Afriko sub kolonia regado
Afriko sub kolonia regado estis periodo de kolonia regado, laŭ la afrika vidpunkto, reĝoj, reĝinoj, genliniestroj kaj klanestroj ĉiuj estis dominataj de unu ĉefa konsidero: konservi aŭ rekuperi sian suverenecon, heredaĵon kaj kulturon, kia ajn estis la strategio adoptita: alfrontiĝo, alianco aŭ submetiĝo. En 1919, en preskaŭ la tuta Afriko, kun la fama escepto de Libio, partoj de Saharo, Liberio kaj Etiopio, bataloj finiĝis favore al eŭropanoj, kaj ĉiuj afrikanoj, kiujn ili nomis rezistbatalantoj aŭ kunlaborantoj, perdis sian suverenecon.
Dum la dua fazo, inter 1919 kaj 1935, oni prave povas klasifiki afrikajn reagojn en la kategorio da manifestacioj de rezisto, aŭ pli bone, protestoj. Oni elektis 1919 ne nur ĉar ĉi tiu dato sekvis tiajn limŝtonajn eventojn kiel la Unua Mondmilito, la Oktobra Revolucio en Carisma Rusio kaj la kunveno de la Unua Tutafrika Kongreso de Du Bois, kiu havis revolucian efikon sur la kurso de la monda historio, sed ankaŭ ĉar tiutempe opozicio al eŭropa okupado en Afriko praktike ĉesis ĉie.[1]
Historiistoj ankaŭ preferis la periodon 1935 ĝis 1945, ĉar 1935 estis la jaro de la invado kaj okupado de Etiopio fare de la faŝismaj fortoj de Mussolini. Ĉi tiu krizo ŝokis kaj profunde kolerigis afrikanojn, precipe intelektulojn, kaj nigrulojn ĝenerale tra la tuta mondo. Ĝi ankaŭ igis ilin realigi eĉ pli dramece, kaj eĉ pli ol la dua mondmilito, la malhoman, rasisman kaj subpreman naturon de koloniismo. Kwame Nkrumah, kiu poste iĝos la unua prezidanto de Ganao, priskribas siajn reagojn post ekscio pri la invado jene: "Mi preskaŭ sentis, en tiu momento, ke la tuta Londono deklaris militon al mi persone".[2] Kaj li agnoskis, ke ĉi tiu krizo pliigis lian malamon al koloniismo.
Efektive, la lukto por liberigo de Afriko de la jugo de koloniismo plej probable estus lanĉita fine de la 1930-aj jaroj, se la dua mondmilito ne estus eksplodinta.
La milita konkero de 1885 - 1902
[redakti | redakti fonton]Pro diversaj kialoj, estis la francoj, kiuj plej aktive sekvis ĉi tiun politikon de milita okupado. Antaŭenirante de Supra-Niĝero al Suba-Niĝero, ili ne longe prokrastis por venki la damel de Kajoor, Latjor batalis ĝis sia morto en 1886. Ili venkis kontraŭ Mamadou Lamine ĉe la batalo de Touba-Kouta, en 1887, tiel metante finon al la imperio Soninke, kiun li fondis en Senegambio. Ili ankaŭ sukcesis rompi la obstinan kaj faman reziston de la granda Samori Touré, kaptita (1889) kaj ekzilita en Gabono (1900). Serio de venkoj - Koudian (1889), Ségou (1890) kaj Youri (1891) fare de komandanto Louis Archinard kaŭzis la malaperon de la imperio Tukuloor de Ségou, kvankam ĝia gvidanto Ahmadu daŭrigis furiozan reziston ĝis sia morto en Sokoto en 1898. Aliloke en Okcidenta Afriko, Francoj konkeris Eburbordon kaj la estontan Francan Gvineon, kie ili establis koloniojn en 1893. Komencita en 1890, la konkero kaj okupado de la Regno de Dahomejo finiĝis en 1894. Fine de la 1890-aj jaroj, la francoj estis konkerintaj la tutan Gabonon, firmigis siajn poziciojn en Nordafriko, efektivigis la konkeron de Madagaskaro (ili ekzilis reĝinon Ranavalona-n la 3-an en 1897 al Alĝero) kaj ĉe la limo inter Saharo kaj Sahelo, ĉesigis la obstina rezisto de Rabah al la Sennar, mortigita en la batalo en 1900.
La brita konkero ankaŭ estis spektakla kaj sangelverŝa, kaj ĝi renkontis deciditan reziston de la afrikanoj kaj ofte malrapide reduktiĝis. Uzante siajn marbordajn havaĵojn ĉe la Ora Marbordo (nuna Ganao) kaj Niĝerio kiel bazoj de operacioj, Anglujo blokis francan ekspansion en Malsupran Niĝeron kaj en la landinternon Aŝantio. La lastan ekspedicion de Kumasi (en 1900) sekvis la aneksado de Aŝantio en 1901 kaj la ekzilo en Sejŝeloj de Nana Prempeh. La teritorioj norde de Aŝantio estis oficiale aneksitaj en 1901, post sia okupado de 1896 ĝis 1898. De sia kolonio, Lagoso, la britoj ekkonkeris Niĝerion. En 1893, la plej granda parto de la joruba lando estis metita sub protektoraton. En 1894 Itsekiri estis konkerita, kaj la kapabla Nana Olomu, ĝia komerca princo, ekzilita al Akrao. Ŝajne nekapabla alfronti reĝon Jaja de Opobo sur la batalkampo, Harry Jahnston, la brita konsulo, preferis meti kaptilon al li. Invitita renkonti lin sur brita batalŝipo, la reĝo estis kaptita kaj ekspedita al Karibio en 1887. Latuno kaj Benino estis konkeritaj fine de la jarcento. En 1900 brita regado en suda Niĝerio estis preskaŭ certigita.
La okupado de la igba lando kaj partoj de la orienta landinterno tamen ne efikis ĝis la unuaj du jardekoj de la dudeka jarcento. En la nordo, la brita konkero komenciĝis de Nupe, kie, en 1895, la Reĝa Niĝeria Kompanio de George Goldie penis sian influon, de Lokoja ĝis la marbordo. Ilorin estis okupita en 1897 kaj post la kreado de la Okcidenta Afrika Lima Forto en 1898 la Sokoto-Sultanlando estis konkerita fare de Frederick Lugard en 1902.
En norda Afriko, Anglujo, jam en fortika pozicio en Egiptujo, atendis ĝis 1896 por rajtigi la rekonkeron de Sudano. Ĉi tio (en 1898) estigis veran sangobanujon, senutilan kaj kruelan. Pli ol 20 000 sudananoj, inkluzive de ilia estro, Ĥalifa Abdalah, mortis en batalo. La okupo de Faĉoda farita de Francio en suda Sudano en 1898 povus kompreneble ne esti tolerata de Lord Salisbury, kaj Francio estis devigita retiriĝi.
Zanzibaro estis oficiale metita sub britan protektoraton en novembro 1890. Ĉi tiu rimedo kaj la postaj provoj abolicii sklavecon estigis ribelojn rapide dispremitajn. Zanzibaro servis kiel bazo por la konkero de la cetero de Brita Orienta Afriko. La plej avidita lando de Anglujo en ĉi tiu regiono estis Ugando; la batalo de Mengo (1892) en Buganda, la centro de operacioj, rezultigis la proklamon de la protektorato super Ugando (1894). La vojo do estis klara por la konkero de la cetero de Ugando. Ĉi tio estis atingita kiam la reĝoj Kabarega kaj Mwanga estis kaptitaj kaj ekzilitaj en Sejŝeloj en 1899. Tamen en Kenjo necesis preskaŭ dek jaroj por ke la britoj trudu sian efikan regadon super la Nandi.
En centra kaj suda Afriko, la Brita Suda Afrika Kompanio (BSAC) de Cecil Rhodes ekokupis Maŝonalandon sen la interkonsento de Lobengula. En 1893, la reĝo estis devigita fuĝi de sia ĉefurbo kaj mortis la sekvan jaron. Lia regno tamen ne estis plene subigita antaŭ la sanga subpremo de la ribelo de la Ndebele kaj Maŝona en 1896-1897. La konkero de la nuna Zambio finiĝis en 1901. La lasta el la britaj militoj pri la dividado de Afriko estis kontraŭ la buroj en Sudafriko. La Buraj militoj havis la interesan apartecon, ke ili metis blankulojn inter si. Komencitaj en 1899, ili finiĝis en 1902.
Por la aliaj eŭropaj potencoj la efika okupado montriĝis malfacila. La germanoj, ekzemple, sukcesis establi sian efikan regadon en Sudokcidenta Afriko fine de la 19a jarcento, ĉefe pro la jarcenta malamikeco, kiu malebligis la Namojn kaj Mahererojn unuiĝi. En Togolando, la germanoj alianciĝis kun la malgrandaj regnoj Kotokoli kaj Ĉakosi por pli bone dispremi la reziston de la disaj Konkombaj (1897 - 1898) kaj la Kabre (1890).
En Kameruno, norde la germana komandanto Hans Dominik, kiu direktis la operaciojn, renkontis la plej multajn malfacilaĵojn; sed en 1902 li sukcesis subigi la fulanajn princlandojn. Kontraŭe, la konkero de Germana Orienta Afriko estis la plej furioza kaj plej longdaŭra el ĉiuj ĉi tiuj militaj efikaj okupoj. Ĝi daŭris de 1888 ĝis 1907. La plej gravaj ekspedicioj estis tiuj senditaj kontraŭ la fama Abuŝiri (1888 - 1889), la Wahehe (1889 - 1898) kaj la gvidantoj de la Maji Maji ribelo (1905 - 1907). [3]
La portugala milita okupado, kiu komenciĝis en la 1880-aj jaroj, finiĝis dume de la dudeka jarcento. Por la portugaloj, ĉi tiu entrepreno estis aparte peniga. Ili tamen sukcesis definitive firmigi sian regadon en Mozambiko, Angolo kaj Gvineo (nuna Gvineo Bisaŭa).
Ankaŭ la Libera Ŝtato Kongo alfrontis gravajn problemojn antaŭ ol ĝi povis plenumi la militan okupadon de sia areo de influo. Li komencis alianciĝante kun la araboj de Kongo, kiuj fakte estis aparte malamikaj al ili. Kiam klare montris la malprudentecon de la kunlaborado, Leopoldo lanĉis ekspedicion kontraŭ ili. Necesis preskaŭ tri jaroj (1892 - 1895) por forsendi ilin. Sed la konkero de Katango, kiu komenciĝis en 1891, ne finiĝis ĝis la komenco de la dudeka jarcento.
Estis Italujo, kiu renkontis la plej grandajn malfacilaĵojn en siaj militoj por efika okupado. En 1883, ĝi ankaŭ akiris la orientan marbordon de Somalio dum la unua divido de la Omana Imperio en 1886. Poste la Traktato de Wuchale (aŭ Uccialli) (1889), konkludita kun imperiestro Menelik la 2-a, difinis la limon inter Etiopio kaj Eritreo. Post stranga miskompreno pri la interpreto de la kondiĉoj de la traktato, Italio informis la aliajn eŭropajn potencojn, ke Etiopio estis itala protektorato. Sed, kiam ŝi provis okupi ĉi tiun fikcian protektoraton, ĝi suferis la malhonoran malvenkon de Adowa en 1896.
Tamen ĝi sukcesis konservi siajn teritoriojn en Somalio kaj Eritreo. En Nordafriko, nur en 1911 Italio sukcesis okupi la marbordajn regionojn Cirenaica kaj Tripolitania (nuna Libio). Maroko sukcesis protekti sian sendependecon ĝis 1912, kiam ĝi perdis ĝin al Francio kaj Hispanio. Tiel, en 1914, nur Liberio kaj Etiopio estis ankoraŭ almenaŭ nominale sendependaj.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]- Disdivido de Afriko
- Historio de Afriko
- Historio de la koloniismo en Afriko
- Malkoloniigi la menson, libro kiu pledas por lingva malkoloniigo kaj pritraktas la "lingvan problemon" kun kiu baraktas afrikaj verkistoj.