Kultura rozo
Kultura rozo aŭ ĝardena rozo estas kulturita formo de la genro rozo (Rosa), male ol la sovaĝaj rozoj. Ekzistas multege da kultivaroj de la kultura rozo. En Okcidento la rozo havas la famon esti la plej nobla kaj plej valora floro. Ĝi simbolas (precipe la ruĝaj rozoj ) amon kaj romantikon.
Priskribo
[redakti | redakti fonton]
Rozujoj kreskas libere starantaj aŭ povas grimpi helpe de grimpiloj. Kelkaj specioj havas neniun aŭ nur tre malmultajn pikilojn. (Rozoj ne havas – male ol la poeziaj deklaroj - dornojn, sed pikilojn.) La pikiloj povas esti ruĝecaj, nigraj, malgrandaj, grandaj, rigidharaj, rektaj, larĝaj, kojnformaj, hokformaj, kurbaj aŭ tre pintaj. Rosa omeiensis f. pteracantha REHDER & E.H.WILSON el Ĉinio havas la plej grandajn pikilojn: akrajn, durajn, kojnformajn, ruĝecajn kaj diafanajn, kiuj estas je la bazo ĝis 2 cm kaj pli larĝiĝintaj kaj pli longaj ol la folioj. La planto nomiĝas tial „pikdrata rozo“. La alterne sidantaj folioj estas plej ofte nepare pinataj, malofte simplaj. La stipuloj estas plejofte bone videblaj. Rozoj havas florojn, kiuj staras unuope aŭ en diversaj infloreskoj. La duseksaj floroj estas radisimetriaj kaj kvinnombraj. La kvin (malofte kvar) verdaj sepaloj ofte similas la foliojn. Sovaĝaj formoj havas kvin okulfrapajn petalojn. La stamenoj estas multnombraj. La plej ofte multaj karpeloj ne estas kunkreskintaj (apokarpaj). (Kultur-)rozoj kaj ĝardenrozoj ekzistas en ĉiu koloro (escepte de pura bluo kaj nigro) kaj estas ankaŭ diverskoloraj. La maloftan verdan florkoloron havas la kulturvario 'Viridiflora'. Multaj kulturvarioj bonodoras diversmaniere. Multaj kulturvarioj havas plenajn florojn. Tio signifas, ke parto de la stamenoj transformiĝis en dekorajn petalojn.
La fruktoj de la rozoj (ili estas plurnuksaj fruktoj, t.e., la „kernetoj“ estas la veraj fruktoj) nomiĝas rozfruktoj. La „fruktokarno“ estas manĝebla kaj tre riĉa je vitaminoj. Plurfoje jare florantaj rozoj ne formas fruktojn pro la pritondado en somero.
Utiligado
[redakti | redakti fonton]Tranĉfloro
[redakti | redakti fonton]Tranĉrozoj estas grava komerca artiklo. Ekzemple en la jaro 2014 ĉirkaŭ 977 milionoj da rozoj (kun valoro de ĉ. 765 milionoj da eŭroj) estis importitaj nur al Germanio. La eksportantoj estis interalie:
- 675 Mio. da rozoj el Nederlando en la valoro de 681 Mio. da Eŭroj
- 16,9 Mio. el Italio
- 14,6 Mio. el Kenjo
- 12,4 Mio. el Ekvadoro
La tranĉrozoj importitaj en Germanujon egalas ĉirkaŭ 90 % de la entuta konsumado en Germanujo. Nur 10% estas produktitaj de la enlandaj hortikulturaj entreprenoj.
Kosmetiko kaj kuraciloj
[redakti | redakti fonton]La floroj de la Provenca rozo kaj damaska rozo estas uzataj por produkti rozoleon kaj rozakvon. Rozoleo estas la bazo de multaj kosmetikaĵoj kaj parfumoj. Rozoleo estas uzata ankaŭ terapie.
Nutraĵoj
[redakti | redakti fonton]El rozfloroj eblas fari rozkonfitaĵo. Kanditaj rozflorfolioj estas frandeblaj kiel deserto. Rozakvon oni aldonas ekzemple al marcipano.
Kulturhistorio
[redakti | redakti fonton]„Disvastiĝo“
[redakti | redakti fonton]La plej malnovaj restaĵoj, kiuj ĝis hodiaŭ estis trovitaj, estis fosilioj de sovaĝaj rozoj en la Kolorada Rokmontaro. La premsignoj de rozflolioj originas el la paleolitiko, do antaŭ 35 ĝis 32 milionoj da jaroj. La komenco de rozkultivado estas la ĉina ĝardenarto; Konfuceo (551–479 a. K.) rakontis pri rozoj en la reĝaj ĝardenoj de Pekino.
La lirikisto Anakreono de Grekio laŭdis la sanigajn efikojn de rozbalzamo. Dum la romia epoko la homoj kultivis en Italujo rozojn (Rosa canina, Rosa gallica, Rosa×alba) por fari el ili parfumon kaj kuracilojn. Por romianoj rozoj havis famon de luksegaĵoj. Tial ili disigis rozajn petalojn super festajn tablojn. Post la fino de la Romia imperio la kultivado de rozoj (por fari kuracilojn) okazis nur en monaĥejaj ĝardenoj. Karolo la Granda ordonis en la jaro 794, en sia skribaĵo Capitulare de villis vel curtis imperii, la kultivado de frukt-, legom-, kurac- kaj ornam-plantoj, inkluzive de hundorozo. En la 13a jarcento ekzistis en meza Eŭropo laŭ Albertus Magnus, Rosa alba, Rosa rubiginosa, Rosa arvensis kaj kelkaj varioj de Rosa canina. Ĝis tiam la rozoj floris nur unufoje jare. Novaj varioj ekestis nur per spontaneaj mutacioj (t.n. „sportoj“), nuraj kruciĝoj kaj ties selektado. La rozoj estis aŭ blankaj aŭ ruĝetaj. Ruĝaj kaj flavaj koloroj ĉe rozoj ekestis en Eŭropo nur post la kontaktoj kun orienta Azio en la 16a jarcento.
Granda influo sur rozbredado havis la imperiestrino Joséphine, la edzino de Napoleono (1763–1814), kiuj konstruigis la unuan rozkolekton.
En la 18a kaj 19a jarcento estis kultivataj la unuaj plurfoje florantaj rozoj en Mezeŭropo (vidu portlanda rozo, remontanco). Tiu eco estas kaŭzita de la krucado kun Rosa fedtschenkoana, kiu floras plurfoje dum la jaro.
En 1867, en Francio, aperis la legenda rozo 'La France', la unua te-hibrido. Per tiu vario komenciĝis nova historio de rozoj.
Post la remalkovro de la mendelaj heredreguloj komence de la 20a jarcento, la rozbredado progresis. Intertempe ekzistas pli ol 30.000 kulturvarioj de rozoj. Kolektoj de rozoj estas la tiel nomataj rozejoj. Ekzemple, en Germanio: la Eŭropa rozejo en Sangerhausen, la Germana Rozejo en Dortmund kaj la rozĝardeno de Eŭropo en Zweibrücken.
La multigado de la kulturrozoj okazas plej ofte per greftado.
Simboliko
[redakti | redakti fonton]La kvinparta floraranĝo simbolas la pentagramon kaj per tio la sekreton. „Sub rosa dictum“ (sub rozo dirita) – la rozo estas de pratempo la simbolo de diskreteco.
En la kristanismo la rozo estas simbolo de paradizo, kaj la senpikila rozo, tiu de Maria, la dipatrino. La rozo simbolis en mezepoko la virinon, amon al virino, kaj poste, volupton. Male okazas en budhismo: sur domaj budhismaj altaroj oni ne metas rozojn pro iliaj pikiloj.
En la alkemio la rozo estas la flos sapientiae (latine: la floro de scienco).
En la framasonismo la rozo estas la simbolo por amo, lumo kaj vivo.
En la heraldiko la rozo sur blazono estas kromsigno.
Hortikulturaj engrupiĝoj de la rozaj specioj kaj varioj
[redakti | redakti fonton]→ Vidu ankaŭ: rozaj klasoj
Malnovaj rozoj
[redakti | redakti fonton]Malnovaj rozoj estas ĉiuj rozvarioj, kiuj jam ekzistis kiel grupo antaŭ 1867 (en tiu jaro oni enkondukis la faman kultivaron 'La France' , la unua Te-hibrido). La kultivaro 'Scharlachglut' de la rozbredisto Kordes (1952) estas ekzemple „malnova rozo“, ĉar ĝi estas gaŭla rozo – la grupo Gallica-rozoj jam ekzistis antaŭ 1867. La ofte dirita opinio, ke malnova rozo devus ekesti antaŭ 1867 estas malĝusta.[1]
Tehibridoj (Noblaj rozoj)
[redakti | redakti fonton]Te-hibridoj aŭ nobla rozo estas rozoj, kiuj aspektas speciale „noblaj“. Ili plej ofte havas nur po unu floro en ĉiu tigo. La unua tehibrido ekestis, kiam en la jaro 1867 la arĝente-rozkolora 'La France' – tiel nomata remontancobredado – estis krucita kun iu orienta terozo. La rezulto de la interkruciĝo estis rozvario, kiu kunigas la robustecon de la remontanca rozo kun la beleco de la terozo. Unu el la plej famaj noblaj rozoj estas la flave floranta 'Gloria Dei', kiu verŝajne estas la plej ofte plantita rozvario de ĉiuj tempoj. Ekde ĝia apero en 1945 estis venditaj pli ol 100 milionoj de plantoj. Pli nova, kun simila kvalito, estas la kulturvario 'Orient Express'.
Tabelo: kelkaj konataj nobelaj rozoj
[redakti | redakti fonton]| kulturvario | koloro | jaro | rimarkoj | bildo |
|---|---|---|---|---|
| 'Mme. Caroline Testout' | rozkolora | 1890 | 
| |
| 'Ophelia' | hele rozkolora | 1912 | valora malnova vario | 
|
| 'Betty Uprichard' | ruĝa | 1922 | ||
| 'Dainty Bess' | rozkolora | 1925 | 
| |
| 'Dame Edith Helen' | velure rozkolora | 1926 | tre valora | |
| 'Edith Nellie Perkins' | 1928 | |||
| 'Talisman' | 1929 | |||
| 'Mrs. Pierre S. du Pont' | orflava | 1929 | 
| |
| 'Picture' | rozkolora | 1932 | ||
| 'Geheimrat Duisberg' | pure flava | 1933 | ||
| 'Eclipse' | 1935 | |||
| 'Crimson Glory' | velure malhelruĝa | 1935 | 
| |
| 'Elite' | 1936 | |||
| 'Michéle Meilland' | blankeca- rozkolora | 1945 | 
| |
| 'Gloria Dei' | orflava, ruĝa ĉe la randoj | 1945 | sin. 'Mme A. Meilland', 'Peace' | 
|
| 'Spek's Yellow' | orflava | 1947 | ||
| 'New Yorker' | malhelruĝa | 1948 | .JPG){kind=small}
| |
| 'Mme. L. Dieudonné' | ruĝe ora | 1948 | 
| |
| 'Sondermeldung' | gerani-ruĝa | 1950 | ||
| 'Queen Elizabeth' | rozkolora | 1954 | monda rozo 1978 |  |
| 'Duftwolke' | koralruĝa | 1963 | monda rozo 1981 | .JPG) |
| 'Papa Meilland' | ruĝa | 1963 | monda rozo 1988 |  |
| 'Pascali' | blanka | 1963 | monda rozo 1991 |  |
| 'Ingrid Bergman' | ruĝa | 1984 | monda rozo 2000 |  |
Bedrozoj aŭ poliantaj rozoj
[redakti | redakti fonton]Bedrozoj ankaŭ nomiĝas ankaŭ Polyantha-rozoj aŭ floribundaj rozoj. Ili ne estas unueca rozraso, sed konsistas el pluraj grupoj:
- etfloraj, sed poliantaj rozoj florantaj en grandaj umbeloj;
- Polyantha-hibridoj, kruciĝo inter rozo Poliantha kaj tehibridoj: florantaj en umbeloj, la unuopa floro similas al tehibrido;
- floribunda hibrido: tre similas al tehibridoj, sed floranta en umbeloj kaj forte kreskanta;
- nanpolianta hibrido, kiu atingas grandecon de nur 20–25 cm.
Tiuj ĉi rozoj floras dum la tuta somero kaj havas ĉ. 10-12 floroj en ĉiu tigo. Bedrozoj kreskas pli forte ol la plej multaj tehibridoj. Ili ankaŭ floras pli regule.
Tabelo: kelkaj gravaj rozoj Polyantha
[redakti | redakti fonton]| kulturvario | koloro | jaro | rimarkoj | bildo |
|---|---|---|---|---|
| 'Gruß an Aachen' | rozkolora-blanka-orflava | 1909 | 
| |
| 'Ellen Poulsen' | 1912 | |||
| 'Josef Guy' | skarlata | 1921 | ||
| 'Baron de Vivario' | pure blanka | 1925 | ||
| 'The Fairy' | rozkolora | 1932 | hibrido kun Rosa moschata | 
|
| 'Dick Koster' | salmoroza-oranĝa | 1935 | ankaŭ nomata „Pariza rozo“ | |
| 'Margo Koster' | salmoranĝa | 1935 | ||
| 'Orange Triumph' | oranĝa-skarlata | 1937 | ||
| 'Holstein' | malhelruĝa | 1938 | 
| |
| 'Poulsens Pink' | samkolora, helruĝa | 1939 | ||
| 'Frensham' | malhelege ruĝa | 1946 | ||
| 'Fashion' | samkolora | 1947 | ||
| 'Goldilocks' | flava | 1948 | ||
| 'Alain' | malhelkamenruĝa | 1948 | 
| |
| 'Schleswig' | pure roza | 1949 | ||
| 'Gelbe Holstein' | malhelflava | 1949 | ||
| 'Guletta' | flava | 1976 | de Ruiter | 
|
Grimprozoj kaj rambleraj rozoj
[redakti | redakti fonton]Grimprozo devena de diversaj rozspecioj. La du eŭropaj specioj Rosa pendulina kaj la kamprozo Rosa arvensis povas esti inter la devenrozoj. Pli gavaj estis la „ĉiamverda grimprozo“ Rosa wichuraiana, kaj antaŭ ĉiu la „Multflora rozo Rosa multiflora, kiu ankaŭ estas la prapatrino de la poliantaj rozoj. Noisette-rozoj kaj multaj aliaj grimprozoj heredis la odoron verŝajne de la „mosko rozo Rosa moschata.
Multaj grimprozoj estas sportoj de negrimpantaj rozujoj. Ankaŭ ĉe arbustaj rozoj (ekzemple tehibridoj) unuopaj tigoj povas montri fortan grimpantan kreskon. Tiel ekestis varioj, kiuj, escepte de pli forta kresko, estas identaj al la devenvario. La novaj varioj ricevas ilian nomon de la devenvario kun aldono de „Climbing“ (angla) =, grimpanta). Ekzemple la el arbustrozo ‚Souvenir de la Malmaison’,la grimprozo nun nomiĝas Climbing Souvenir de la Malmaison. Grumprozoj povas ricevi longecon de du ĝis dek metrojn. Depende de la vario kaj specio ili floras unufoje aŭ multfoje.
Rambler-rozoj formas flekseblaj kaj longaj tigoj. Ili tre taŭgas por kreskigi ĉe maldensaj arboj. La plej konata vario eventuale estas la forte kreskanta ‚'Bobbie James', kiu floras blanke unufoje jare. Pli juna vario de la ramlera rozo estas 'Guirlande d’Amour', kiu ankaŭ floras blanke. Ĝi floras dum la tuta somero.
Tabelo: kelkaj gravaj grimpaj kaj rambleraj rozoj
[redakti | redakti fonton]| kultivaro | jaro | koloro | trunkformo | rimarkoj | bildo |
|---|---|---|---|---|---|
| 'Gloire de Dijon' | 1853 | flavece rosea | te-rozo | 
| |
| 'American Pillar' | 1902 | ruĝa-blanka | Rosa wichuraiana | (1891 el Japanio) | 
|
| 'Dorothy Perkins' | 1902 | ĉerizrosea | Rosa wichuraiana | 
| |
| 'Excelsa' | 1910 | sangoruĝa | Rosa wichuraiana | mondfama vario | 
|
| 'Paul's Scarlet Climber' | 1917 | skarlata | Rosa multiflora | konata ankaŭ sub la nomo „Blaze“, ekde 1954 ankaŭ „New Blaze“, nun ĉiamfloranta [mankas fonto] | .JPG){kind=small}
|
| 'Easlea's Golden Rambler' | 1933 | citronflava | Rosa multiflora | ||
| 'New Dawn' | 1930 | rosea, poste blankece-rosea | Rosa lucieae | 
|
Arbustrozoj
[redakti | redakti fonton]
La esprimo „arbustrozo“ estas stranga esprimo, ĉar botanike ĉiu rozo estas arbusto laŭ la botanika senso de la vorto. Enn hortkulturo arbustrozo estas rozo, kiuj kreskas , male al la tre rigide kreskantaj tehibridoj pli malrigide kaj kiuj havas pli altan habiton. Ĉe grandeco de unu ĝis tri m arbustrozoj ankaŭ taŭgas kiel soliterplantoj en ĝardeno kaj parko.
Oni distingas inter unufoje florantaj kaj plurfoje florantaj arbustrozoj. La plurfoje florantaj arbustrozoj havas florpaŭzon post la ĉefa florado en la frua somero kaj floras denove en la malfrua somero.
La plej fama arbustrozo de l monddo estas la vario 'Schneewittchen', kiu portis longe la predikaton ADR-rozo. Ĉar intertempe ekzistas kulturvarioj, kiuj havas multe malpli da inklino al infektiĝo de ekzemple melduo kaj Diplocarpon rosae oni forprenis tiun predikaton de la malnova vario 'Schneewittchen'. La pli nova vario 'Petticoat', ankaŭ kun blankaj floroj floroj kaj forta kresko, anstataŭas ĝin.
Arbustetrozoj
[redakti | redakti fonton]Arbustetrozoj ankaŭ estas nomataj grundkovrantaj rozoj. Ili kreskas horizontale, sed ankaŭ larĝe arbustece ĝis arke pendante. Ili estas horizontale etendiĝantaj rozkultivaroj el diversaj rozaj klasoj. Ili estas alternativo por aliaj grundkovraj lignoplantoj aŭ staŭdojn. Tio sugestas ke la areo kun tiuj grundkovrantaj rozoj estas facile flegebla kaj sentrudherba, sed tio ne pravas. Rozoj ne povas esti grundkovrantoj kaj subpremi trudherbojn. Tial prefere estas uzata la esprimo „arbustetrozoj“ anstataŭ „grundkovraj rozoj“. Pravas, ke tiuj rozoj estas pli fortika kaj rezistaj kontraŭ malsanoj. Tial ili estas uzataj ofte en publikaj verdejoj.
Al la arbustetrozoj apartenas ekzemple:
- la salmkolora 'Bonica 82', ADR-rozo, ekde 2003 monda rozo, ĝi fariĝas 40 ĝis 60 cm alta.
- la malhelruĝa 'Colossal Meidiland', kiu fariĝas ĝis 80 cm alta.
- 'Cubana' estas nur 50 cm alta arbustetrozo. La florkoloro estas oranĝa.
- 'Purple Meidiland' estas rozo kun ADR-predikato. Ĝi fariĝas 40 ĝis 60 cm kaj toleras malmildan klimaton.
- la rosea kultivaro 'Windrose' estas ankaŭ ADR-rozo. Ĝi fariĝas 80 cm alta.
- La flava kaj malmulte plena 'Celina' ankaŭ toleras ombron.
Sovaĝaj rozoj
[redakti | redakti fonton]Kelkaj specioj de sovaĝaj rozoj estas kulivataj en parkoj kaj ĝardenoj. Jen kelkaj ekzemploj: pomrozo, sulka rozo, hundorozo, vinagra rozo kaj ĉina orrozo (Rosa hugonis).
Rozaj baztrunkoj
[redakti | redakti fonton]
La baztrunkoj servas al la rozaj kulturvarioj kiel „radiko“. Plej ofte oni greftas rozojn en la radikkolo per inokulado.
- Rosa canina 'Inermis'
- Rosa canina 'Pfänders' (precipe por alttrunkaj rozoj)
- Rosa canina 'Schmidts Ideal'
- Rosa corymbifera 'Laxa'
- Rosa multiflora
- Rosa rubiginosa (por parkrozoj kaj malnovaj rozoj)
- Rosa canina 'Heinsohn's Rekord'
- Rosa canina 'Pollmer'
- Rosa canina 'Schreiber'
- Rosa canina 'Superbe'
- Rosa canina 'Bögs Stachellose'
- Rosa canina 'Heinsohns Rekord'
- Rosa coriifolia
Rozoj kiel ĝardenplantoj
[redakti | redakti fonton]La ADR-ekzameno
[redakti | redakti fonton]En Germanujo oni ekzamenas novajn rozkultivarojn. La atesto „Ĝenerala Germana Roznovaĵa Ekzameno“ (germane: „Allgemeine Deutsche Rosenneuheitenprüfung“ (ADR) ) estas ŝatata predikato por altkvalita nova kultivaro. La prijuĝo entenas kaj estetikaj kaj hortikulturaj aspektoj. Rozoj kun pli ol 80 punktoj rajtas porti la indikon „ADR-rozo“.
Malsanoj
[redakti | redakti fonton]Multaj plantmalsanoj atakas la kulturrozojn. La inklino al malsanoj reduktiĝas, se la rozoj havas optimumajn kreskokondiĉojn: sunriĉa kreskejo, plantkonforma sterkado kaj kultivarkonforma pritranĉo. La rozmalsanoj estas: rozrusto, nigra makulozo kaj cindra borito. Akvumante la plantojn oni evitu la akvumadon de la folioj. Nur sur akvo nur la folioj la sporoj de la fungoj povas ĝermi. Melduo estas verŝajne la plej oftaroza malsano. La fibestoj kiuj atakas rozojn estas rozcikadoj, folivespoj, rozlaŭsoj kaj ŝpinakaroj.
Bildaro
[redakti | redakti fonton]-
Ruĝa rozo -
Flava rozo -
Blanka rozo
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ American Rose Society: Modern Roses XI, London und San Diego 2000, S. xii: “In 1966, the American Rose Society defined an ‘old garden rose’ as any rose belonging to a class which was in existence prior to 1867 (the year of introduction of the first Hybrid Tea).”