telling via showing til writing (1989)
- Gnostiske essay (1999)
- Når ein engel går gjennom scenen og andre essay (2014)
Erreferentziak
aldatu- ↑ Lizarralde, Mikel. (2023-10-5). «Jon Fosse idazle norvegiarrak irabazi du Nobel saria» Berria (Noiz kontsultatua: 2023-10-8).
- ↑ (Norvegieraz [bokmål]) Frank Johnsen/Bergens Tidende:. (2020). -Eg skriv aldri sjølvbiografisk – Intervju med Jon Fosse. .
- ↑ (Norvegieraz [bokmål]) Lisa Kristin Strindberg. (2005). "Jon Fosse – "take it or leave it". NRK.
- ↑ (Norvegieraz [bokmål]) Drangsholt, Janne Stigen; Rottem, Øystein; Surén, Odd Wilhelm; Allkunne. (2023). "Jon Fosse". Store norske leksikon (in Norwegian).
- ↑ (Norvegieraz [bokmål]) H.H. Andersson. (2003). Jon Fosse i teaterhistorien, kunstinstitusjonen og markedet. University of Oslo.
- ↑ (Norvegieraz [bokmål]) Bordemann, Suzanne. (2012). "«Man må føre menneskeheten ut av fryktens og den tålmodige sløvhetens primitive stadier» – Om den tyskspråklige resepsjonen av Jon Fosses tidlige dramatikk". Norsk Litteraturvitenskapelig Tidsskrift. 1 (in Norwegian). 15:, 46–59 or. ISBN doi:10.18261/ISSN1504-288X-2012-01-04. ISSN 0809-2044..
- ↑ (Ingelesez) Creamer, Ella. (2023). "Jon Fosse wins the 2023 Nobel prize in literature". The Guardian.
- ↑ a b c d (Ingelesez) Merve Enre. (2022). "Jon Fosse's Search for Peace". The New Yorker.
- ↑ (Ingelesez) Storfjell, Troy. (2004). "Jon Fosse". In Thresher, Tanya (ed.). Dictionary of Literary Biography: Twentieth-Century Norwegian Writers. Vol. 297. Farmington Hills, MI: Gale, 95–101 or. ISBN 0-7876-6834-6..
- ↑ (Norvegieraz [bokmål]) "Syéd-familien". Dag og Tid (in Norwegian Nynorsk).
- ↑ (Norvegieraz [bokmål]) Kvamme, Kjell. (2013). "Jon Fosse er blitt katolikk: Som å kome heim". Vårt Land (in Norwegian).
- ↑ a b (Norvegieraz [bokmål]) Drangsholt, Janne Stigen; Rottem, Øystein; Surén, Odd Wilhelm. (2023). "Jon Fosse". Store norske leksikon (in Norwegian)..
- ↑ (Frantsesez) Éric Eydoux,. (2007). Histoire de la littérature norvégienne. Caen, Presses universitaires de Caen, 526 or..
- ↑ (Frantsesez) Stéphane Lambert,. (2010). Jon Fosse : écrire au bord du monde. Alternatives théâtrales, 106-107 or..
- ↑ (Frantsesez) Leif Zern,. (2008). Dans le clair-obscur: le théâtre de Jon Fosse. Paris, l'Arche éditeur, 175 or..
- ↑ (Ingelesez) "What's on my bookshelf: Jon Fosse | The Booker Prizes". thebookerprizes.com.
- ↑ (Ingelesez) "Top 100 living geniuses". Telegraph.co.uk.
- ↑ (Norvegieraz [bokmål]) Kvamme, Kjell. (2013). "Jon Fosse er blitt katolikk: Som å kome heim". Vårt Land (in Norwegian).
- ↑ (Ingelesez) "IBNA – 2nd stage shortlisted works of Dramatic Arts". Behnegarsoft.com. Iran's Book News Agency (IBNA).
- ↑ (Ingelesez) Gates, Anita. (2004). "THEATER IN REVIEW; A Man, a Woman and a Baby, Locked in a Northern Nightmare". The New York Times ISBN ISSN 0362-4331..
- ↑ (Ingelesez) Varno, David. (2023). "NATIONAL BOOK CRITICS CIRCLE ANNOUNCES FINALISTS FOR PUBLISHING YEAR 2022". National Book Critics Circle.
- ↑ (Ingelesez) Keyton, David. (2023). "Norwegian author Jon Fosse wins the Nobel Prize in literature". ABC News.
- ↑ (Norvegieraz [bokmål]) "Nynorsk litteraturpris". .
- ↑ (Norvegieraz [bokmål]) "Tildelinger av ordener og medaljer" (in Norwegian). Det norske kongehus. Fosse, Jon Olav.
- ↑ (Norvegieraz [bokmål]) "Jon Fosse prisas av Svenska Akademien". nummer.se (in Swedish).
- ↑ (Ingelesez) "Prize ceremony 2015". norden.org ISBN doi:10.6027/TN2013-570..
- ↑ (Ingelesez) Marshall, Alex. (2023). "Nobel Prize in Literature: Jon Fosse Is the 2023 Laureate". The New York Times ISBN ISSN 0362-4331..
Kanpo estekak
aldatu- (Ingelesez) Jon Fosse Nobel Prize-n
