Akeno
|
Por samtitolaj artikoloj vidu la paĝojn Akeno (frukto) kaj Akeno (apartigilo). |
| Aachen | |||
| esperante Akeno, france Aix-la-Chapelle, nederlande Aken, latine Aquisgranum | |||
| urbo | |||
     | |||
|
|||
| Oficiala nomo: Aachen | |||
| Lando |  Germanio
| ||
|---|---|---|---|
| Federacia lando | Nordrejn-Vestfalio | ||
| Distriktaro | Distriktaro Kolonjo | ||
| Distrikto | urba regiono Aachen | ||
| urbo | Aachen | ||
| Historiaj regionoj | 4
| ||
| Riveroj | Wurm, Rur | ||
| Situo | Aachen | ||
| - alteco | 266 m s. m. | ||
| - koordinatoj | 50° 46′ N 06° 06′ O / 50.767 °N, 6.100 °O (mapo) | ||
| Plej alta punkto | |||
| - alteco | 410 m s. m. | ||
| Plej malalta punkto | |||
| - alteco | 125 m s. m. | ||
| Areo | 160,83 km² (16 083 ha) | ||
| Loĝantaro | 252 136 (fine de decembro 2022) | ||
| Denseco | 1 567,72 loĝ./km² | ||
| Unua skriba mencio | 765 | ||
| Urbestro | Jürgen Linden | ||
| Horzono | MET (UTC 1) | ||
| - somera tempo | MEST (UTC 2) | ||
| Poŝtkodo | 52062–52080 | ||
| Tel. antaŭkodo | ( 49) 0241 / 02403 / 02405 / 02407 / 02408 | ||
| ISO 3166 | 05 3 34 002 | ||
| Aŭtokodoj | AC | ||
| Loko de Monda heredaĵo de UNESKO | |||
| Nomo | Katedralo de Aachen | ||
| Tipo de heredaĵo | kultura heredaĵo | ||
| Jaro | 1978 (#2) | ||
| Numero | 3 | ||
| Regiono | Eŭropo | ||
| Kriterioj | i, ii, iv, vi | ||
  Situo kadre de Germanio
| |||
.svg) Situo de la urbo kadre de la federacia lando Nordrejn-Vestfalio kaj de la distrikto Aachen
| |||
 Vikimedia Komunejo: Aachen
| |||
| Retpaĝo: www.aachen.de | |||
| |||
Aachen [a:ĥ.n] (el kelta Ahha; en Esperanto Akeno[1] aŭ Aĥeno;[2] france Aix-la-Chapelle; nederlande Aken; hispane Aquisgrán; latine Aquisgranum; dialekte Oche) estas urbo en okcidenta Germanio, en la federacia lando Nordrejn-Vestfalio. Ĝi troviĝas proksime ĉe la nederlanda kaj belga landlimoj kaj apartenas al la transnacia Eŭregiono Mozo-Rejno
La Karola Premio ("Karlspreis") estas juĝata ĉiujare al persono, kiu antaŭenigis la eŭropan unuiĝon.
Najbara urbo: Eschweiler.
La Universitata Kliniko de Aachen disponas pri la plej granda malsanuleja konstruaĵo de Eŭropo.
Historio
[redakti | redakti fonton]Homoj priloĝis la regionon jam en la neolitiko. Dum la bronzepoko kaj frua ferepoko ĝin priloĝis keltoj, kion pruvas tumulo en la Aĥena arbaro. La keltojn subigis dum la Gaŭla Milito Romiaj soldatoj, kiuj tie konstruis banejon en la 1-a jarcento. (Hodiaŭ la varmaj fontoj ebligas, ke la urbo estas oficiala kuracloko.) La romianoj forlasis la ejon en la 4-a jarcento.
Tomboj atestas, ke frankoj ekloĝis en la regiono ĉirkaŭ Aachen en la 7-a jarcento. La unua tekstfonto, kiu mencias la urbon, originas el 765, kiam la franka reĝo Pipino la pli juna tie pasigis kristnaskon kaj sekvan paskon. Lia filo kaj posteulo Karolo la Granda konstruigis palacan regejon ekde 789 (unu turo de ĝi daŭre staras kaj estas la plej malnova konstruaĵo en la urbo); krome preĝejeton, bazo de la hodiaŭa katedralo. Karolo la Granda, jam imperiestro, mortis kaj entombiĝis en Aachen en 814. Ankaŭ liaj posteuloj dumtempe loĝis tie, ĝis la normanoj detruis la regejon en 881.
En la jaro 936 Otto la 1-a kroniĝis germana reĝo en Aachen, kaj tiel faris liaj posteuloj dum preskaŭ 600 jaroj.
La traktato de Aachen (aŭ france Aix-la-Chapelle) de la 2-a de majo 1668 haltigis la militon de Devolucio inter Francio kaj Hispanio.
La Akena Kongreso okazis inter la 29.9. kaj la 21.11.1818 en Aachen. Temis pri interkonsenttrovo pri mezuroj farotaj por malhelpi demokratiaj movadoj en Eŭropo post la novordigoj de la Viena kongreso.
20a jarcento
[redakti | redakti fonton]La Batalo de Akeno estis grava batalo de la Okcidenta Fronto en la Dua Mondmilito, luktita inter usonaj kaj germanaj fortoj en kaj ĉirkaŭ Akeno inter la 2a kaj la 21a de oktobro 1944. La urbo estis parto de la Sigfrida Linio, nome la ĉefa defenda reto de la okcidenta landlimo de Germanio; la Aliancanoj estis esperintaj konkeri ĝin tuje kaj avanci en la industriigitan Ruhr-regionon. Kvankam plej el la civila loĝantaro de Akeno estis evakuita antaŭ la komenco de la batalo kaj tiel ne estis tro da civilaj mortoj, multo de la urbo estis detruita kaj ambaŭ flankoj suferis fortajn perdojn. La batalo finis per kapitulaco de germanoj, sed ilia obstina defendemo multe malhelpis la planojn de Aliancanoj por la avanco en Germanion.[3]
Amaskomunikiloj
[redakti | redakti fonton]Aachener Nachrichten (prononco [Aĥener NAĤrihtn], mallonge AN) estas germana nacia gazeto. Ĝi fondiĝis en la urbo Akeno kaj havas sian centran redakcion tie. Gazetaj eldonoj ekde la 24-a de januaro 1945 aperas ĉiun lundon ĝis sabaton. Kune kun la parenca gazeto Aachener Zeitung ĝi publikiĝas en eldonejo nomata Aachener Zeitungsverlag.
Partneraj urboj
[redakti | redakti fonton]
Liège (Luik, Lüttich), Belgio (1955)
Reims, Francio (1967)
Halifax, Britio (1979)
Toledo, Hispanio (1985)
Ningbo, Ĉinio (1986)- Naumburg, Saksio-Anhalto, Germanio (1988)
Arlington, Virginio, Usono (1993)
Kaburbo, Sudafriko (1999)
Kostroma, Rusio (2005)
רֹאשׁ הָעָיִן (Roŝ Ha Ajin), Israelo (2007)
Baltimore, Irlando (2010)
Istanbulo-Sarıyer, Turkio (2013)
- partnerigita kun la urboparto Kornelimünster/Walheim:
- Montebourg, Francio (1972)
Esperanto-movado
[redakti | redakti fonton]La akenaj esperantistoj ĉiam tre proksime kunlaboris kun la Esperanto-grupo de la proksima urbo Eschweiler rekte ĉe la orienta urbolimo, kie interalie loĝis Uwe-Joachim Moritz kun sia familio kaj Claus Günkel, sed ankaŭ kun la Esperanto-grupo de la same proksima urbo Maastricht en distanco de malpli ol 20 kilometroj okcidente kaj en pli vasta senco apartenas al la trilanda regiona Esperanto-ligo Senlime. La iama "Esperanto-lando" Neŭtrala Moresnet ekde 1908 ĝis la eko de la unua mondmilito en 1914 komenciĝis rekte ĉe la sudokcidenta urbolimo, kaj la urbo Kerkrade, kie interalie disvolviĝis la IJK 1989 de TEJO, situas rekte ĉe la norda urbolimo. Daŭre estas gastiganto de Pasporta Servo en Akeno.
Gefiloj de la urbo
[redakti | redakti fonton]- Apollonia Radermecher, ordenfondintino kaj flegistino
- Erwin Gatz, eklezia kaj arta historiisto kaj romkatolika pastro
- Richard Scheringer, politikisto
- Thomas Kemmerich, politikisto
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Akeno estas pli nova esperantigo, kiu ekmenciiĝis per la publikiĝo de la eldono 2002 de PIV, ankaŭ notiĝas en la reta eldono de 2020
- ↑ Aĥeno estas la origina esperantigo el la 19-a kaj 20-a jarcentoj, kiun laŭ aserto de PIV uzis Zamenhofo, ĝin notis la eldono de PIV el 1970, paĝo 17, kaj daŭre uzas interalie la magazino Monato, ekzemple en artikolo de Istvan Ertl el la numero 11 2011, paĝoj 16 kaj 17
- ↑ Video: Allies Set For Offensive. Universal Newsreel. 1944. Alirita la 8an de februaro 2012.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]- Departemento Ruro
- Internacia Gazetara Muzeo
- Itinero Karlomagna
- Urba regiono Aachen
- Katedralo de Akeno
- Rejnlanda-Vestfalia Teknologia Altlernejo Akeno
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Ligo al la Esperanto-klubo de Aachen Arkivigite je 2005-02-27 per la retarkivo Wayback Machine
- retejo de la teknologia universitato de Aachen
| ||||||||||||
| ||||||||||
.svg){kind=small}