Sapindacoj

Kiel legi la taksonomion Sapindacoj
Sapindus mukorossi
Biologia klasado
Regno: plantoj Plantae Subregno: trakeofitoj Tracheophyta Superdivizio: spermatofitoj Spermatophyta Divizio: angiospermoj Angiospermae Klaso: dukotiledonoj Magnoliopsida Subklaso: rozedoj Rosidae malvedoj Malvidae Ordo: sapindaloj Sapindales Familio: sapindacoj Sapindaceae Juss.
Tipa genro
sapindo Sapindus L.
Aliaj Vikimediaj projektoj

La sapindacoj (latine Sapindaceae) estas planta familio el la dukotiledonaj angiospermoj. Tiu familio apartenas al la ordo sapindaloj (Sapindales). Ĝi enhavas ĉirkaŭ 140 genrojn kaj 1750 speciojn. Ĝia tipa genro estas sapindo.

Tiuj plantoj plejparte troviĝas en la tropikaj regionoj de la mondo, nur malmultaj estas disvastigataj en la moderaj zonoj.

panikla kelreŭterio (Koelreuteria paniculata)

infloresko kun floroj kaj fruktoj de Cossinia pinnata

Dodonaea viscosa

folioj kaj fruktoj de Harpullia hillii

branĉoj kun folioj kaj fruktoj de Hippobromus pauciflorus

Priskribo

Ĉar la hodiaŭa familio estis kunigita el pluraj familio pro molekulfilogenaj kialoj, estas nur malmultaj komunaj karakterizaĵoj.

Estas plej ofte lignaj plantoj: arboj, arbustoj aŭ lianoj; pli malofte herbaj plantoj. Ili estas ĉiamverdaj aŭ deciduaj. La folioj estas alternesidantaj kaj spirale aŭ kontraŭsidantaj ĉe la branĉoj. La plej ofte funkcie unuseksaj floroj estas kvar- aŭ kvinnombraj. Plej ofte estas tri (du ĝis ses ) karpeloj estas kunkreskinta al ovario. Formiĝas diversaj fruktoj. La semoj havas ofte arilon, kiu povas esti venena en nematura stato.

Disvastigo

La sapindacoj estas precipe en la tropikoj. Ili kreskas en la tutaj tropikaj Sudameriko, Afriko kaj Azio, kaj ankaŭ en Aŭstralio, Novzelando kaj Oceanio. En la moderaj zonoj de la norda hemisfero, en Nordameriko, Eŭropo kaj Orientazio nur ekzistas malmultaj genroj, ekzemple la aceroj (Acer).

Taksonomio

La familio estas starigita en la jaro 1789 sub la nomo „Sapindi“ fare de Antoine Laurent de Jussieu en Genera Plantarum, p. 246. sinonimoj por sapindacoj Juss. estas: Aceraceae Juss., Aesculaceae Burnett, Allophylaceae Martinov, Dodonaeaceae Kunth ex Small, Hippocastanaceae A.Rich., Koelreuteriaceae J.Agardh, Paulliniaceae Durande, nom. inval., Paviaceae Horan. La botanika nomo venas de la latina vortoj sapo (samas kun la esperanta sapo) kaj india por Hindio.

La familio Sapindaceae estas dividita en kvar subfamilioj; ĝi entenas ĉirkaŭ 142 genroj kun 1600 ĝis 1900 specioj.

Ekkonoj inter 2000 kaj 2009 montris, ke ankaŭ la genroj de la ĝis tiamaj aceracoj (Aceraceae) kaj hipokastanacoj (Hippocastanaceae), enordigitaj en la subfamilio Hippocastanoideae, nun apspeciojas la familio sapindacoj. Kune al ĉiuj sapindacoj estas la origina formiĝo de disko je la bazo de la floro, kiu mankis ordinare ĉe ventpolenigataj specioj. La kvar subfamilioj estas distingitaj laŭ la formo de la ovario; la Sapindoideae nur havas etan ovolon, la Hippocastanoideae havas du ovolojn, la Dodonaeoideae havas du ĝis plurajn ovolojn kaj Xanthoceroideae ses ĝis ok ovolojn po ovaria fako (egalas al unu karpelo ). Tio egalas la opinion de AGP II kaj AGP III (Angiosperma filogena grupo) koncerne al la familio sapindacoj.

Jen la subfamilioj kun iliaj genroj:

• Hippocastanoideae Burnett: kvar genroj kun ĉirkaŭ 130 specioj.

la genroj kun pliaj informoj vidu: Hippocastanoideae.

• Sapindoideae Burnett: ĉirkaŭ 135 genroj kun 1185 specioj:

la genroj kaj pliaj inormoj vidu: Sapindoideae.

• Dodonaeoideae Burnett: la plej multaj specioj ekzistas en Aŭstralio kaj Sudorientazio. Ĝi longtempe nur entenis du genroj kun ĉirkaŭ 70 specioj. Ĝ entenas hodiaŭ ĉirkaŭ 20 genroj:
  • Arfeuillea Pierre ex Radlk.: kun nur unu specio:
    • Arfeuillea arborescens Pierre ex Radlk.; el Sudorientazio.
  • Averrhoidium Baill.: de ĉirkaŭ kvar specioj estas unu el Meksikio kaj la aliaj en la malaltaj regionoj de Sudameriko.
  • Cossinia Comm. ex Lam.: kun ĉirkaŭ kvin specioj; ili troviĝas sur la Maskarenoj, la Fiĝiaj insuloj, sur Novkaledonio kaj orienta Aŭstralio.
  • Conchopetalum Radlk.: La nur du specioj hejmiĝas nur en Madagaskaro.
  • Diplopeltis Endl.: Ĝ konsistas el kvin specioj, kiuj troviĝas en Nordokcidenta Aŭstralio.
  • Distichostemon F.Muell.: Ĝi enhavas ĉirkaŭ ses specioj, kiu indiĝenas en Ausstralio
  • Dodonaea Mill.: La ĉirkaŭ 65 ĝis 70 specioj estas disvastigitaj en la tropika kaj subtropika Afriko, sur Pcifikaj insuloj kaj ĉefe en Aŭstralio (61 specioj).
  • Doratoxylon Thouars ex Benth. & Hook. f.: De la ses specioj kvi troviĝas en Madagaskaro kaj unu sur Maŭricio.
  • Euchorium Ekman & Radlk.: Ĝi nur havas unu specio:
    • Euchorium cubense Ekman & Radlk.: Ĝi venas nur el Kubo.
  • Euphorianthus Radlk.: Estas monotipa genro kun nur unu specio:
    • Euphorianthus euneurus (Miq.) P.W.Leenhouts: Ĝi troviĝas en la orienta Malesio de la filipinoj ĝis Vanuatuo kaj la Novaj Hebridoj.
  • Eurycorymbus Hand.-Mazz.: kunnur unu specio:
    • Eurycorymbus cavaleriei (H.Lév.) Rehder & Handel-Mazzetti: Ĝi kreskas en la laurxroarbaroj en alteco inter 300 kaj 1400 m super marnivelo en Ĉinio.
  • Exothea Macfad.: La tri specioj troviĝas en Meksikio, Gvatemala, Kolumbio, Ekvadoro kaj Karibio.
  • Filicium Thwaites ex Benth. & Hook. f.: Ĝi konsistas el ĉirkaŭ tri specioj.
  • Ganophyllum Blume: kun nur du specioj, unu en la okcidenta kaj meza Afriko, la alia de la Andamanoj kaj Nikobaroj ĝis la nordorienta Aŭstralioj kaj la Salomonoj, trans tuta Malesio.
  • Harpullia Roxb.: La ĉirkaŭ 26 specioj kreskas nature en Hidio, Srilankao, sudorienta Ĉinio, Malesio , Aŭstralio, Novkaledonio kaj Tongo.
  • Hippobromus Eckl. & Zeyh.: kun nur unu specio:
    • Hippobromus pauciflorus Radlk.: Ĝi troviĝas laŭlonge de la orienta marbordo de Sudafriko, de Orienta Kablando, trans Kvazulu-Natalo ĝis Sŭazilando kaj tiam trans Transvalo, Limpopo, Mpumalangao ĝis la monto Soutpansberg. Ĝi havas la epiteton „ne endagerigita“ en la Ruĝa listo de Sudafriko.
  • Llagunoa Ruiz & Pav.: La tri ĝis kvar specioj kreskas en la altaĵoj de la Andeno en Sudameriko.
  • Loxodiscus Hook. f.: Ĝi nu havas unu specion:
    • Loxodiscus coriaceus Hook. f.: Ĝi indiĝanas nur en Novkaledonio.
  • Magonia A.St.-Hil.: Ĝi nu havas unu specion:
    • Magonia pubescens A.St.-Hil.: Ĝi hejmiĝas en Brazilo, Bolivio kaj Paragvajo.
  • Majidea J.Kirk ex Oliv.: La ĉirkaŭ 24 specioj hejmiĝas en Afriko kaj Madagaskaro.

• Xanthoceroideae Thorne & Reveal (eble en nova familio Xanthoceraceae Buerki, Callm. & Lowry): Ĝi nur havas unu genro:
  • Xanthoceras Bunge: Ĝi estas monotipa genro kun nur unu specio:
    • Gelbhorn (Xanthoceras sorbifolia): Ĝi hejmiĝas en la norda kaj nordorienta parto de Ĉinio kaj Koreio.

Laŭ WFO kaj TPL

Laŭ World Flora Online kaj The Plant List (9 jun. 2020), jen ĉi-sube la listo de la akceptitaj taksonoj, kaj ties Esperantaj nomoj:

• Angiospermae - angiospermoj
  • Sapindales Juss. ex Bercht. & J.Presl- sapindaloj
    • Sapindaceae Juss. - sapindacoj
      • Acer L. - acero
      • Aesculus L. - eskulo
      • Alectryon Gaertn. - alektriono
      • Allophylus L. - alofilo
      • Allosanthus Radlk. - alozanto
      • Amesiodendron H.H. Hu - ameziodendro
      • Aporrhiza Radlk. - aporizo
      • Arfeuillea Pierre ex Radlk. - arfeŭileo
      • Arytera Blume - aritero
      • Atalaya Blume - atalajo
      • Athyana (Griseb.) Radlk. - atiano
      • Averrhoidium Baill. - averoidio
      • Balsas J. Jiménez Ram. & K. Vega - balzao
      • Beguea Capuron - begeo
      • Billia Peyr. - bilio
      • Bizonula Pellegr. - bizonulo
      • Blighia K.D. Koenig - bligio
      • Blighiopsis Veken - bligiopso
      • Blomia Miranda - blomio
      • Boniodendron Gagnep. - boniodendro
      • Bottegoa Chiov. - botegoo
      • Bridgesia Bertero ex Cambess. - briĝezjo
      • Camptolepis Radlk. - kamptolepido
      • Cardiospermum L. - kardiospermo
      • Castanospora F. Muell. - kastanosporo
      • Chimborazoa H. Beck - ĉimborazoo
      • Chonopetalum Radlk. - konopetalo
      • Chouxia Capuron - ĉuksio
      • Chytranthus Hook. f. - kitranto
      • Cnesmocarpon Adema - knesmokarpo
      • Conchopetalum Radlk. - konkopetalo
      • Cossinia Comm. ex Lam. - kosinio
      • Cubilia Blume - kubilio
      • Cupania L. - kupanio
      • Cupaniopsis Radlk. - kupaniopso
      • Deinbollia Schumach. - deinbolio
      • Delavaya Franch. - delavajo
      • Diatenopteryx Radlk. - diatenopteriko
      • Dictyoneura Blume - diktioneŭro
      • Dilodendron Radlk. - dilodendro
      • Dimocarpus Lour. - dimokarpo
      • Diploglottis Hook. f. - diploglotido
      • Diplokeleba N.E. Br. - diplokelebo
      • Diplopeltis Endl. - diplopelto
      • Dipteronia Oliv. - dipteronio
      • Distichostemon F. Muell. - distikostemono
      • Dodonaea Mill. - dodoneo
      • Doratoxylon Thouars ex Hook. f. - doratoksilo
      • Elattostachys (Blume) Radlk. - elatostakio
      • Eriocoelum Hook. f. - eriocelo
      • Erythrophysa E. Mey. ex Arn. - eritrofizo
      • Euchorium Ekman & Radlk. - eŭkorio
      • Euphoria Comm. ex Juss. - eŭforiao**
      • Euphorianthus Radlk. - eŭforianto
      • Eurycorymbus Hand.-Mazz. - eŭrikorimbo
      • Exothea Macfad. - ekzoteo
      • Filicium Thwaites ex Benth. & Hook. f. - filicio
      • Ganophyllum Blume - ganofilo
      • Gereaua Buerki & Callm. - geraŭo
      • Glenniea Hook. f. - glenieo
      • Gloeocarpus Radlk. - gleokarpo
      • Gongrodiscus Radlk. - gongrodisko
      • Gongrospermum Radlk. - gongrospermo
      • Guindilia Gillies ex Hook. & Arn. - gvindilio
      • Guioa Cav. - gvioo
      • Handeliodendron Rehder - handeliodendro
      • Haplocoelopsis F.G. Davies - haplocelopso
      • Haplocoelum Radlk. - haplocelo
      • Harpullia Roxb. - harpulio
      • Hippobromus Eckl. & Zeyh. - hipobromuso
      • Hornea Baker - horneo**
      • Houssayanthus Hunz. - husajanto
      • Hypelate P. Browne - hipelato
      • Jagera Blume - jagero
      • Koelreuteria Laxm. - kelreŭterio
      • Laccodiscus Radlk. - lakodisko
      • Lecaniodiscus Planch. ex Benth. - lekaniodisko
      • Lepisanthes Blume - lepizanto
      • Litchi Sonn. - liĉio
      • Llagunoa Ruiz & Pav. - ljagunoo
      • Lophostigma Radlk. - lofostigmo
      • Lychnodiscus Radlk. - liknodisko
      • Macphersonia Blume - makfersonio
      • Magonia A. St.-Hil. - magonio
      • Majidea J. Kirk ex Oliv. - maĵideo
      • Matayba Aubl. - matajbo
      • Melicoccus P. Browne - melikoko
      • Mischarytera (Radlk.) H. Turner - miskaritero
      • Mischocarpus Blume - miskokarpo
      • Molinaea Comm. ex Juss. - molineo
      • Negundo Boehm. - negundoo*
      • Neotina Capuron - neotinao*
      • Nephelium L. - nefelio
      • Omalocarpus Choux - omalokarpo
      • Otonephelium Radlk. - otonefelio
      • Otophora Blume - otoforo
      • Palaoea Kaneh. - palaoo
      • Pancovia Willd. - pankovio
      • Pappea Eckl. & Zeyh. - papeo
      • Paranephelium Miq. - paranefelio
      • Paullinia L. - paŭlinio
      • Pavieasia Pierre - pavieazio
      • Pentascyphus Radlk. - pentascifo
      • Placodiscus Radlk. - plakodisko
      • Plagioscyphus Radlk. - plagioscifo
      • Podonephelium Baill. - podonefelio
      • Pometia J.R. Forst. & G. Forst. - pometio**
      • Porocystis Radlk. - porocisto
      • Prostea Cambess. - prosteo
      • Pseudima Radlk. - pseŭdimo
      • Pseudopancovia Pellegr. - pseŭdopankovio
      • Pseudopteris Baill. - pseŭdopterido
      • Radlkofera Gilg - radelkofero
      • Rhysotoechia Radlk. - rizotekio
      • Saccharodendron (Raf.) Nieuwl. - sakarodendro**
      • Sapindus L. - sapindo
      • Sarcopteryx Radlk. - sarkopteriko
      • Schleichera Willd. - ŝlejŝero
      • Schmidelia - ŝmidelio
      • Scyphonychium Radlk. - scifonikio
      • Serjania Mill. - serĵanio
      • Smelophyllum Radlk. - smelofilo
      • Stadmania - stadmanio
      • Stadmannia Lam. - stadmanjo**
      • Stocksia Benth. - stoksio
      • Synima Radlk. - sinimo
      • Talisia Aubl. - talizio
      • Thinouia Triana & Planch. - tinuio
      • Thouinia Poit. - tuinio
      • Thouinidium Radlk. - tuinidio
      • Thraulococcus Radlk. - traŭlokoko
      • Thyana - tiano
      • Tina Schult. - tinao
      • Toechima Radlk. - tekimo
      • Toulicia Aubl. - tulicio
      • Tripterodendron Radlk. - tripterodendro
      • Tsingya Capuron - cingio
      • Ungnadia Endl. - ungnadio
      • Urvillea Kunth - urvileo
      • Vouarana Aubl. - vuarano
      • Xanthoceras Bunge - ksantocero
      • Xerospermum Blume - kserospermo
      • Zanha Hiern - zano

*genro akceptita en TPL sed ne en WFO, kiu tamen akceptas ĝiajn speciojn.

**genro akceptita en WFO sed ne en TPL. Tamen laŭ WFO, estas neniu akceptita specio en ĝi.

Utiligado

Multaj acero-specioj kaj – kultivaroj estas plantitaj en la moderaj klimatoj en parkoj kaj ĝardenoj. Ankaŭ kelreŭterio, Aesculus-specioj kaj kultivaroj estas ornamplantoj en la moderaj klimatoj.

La ligno de multaj acero-specioj estas uzatas multflanke.Vidu: acerligno. Ankaŭ la ligno de kelkaj eskulo-specioj estas uzata. De multaj tropikaj specioj oni uzas la lignon.. La ligno de du Pometia-specioj estas estas komercigita sub la nomoj „kasai“, „matoa“, „megan“, „taun“ . Harpullia pendula ankaŭ liveras bonan lignon.

Diversaj specioj estas uzataj kiel fiŝveneno. Kelkaj genroj havas ornamplantoj Cardiospermum, Dictyoneura, Filicium, Koelreuteria, Lepisanthes por tropikaj regionoj. Dodonaea angustifolia obi uzas kiel heĝo. Ombroarboj estas Dodonaea angustifolia kaj Filicium-specioj. Multaj specioj el la familio liverax manĝeblaj fruktoj: longano (Dimocarpus longan), liĉio (Litchi chinensis) aŭ rambutano (Nephelium lappaceum) kaj manĝeblaj semoj.

Por gajni nutraĵon ankaŭ akeo (Blighia sapida) estas utiligata. Kelkaj Diploglottis-specioj liveras marmeldojn kaj sapojn. La folioj kaj la junaj ŝosoj de Cardiospermum halicacabum kaj Koelreuteria paniculata estas kuirite manĝeblaj kiel spinaco. Ankaŭ la folioj kaj la floroj de ksantocero (Xanthoceras sorbifolium) estas manĝeblaj kuiritaj. Acersiropo estas konata.

La fruktŝeloj de la okcidenta sapindo (Sapindus saponaria) aŭla arboŝeloj de Jagera pseudorhus estas uzataj por fari sapon. Por lavi oni ankauj uzas la fruktojn de la lavnuksa arbo (Sapindus mukorossi).

Fontoj

• Die Familie der Sapindaceae bei der APWebsite. (Abschnitt Systematik und Beschreibung)
• Sven Buerki, F. Forest, P. Acevedo-Rodríguez, Martin W. Callmander, J. A. Nylander, M. Harrington, I. Sanmartín, Philippe Küpfer & Nadir Alvarez: Plastid and nuclear DNA markers reveal intricate relationships at subfamilial and tribal levels in the soapberry family (Sapindaceae), In: Molecular Phylogenetics and Evolution, Volume 51, Issue 2, 2009, S. 238–258: Volltext-PDF, 476 kb.
• Nianhe Xia & Paul A. Gadek: Sapindaceae in der Flora of China, Volume 12, 2007, S. 6: Online und Tingzhi Xu, Yousheng Chen, Piet C. de Jong, Herman John Oterdoom & Chin-Sung Chang: Aceraceae in der Flora of China, Volume 11, 2008. p. 516: Online. (Abschnitt Beschreibung)
• Sven Buerki, Porter P. Lowry II, Nadir Alvarez, Sylvain G. Razafimandimbison, Philippe Küpfer & Martin W. Callmander: Phylogeny and circumscription of Sapindaceae revisited: molecular sequence data, morphology and biogeography support recognition of a new family, Xanthoceraceae, In: Plant Ecology and Evolution, Volume 143, Issue 2, 2010, p. 148–159: COI:10.5091/plecevo.2010.437 Volltext-PDF. (Aceraceae kaj Hippocastanaceae sed ankoraŭ ne Sapindaceae kaj nova familio Xanthoceraceae Buerki, Callm. & Lowry.)

Literaturo

• Die Familie der Sapindaceae Arkivigite je 2007-10-12 per la retarkivo Wayback Machine, die Familie der Aceraceae Arkivigite je 2006-02-26 per la retarkivo Wayback Machine, und die Familie der Hippocastanaceae Arkivigite je 2006-03-18 per la retarkivo Wayback Machine bei DELTA von L. Watson & M. J. Dallwitz. Arkivigite je 2007-01-03 per la retarkivo Wayback Machine
• Pedro Acevedo-Rodríguez: Neotropical Sapindaceae: bei Neotropikey. Arkivigite je 2012-05-13 per la retarkivo Wayback Machine
• Sven Buerki, F. Forest, N. Salamin & Nadir Alvarez: Comparative performance of supertree algorithms in large data sets using the soapberry family (Sapindaceae) as a case study, In: Systematic Biology, Volume 60, 2011, S. 32-44: COI:10.1093/sysbio/syq057
• Sven Buerki, F. Forest, Martin W. Callmander, P. P. Lowry II, D. S. Devey & J. Munzinger: Phylogenetic inference of New Caledonian lineages of Sapindaceae: molecular evidence requires a reassessment of generic circumscriptions, In: Taxon , Volume 61, 2012, S. 109-119.
• Sven Buerki, F. Forest, T. Stadler & Nadir Alvarez: The abrupt climate change at the Eocene–Oligocene boundary and the emergence of South-East Asia triggered the spread of sapindaceous lineages, In: Annals of Botany, Volume 112, Issue 1, S. 151-60 2013. COI:10.1093/aob/mct106