Gorza
Gorza[4][a] Euskal Herriko udalerri konposatu bat da, Gorza, Igari eta Erripalda herriek osatuta, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 72,9 kilometrora. Altuera 635 eta 1187 metro artekoa da, eta 26,84 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 37 biztanle zituen.
| Gorza | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Gorza kontzejuko sarrera, bere elizarekin | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Pirinioak | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Mankomunitatea | Ezka-Zaraitzu | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Güesa / Gorza | ||||||||||
| Alkatea (2019-2023) | Luis Antonio Iriarte Rekalde (talde independente) | ||||||||||
| Posta kodea | 31452 | ||||||||||
| INE kodea | 31119 | ||||||||||
| Herritarra | gorztar, igaritar, erripaldar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°48′23″N 1°05′41″W / 42.8063684°N 1.0947077°W | ||||||||||
| Azalera | 26,84 km² | ||||||||||
| Garaiera | 635-1187 metro | ||||||||||
| Distantzia | 72,9 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 37 (2023:  3) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 0,01 bizt/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 40,4 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 0 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 2,43 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu mistoa | ||||||||||
| Euskaldunak[2][3] | % 0,00 (2018:  %0) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1846. urtean | ||||||||||
Udalerri hau Gorza, Itzalle eta Erripalda terminoen bat-egitetik sortu zen, arrazoi demografikoek eraginda, arrazoi historikoek edo politikoek baino gehiago. Lehengo bi herriek, kontzeju estatusaren pean, eta hirugarrena etxaldekoaren, beren domeinuak mantentzen dituzte, baina udalerriaren menpe geratzen dira.
Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Atabea kiñoian. Bertako biztanleak gorztarrak, igaritarrak eta erripaldarrak dira. Udaletxea Gorza kontzejuan da.
Izena
aldatuGorza toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Güesa
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Güesa
Udalerriak Gorza izena hartzen du, berau osatzen duten kontzejuetako bat.
Etimologia
aldatuGorza edo Güesa (erromantze) jatorri zalantzagarriko euskal toponimoa da. Patxi Salaberrik "lur gogorreko lekua" proposatzen du (gor -"gogor"- tza -atzizki lokatiboa-). Mikel Belaskok uste du izena ezin dela Zangoza izenarekin alderatu, non -oz(a) atzizkiak euskaraz eta -ues(a) atzizkiak erromantzez (Sangüesa) agertzen diren. Hori horrela da Güesa izenaren euskal izena ez delako Goza, Gorza baizik. Hala ere, erromantze modua azaltzeko, beharrezkoa da euskal hiztunek erabili bide zuten Gosa dokumentatutik abiatzea. Hau da, modu primitiboan: Gorza, gaur egun zaraitzuarren eta duela gutxi arte Bidankoze kontserbatzen dena, Gosa euskal aldaera ere lortzen da (-rz- > -s- eboluzio fonetikoa aski ezaguna da euskaraz), eta modu horretan erromantze diptongazioak eragiten du.
Ezaugarriak
aldatuArmarria
aldatuUdalerriko herrietako armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[5]
| « | Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin. | » |
Bandera
aldatuUdalerriko herrietako bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.
Geografia
aldatuGorza Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.
Mugakideak
aldatuInguru naturala eta kokapena
aldatuIruñea Nafarroako hiriburutik 73 kilometrora kokatzen da Zangozako merindadearen ipar-ekialdeko muturrean eta Zaraitzu ibaxan, Pirinioetatik gertu. Herria NA-178 errepideak zeharkatzen du bai eta, iparraldetik hegoaldera, Zaraitzu ibaiak ere. Aretako mendilerroak herria mugatzen du mendebaldean, Erremendia eta Beiegu ttonttorrak tartean.
Klima eta landaredia
aldatuGorzaren behealdeko guneetan, mediterraneoaren antzeko klima dago, eta gune altuetan, atlantiar motako klima. Oro har, bi klimak nahasten diren arren, batez besteko tenperatura aldakorra da puntu batetik bestera, 6º eta 10º bitartekoa. Prezipitazioa, berriz, 900 eta 1200mm ingurukoa da, eta urteroko egun euritsuak 115 dira, batez beste.
Jatorrizko landaredia pinu basatiek osatzen dute, basoen azaleraren Q,6. Basoak, oro har, udalerriaren ekialdean daude, eta pinuez gain, haritzak eta pagoak ere badaude, azken bi espezie hauek, gunerik euritsuenetan kokatzen dira. Birlandatutako espezieen artean, haritz amerikarra eta Austriako pinu beltza daude.
Estazio meteorologikoak
aldatuZaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]
 Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 28.0 | 32.0 | 36.0 | 38.0 | 38.0 | 35.0 | 29.0 | 23.0 | 21.0 | 38.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.6 | 12.6 | 14.2 | 18.7 | 23.5 | 26.8 | 26.6 | 22.6 | 17.4 | 11.7 | 8.6 | 16.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.4 | 4.3 | 6.8 | 8.7 | 12.6 | 16.6 | 19.2 | 19.1 | 15.6 | 11.6 | 6.8 | 4.1 | 10.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.3 | -1.0 | 1.0 | 3.2 | 6.6 | 9.7 | 11.5 | 11.5 | 8.5 | 5.8 | 2.0 | -0.4 | 4.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -17.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 3.0 | 0.0 | 0.0 | -3.0 | -10.0 | -13.0 | -17.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 106.8 | 99.9 | 88.5 | 124.4 | 101.6 | 64.1 | 45.4 | 51.2 | 79.7 | 122.1 | 136.5 | 139.0 | 1159.2 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.5 | 51.0 | 55.7 | 45.4 | 42.7 | 53.0 | 57.4 | 82.0 | 76.0 | 111.2 | 77.0 | 74.2 | 111.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.4 | 11.7 | 12.1 | 15.5 | 15.9 | 10.1 | 7.7 | 8.4 | 10.1 | 14.2 | 14.6 | 13.8 | 147.5 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 4.8 | 5.2 | 3.7 | 2.7 | 0.5 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.9 | 4.1 | 23.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Banaketa
aldatuGorza udalerriak 2 kontzeju ditu:
Gainera, udalerrian leku bat dago:
Historia
aldatuUdalerria 1846an sortu zen, Zaraitzu ibaxa banakako udalerrietan banatu ondoren. Hala ere, Atabea kiñoiak, Espartza izan ezik, hiru udaletan bildu ziren: Sartze, Gorza eta Galoze. Hori arrazoi demografikoengatik egin zen, ez historikoengatik, ez administratiboengatik, eta, beraz, Gorza eta Igari "Gorza" udalerriari atxikita geratu ziren kontzeju gisa, eta Erripalda etxalde gisa.
Demografia
aldatu2023 urteko erroldaren arabera 37 biztanle zituen Gorzak.[8]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 110 | 267 | 249 | 270 | 265 | 265 | 254 | 280 | 269 | 280 | 280 | 277 | 267 | 149 | 113 | 90 | 72 | 52 | 34 |
Ekonomia
aldatuGorzako jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.
Politika
aldatuGorzako udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Galozeko, Sartzeko eta Espartzako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Luis Antonio Iriarte Rekalde da, Gorzako Talde Independentea hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauteskundeak
aldatuUdal hauteskundeak
aldatu| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Gorzako Talde Independentea | 5 | - | 5 | 1 | 1 | 1 | 1 | 3 | 3 | - | 3 |
| Miraldea-Mantxola | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 3 | - |
| Hiru Hiriak | - | - | - | - | - | - | 0 | - | - | - | - |
| Ezkerren Nafar Batasuna | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
aldatuHauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala
aldatuUdalaren egoitza eta udaletxea Gorza kontzejuan dago.
Egungo banaketa
aldatuGorzako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Luis Antonio Iriarte Rekalde da, Gorzako Talde Independentea zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:
- Juan Antonio Larranbe Arrese (Gorzako Talde Independentea)
- Juana Maria Orotz Mendibe (Gorzako Talde Independentea)
Alkateak
aldatu1979tik, Gorzak 3 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[9] | |
| Zelestino Larranbe Paskualena | 1979 | 1983 | Gorzako Talde Independentea | |
| Esteban Tainta Rodrigo | 1987 | 2003 | Gorzako Talde Independentea | |
| Zelestino Larranbe Paskualena | 2003 | 2011 | Gorzako Talde Independentea | |
| Zelestino Larranbe Paskualena | 2011 | 2015 | Miraldea-Mantxola | |
| Luis Antonio Iriarte Rekalde | 2019 | jardunean | Gorzako Talde Independentea | |
Garraioa
aldatuNafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
Kultura
aldatuEuskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[10]
Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[11]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.
Janzkera
aldatuOhiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
Apretagileak
aldatu
1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[12]
Tradizioak
aldatu
Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".
Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.[13]
Jaiak
aldatu- Igariko Done Bikendiko xeiek, uztailaren azken asteburuan
- Gorzako Done Eztebeko xeiek, abuztuaren lehengo asteburuan
Ondasun nabarmenak
aldatu- Erripaldako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Gorzako Done Eztebe eliza, XIV. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Gorzako zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Igariko Done Bikendi eliza, XIII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Igariko monasterioa, IX. mendeko monasterio zaharra.
Irudiak
aldatu
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Ezpartzako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Gorza» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ (Gaztelaniaz) Nuevatribuna. «Enara apretagileak» Nuevatribuna (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
- ↑ «Kultura eta usadioak» Zaraitzu ibaxa (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu
Datuak: Q2470020
Multimedia: Güesa-Gorza / Q2470020
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gorza