Artik

Artik
urbo en Armenio (1945–) urbotipa setlejo (1938–1945) vd
Administrado
Poŝtkodo	3001–3007
En TTT	Oficiala retejo [ ]
Demografio
Loĝantaro	19 543  (2011) [ ]
Loĝdenso	2 792 loĝ./km²
Geografio
Geografia situo	40° 37′ N, 43° 57′ O (mapo)40.61666666666743.95 [ ]
Alto	1 859 m [ ]
Areo	7 km² ( 700 ha) [ ]
Horzono	UTC 04:00 [ ]
Artik (Armenio) DEC Situo de Artik
Alia projekto
Vikimedia Komunejo Artik [ ]

Artik (armene: Արթիկ) estas urbo situanta en la provinco Ŝirako, en Armenio. Ĝi havas 14,949 homojn, kompare kun la 25,100 raportitaj en la censo de 1989.

Artik havas multajn monumentojn kaj preĝejojn. Ĉe la placo ekzistas monumento pri la Dua Mondmilito. Je mallonga distanco de la placo estas du preĝejoj Sankta Marine konstruita en la 5-a jarcento kaj Sankta Georgo konstruita en la 7-a jarcento. Sankta Georgo (Surp Gevorg) estas la plej granda el la du kaj dum la soveta epoko ĝi estis magazeno. Ambaŭ preĝejoj estas parte en ruinoj, kun la restarigo interrompita pro la kolapso de Sovetunio. La 6-an de januaro 2006 monkampanjo sciigis ke ĝi rekonstruos la preĝejon Sankta Gevorg. Proksime de la urbo ankaŭ estas el la 18-a jarcento, preĝejo en kaverno, kaj la bone konservita preĝejo Lmbatavank (Surb Stepanos) konstruita en la 7-a jarcento sur montoflanko. Tombejo el la Bronzepoko estis malkovrita en tiu regiono.

Etimologio

Laŭ surskribo de la 11-a jarcento en la monaĥejo Lmbatavank proksime de Artik, la urbo estis konata kiel Hartk (Յարդք) dum la Mezepoko. Ĝi poste estis konata kiel Ardik (Արդիկ) kaj Artik (Արթիկ). Laŭ lokanoj, la nomo konsistas el 2 partoj: Ar derivita de la monto Aragaco, kaj tik signifanta klini en la armena. Tiel, la nomo Artik plej verŝajne signifas apogi sin al Aragaco.

Historio

Ruinoj de la Preĝejo Sankta Dipatrino, 5a jarcento

Lmbatavank, 7a jarcento

Laŭ arkeologiaj elfoslaboroj faritaj dum 1960 en la teritorio de nuntempa Artiko, estis rivelita, ke la areo jam estis ekloĝita ekde la 14-a jarcento a.K. Tombejoj devenantaj de la Malfrua Bronzepoko estis trovitaj sub la tavoloj de tofa kalkŝtono en Artik.

Historie Artik estis parto de la kantono Ŝirak de la praa provinco Ajrarato de Granda Armenio. Dum la regado de la Arsakida dinastio (52-428 p.K.) kaj poste sub Sasanida Irano (428-651), la areo de Artik estis regita fare de la Kamsarakan- armena nobela familio. Kiel setlejo, Artik estis plej probable formita de la kamsarakanoj dum la 5-a jarcento, kun la fondo de la monaĥeja komplekso Sankta Dipatrino (ankaŭ konata kiel Surp Marine). Ili ankaŭ konstruis la Preĝejon Sankta Stefano de la monaĥejo de Lmba kaj la preĝejon Sankta Gregorio (ankaŭ konata kiel Sankta Georgo) dum la 7-a jarcento.

Kun la araba konkero de Armenio en 654, Artik estis donita al la Bagratida dinastio, kiu fondis la Bagratidan Armenion poste en 885. Post la falo de Armenio antaŭ la Bizanca Imperio en 1045 kaj poste antaŭ la selĝukaj invadantoj en 1064, la tuta regiono de Ŝirako eniris epokon de malprospero en ĉiuj sociaj, edukaj kaj kulturaj aspektoj.

Kun la starigo de la Zakarida Princlando de Armenio en 1201 sub la kartvela protektorato, la regiono de Ŝirako, eniris en novan periodon de kresko kaj stabileco. Post kiam la mongoloj kaptis Anion en 1236, Zakarida Armenio fariĝis mongola protektorato kiel parto de la Ilĥanlando. Post la falo de la Ilĥanlando en la mezo de la 14-a jarcento, la aakaridaj princoj regis super Ŝirako ĝis 1360 kiam ili falis antaŭ la invadaj tjurklingvaj triboj.

Antaŭ la lasta kvarono de la 14-a jarcento, la ak-kojunla tribo transprenis Armenion, inkluzive de Ŝirako En 1400, Timuro invadis Armenion kaj Kartvelion, kaj kaptis pli ol 60 000 el la postvivitaj lokaj homoj kiel sklavoj. Multaj distriktoj inkluzive de Ŝirako estis senhomigitaj. En 1410, Armenio falis sub la regadon de la kara-kojunloj. Laŭ la armena historiisto Tomaso de Mecop, kvankam la Kara Koyunlu postulis pezajn impostojn kontraŭ la la armenaj, la fruaj jaroj de ilia regado estis relative pacaj kaj iu rekonstruo de urboj okazis.

En 1501, la plej multaj el la orientaj armenaj teritorioj inkluzive de Erevano kaj Ŝirako estis konkeritaj fare de la emerĝanta Safavida dinastio de Irano. Sub la irana regado, Artik iom post iom malkreskis kiel urba centro, ene de la Ĥanato de Erevano.

Strato en Artik

Mezepoka tomboŝtono en Artik.

En junio 1804, la Rusa Imperio ekregis la regionon Ŝirako komence de la Rusa-Persa Milito de 1804–1813. Artik iĝis oficiale parto de la Rusa Imperio per la Traktato de Gulistano subskribita la 1-an de januaro 1813. Multaj armenaj familioj de Kars kaj Karin estis transloĝigitaj en Artik en 1829-1830. En 1840, Artik fariĝis parto de la nove formita distrikto Aleksandropolo, kiu siavice fariĝis parto de la Erevana gubernio poste en 1849.

Post la Unua mondmilito, Artik estis inkludita ene de la limoj de la lastatempe fondita Respubliko de Armenio, kiu ĝuis mallongdaŭran sendependecon de majo 1918 ĝis decembro 1920, kiam ĝi falis al la invada sovetia Ruĝa Armeo.

La sovetianoj malfermis la unuan fabrikon de tofa produktado en Artik konata kiel "Artik-Tuf" en 1928. En 1930, la Artik-rajono de sovetia Armenio formiĝis, kun la vilaĝo Artik, kiu fariĝis ĝia regiona centro. En 1939 Artik fariĝis urbotipa setlejo. Poste en 1945, ĝi ricevis la statuson de urbo. La unua grava urba plano de Artik estis adoptita en 1948 (poste reviziita de arkitekto A. Miriĝanjan en 1965). Kun la laŭgrada disvolviĝo de la urbo kiel industria nabo, Artik fariĝis urbo je respublika subigo ene de la Armena Soveta Socialisma Respubliko en 1963.

Inter 1959 kaj 1965, la urbo travivis rapidan ekonomian kreskon kun la fondo de la Artik-Fabriko por Vakuofornoj, la Tufa-Blok-Fabriko kaj la Artik-filio de teksaĵ-fabriko "Arshaluys". Multaj aliaj industriaj firmaoj ankaŭ estis malfermitaj dum la 1970-aj jaroj.

Post la malfondo de Sovetunio en 1991, Artik fariĝis urbo ene de la nove formita provinco Ŝirako laŭ la administraj reformoj de 1995 de sendependa Armenio.

Post la sendependeco, Artik iom post iom perdis sian gravecon kiel industria nabo, ĉar multaj el la industriaj firmaoj de la sovetiaj tagoj estis aŭ devigitaj fermi aŭ funkcii kun minimuma produktado.

Geografio

Vintro en Artik, marto 2009

Artik estas situanta ĉe la nordokcidenta piedo de Monto Aragaco ene de la Ŝirak-ebenaĵo, en alto de 1.859 metroj super marnivelo, je 27 km vojdistance sudoriente de la provinca centro Gjumri. La ĉefurbo Erevano situas je 67 km sudoriente de Artik per aŭtovojo.

Du riveroj: Artikĝur kaj Gomŝadzor trairas la urbon Artik de la sudoriento, pasante tra la centro direkte al la nordokcidento de la urbo, kie ili interligiĝas por formi alfluanton kiu fluas en riveron Mantaŝ.

Artik estas ĉefe ĉirkaŭita de sekaj stepoj, kun humida kontinenta klimato, karakterizita per iom malvarmetaj someroj kaj ekstreme malvarmaj kaj neĝaj vintroj.

Demografio

preĝejo Sankta Gregorio de la 7a jarcento, dum rekonstruado por iĝi la sidejo de la Diocezo de Artik

Multaj el la loĝantoj de Artik estas posteuloj de okcidentarmenaj familioj, kiuj migris de Kars kaj Karin en 1829–30. La loĝantaro de la urbo travivis rimarkindan kreskon dum la 1960-aj jaroj post iĝado grava industria centro de sovetia Armenio. Tamen la loĝantaro iom post iom malpliiĝas ekde la sendependiĝo de Armenio en 1991.

Jen la demografia templinio de Artik ekde 1831:

Jaro	1831	1873	1897	1975	1989	2001	2011	2016
Popmuziko.	647	2.359	2,950	14,726	25,100	17 561	19,534	18.800

La plimulto de la loĝantaro en Artik estas etnaj armenoj, kiuj apartenas al la Armena Apostola Eklezio. La eklezio estas sub la jurisdikcio de la Diocezo de Artik gvidita de arkimandrito Narek Avagjan, kun sidejo en la Katedralo-Varagatun Sankta Gregoriode Artik. La diocezo estis oficiale fondita la 2-an de decembro 2012, kiam ĝi estis apartigita de la Diocezo de Ŝirak, per encikliko eldonita de la Katolikoso Garegino la 2-a.

Artik estas servita de 2 ĉefaj hospitaloj:

• Artik Medicina Centro.
• Centro de Protekto pri Patrina kaj Infana Sano de Artik.

Kulturo

Lmbatavank

Artik estas unu el la praaj setlejoj de Armenio. La urbo estas hejmo de multaj malnovaj tombejaj kortoj devenantaj de la malfrua bronzepoko.

La parte ruinitaj preĝejoj Sankta Dipatrino (ankaŭ konata kiel Sankta Marine) de la 5-a jarcento, kaj la Preĝejo Sankta Gregorio (ankaŭ konata kiel Sankta Georgo) de la 7-a jarcento, situas en la centro de Artik. La preĝejo Sankta Georgo estas la plej granda el la du, ĝi antaŭe servis kiel magazeno dum la sovetiaj tagoj. Ĝi estis parte restarigita en la fruaj 1990-aj jaroj. La 6-an de januaro 2006, oni anoncis monkolektan kampanjon en Artik por rekonstrui la Preĝejon Sankta Georgo.

La preĝejo Sankta Stefanode Lmbatavank estas bone konservita preĝejo de la 7-a jarcento, situanta ĉe la sudokcidenta najbareco de la urbo. Ĝi estis rekonstruita en 1955-1956.

Ekzistas ankaŭ alia preĝejo de la 18-a jarcento en kaverno same kiel la preĝejo de Sankta Stefano konstruita en la 7-a jarcento staranta sur montoflanko. Dum elfoslaboroj de 1960, bronzepoka tombejo estis malkovrita sub la ŝtonoj.

Artik estas hejmo de kultura palaco nomita laŭ komponisto Tigran Mansurjan, 2 artlernejoj, muzika lernejo, kaj ankaŭ publika biblioteko. Monumento dediĉita al la Granda Patriota Milito (Dua Mondmilito) troviĝas ĉe la Placo de la Libereco en la centro de la urbo.

Ekster Artik, proksime al Lmbatavank.

Transportado

La Aŭtovojo M-1, kiu ligas Erevanon kun Gjumri, trapasas la okcidentajn antaŭurbojn de Artik. La urbo estas ligita kun la aŭtovojo per la H-1-Vojo. Taksiaj servoj disponeblas en la urbo, dum regulaj mini-busaj vojaĝoj konektas Artik kun Erevano, Gjumri kaj multaj aliaj ĉefaj urboj en Armenio.

Artik havas stacidomon, kiu ludis esencan rolon por la industria urbo dum la sovetiaj tagoj.

Ekonomio

Loĝbloko en Artik

Malgraŭ la ekonomiaj malfacilaĵoj de sendependa Armenio, la urbo Artik daŭre estas ĉefa centro por produktado de siaj famaj tofaj ŝtonoj. Multaj ŝtonaj prilaboraj fabrikoj, kiuj produktas travertinon, tofon kaj bazalton, funkcias en la urbo, inkluzive de la ŝtata firmao "Artik-Tuf" de 1928, la "Tufa-Bloka Fabriko" de la 1960-aj jaroj (privatigita en 1997) , "Karastgh" ŝtonprilabora fabriko de 2005, kaj "Turinj" tofa fabriko de 2005.

Artik ankaŭ estas hejmo de la Fromaĝa Fabriko Artik, la Eliz-Grupo por laktaĵoj, la Artik-Fabriko por Vakuaj Fornoj kaj la metala gisfabriko "Artik Steklomash".

Edukado

Artik estas hejmo de 8 publikaj edukaj lernejoj, 4 antaŭlernejaj infanĝardenoj, 1 lernejo por specialaj bezonoj kaj 2 privataj mezaj fakaj altlernejoj. Aldone, la urbo havas ŝtatan mezan kolegion pri industrio kaj teknologio, kun enskribo de ĉirkaŭ 250 studentoj en 2016.

Sporto

Piedpilko estas la plej populara sporto en Artik. FC Tufagorts Artik reprezentis la urbon en la Armena Supera Ligo inter 1992-1995 kiam ĝi estis dissolvita pro monmalfacilaĵoj. Ili uzis la Artik-urban Stadionon por siaj hejmaj ludoj.

La urbo ankaŭ havis sian fucalon ludantan ĉe la hejmaj konkursoj ĝis 2017 kiam ĝi ĉesis profesian sporton.

Artik havas 2 sportlernejojn administritajn de la komunumo.