Skeptikismo
Skeptikismo estas pensmaniero, kiu estas aplikata en la kampoj de filozofio, juro kaj scienco. Principe, ĉi tio estas sinteno, kiu dubas pri akceptita scio, kredo aŭ dogmo. Ĝi estas ĉefe aplikata al supernaturoj, al moralo (morala skeptiko), al teismo (la ekzisto de dio, dioj aŭ diaĵo) kaj al scio (al la ĝusteco de aparta scio, aŭ al la ebleco de sciado ĝenerale).
Skeptikismo en greka filozofio
redaktiLa skeptika skolo de greka filozofio estis fondita de Pirono. La skeptika skolo malkonsentis kun ĉiuj konvencioj argumentante ke ekzistas neniu kiu povas scii ĉion kaj tial ni devus esplori ĉiun temon kaj ne preni ion ajn por donita/evidenta. Pirono, kiu servis kiel instruisto de filozofio, fakte verkis nenion, sed lia studento Timono de Flio verkis satirojn per kiuj li resumis la ĉefajn punktojn de la instruo de lia instruisto [1]:
- Certeco estas neatingebla ĉar la sensoj kaj la intelekto ne havas la potencon provizi al ni certan scion.
- La sensoj distordas la aferojn, kiujn ni sentas, kaj la racio estas sklavigita al deziro.
- Ĉiu argumento havas kontraŭargumenton, kaj ne ekzistas absoluta vero.
- Tial, la saĝulo devus sindeteni de fari juĝon pri io ajn, kaj pozitiva kaj negativa.
- Li devus strebi atingi trankvilan staton anstataŭ provi atingi la studon de vero.
- Ĉar verŝajne ĉiuj opinioj estas malĝustaj, estas pli bone akcepti la konvenciojn de tempo kaj loko.
La instruoj de Pirono penetris la Platonan Akademion en Ateno, kaj la filozofo Arcesilao, kiu estris tiun ĉi akademion ekde 264 a.K., estis unu el liaj posteuloj. La skeptikismo regis ankaŭ la trian platonan akademion fonditan de Karneado en 155 a.K. La lasta el la skeptikaj filozofoj de la Platona Akademio estis Filon de Larisa kiu mortis ĉirkaŭ 84 a.K.
En la malfrua greka skeptiko oni atestas ne nur la renovigon de la instruo de Pirono, sed ankaŭ ĝian prezenton en multe pli scienca maniero. La greka filozofo Aenesidemus de Knossos opiniis ke la fonto de dubo kaj embaraso estas en la relativeco de la percepto de homo. Por priskribi tion li kompilis en Aleksandrio ĉirkaŭ 50 a.K. tabelon de dek manieroj laŭ kiuj la homa scio ŝanĝiĝas. Tiele li evoluigis pironismon per tiuj dek elementoj sur kiuj li bazigis dubon. Tiu doktrino de Aenesidemus poste estis utiligita fare de Sextus Empiricus (160-210 p.K.) kiu resumis la teorion de greka kaj romia skeptikismo.
Pironismo estis vaste influanta al de Renesancaj verkistoj [2] inkluzive de Michel de Montagne (1533-1592), kiuj skribis la eseon "Apologio Rajmondo Sabundo" inspirita fare de Sextus Empiricus, kaj de 17-a kaj 18-a jarcentaj filozofoj inkluzive de Pierre Bayle kaj David Hume.
Principoj de filozofiaj kaj sciencaj skeptikuloj
redaktiĜenerale, skeptikuloj klopodas taksi kiel eble plej precize la ĝustecon de la aferoj, kiujn ili elektas ekzameni. Tiucele ili serĉas signojn, kiuj povas kontraŭpruvi/kontraŭdiri tion, kion ili ekzamenas surbaze de ĝia fundamentigo (kaj inverse), aŭ almenaŭ levi suspekton, kiu malaltigas la verŝajnecon de ĝia ĝusteco (kaj inverse). Ĉi tiuj signoj inkluzivas:
Paralogismo - Logika malveraĵo estas situacio en kiu la konsiderata aserto baziĝas sur logiko, kiu ne validas kaj kontraŭdiras la jam akceptitajn regulojn de logiko. Paralogismoj estis evoluigitaj uzante filozofiaj teorioj, kaj estas pli gravaj al filozofiaj skeptikuloj, ĉar filozofiaj skeptikuloj ekzamenas argumentojn ĉefe uzante logikon. Tamen, ili ankaŭ estas ekstreme gravaj por sciencaj skeptikuloj.
Ekzemple, David Hume argumentis, ke ne eblas pruvi, ke ĉio nepre havas kaŭzon, ĉar la bazo por ĉi tiu argumento estas indukto, kiam la argumento mem estas ankaŭ indukto, kaj tial tia argumento estas paralogismo kiu antaŭsupozis tion kion oni deziras postuli kiel veraĵo. La argumento de Hume ankaŭ influis sciencajn skeptikulojn, ĉar ĝi malhelpas ilin memfide refuti certajn argumentojn, kaj la paralogismo, kiun li prezentis en la supra argumento, estas unu el laparalogismo konataj hodiaŭ.
Kognaj biasoj kaj kogna misformo (misprezentaĵoj de pensado) - priskribas erarojn kiuj okazas en la pensprocezo kiu igas homojn atingi certajn konkludojn, dum kognaj biasoj estas "naturaj" eraroj kiuj okazas en ĉiuj, dum kogna misformo okazas post mensa malordo (malgrava tipo de psika malsano). Ili ne rekte rilatas al pruvi la aserton de la persono suferanta de ili, sed koncentriĝas sur la postulanto, kaj tial ili povas nur malaltigi la verŝajnecon de la ĝusteco de la aserto, kaj ne refuti ĝin. Tamen, multaj skeptikuloj kredas ke la trovo de ĉi-supraj biasoj kaj misprezentoj indikas pri ekzamenata aserto pli certe ol la trovo de paralogismoj, en la spirito de empiriismo, ĉar la biasoj kaj misprezentoj estas bazitaj sur empiriaj indicoj.
Sciencaj skeptikuloj ankaŭ serĉas ilin ĉar ili estas "mallongigoj", kiuj permesas al ili fari racie akcepteblan takson pri la ĝusteco de aserto, kiun ili ekzamenas - sen provi ĝin empirie, kaj ankaŭ ĉar konscio pri ili estas necesa por desegni kontrolitajn eksperimentojn - tiuj, kiuj permesos konkludi pri la aferoj, per kiuj la eksperimentoj estas faraiaj, kun akceptebla certigo, ke la eksperimento "preterpasas" la biasojn kaj misformojn, kiuj povas konduki al eraraj konkludoj de ĉi tiuj eksperimentoj.
Ekzemple, la placebo-efiko estas kogna biaso, kiu kaŭzas al persono, kiu ricevis kuracilon sen ajnan esencan komponanton de la kuraco, kredi, ke li ja ricevis esencajn komponentojn en la kuracilo sed tamen lia kondiĉo ja pliboniĝis kiel rezulto, sed en la praktiko lia kondiĉo pliboniĝis pro aliaj kialoj, kiel ekzemple, la kredo mem ke lia kondiĉo devis pliboniĝi. Tial scienca skeptikulo ne pensos pri aparta kuracilo kiel efika ĝis li pruvos ke tio estas pli efika ol la efikeco kiun placebo-efiko kapablas alporti.
Ĉiuj skeptikuloj ekzamenas ĉiujn ĉi-suprajn signojn ne nur en aliuloj sed ankaŭ en si mem. Ili strebas al meta-kongo, kiu permesos al ili distingi la samajn signojn en argumentoj kaj pensoj, kiuj estiĝas en ili kiam ili kritike ekzamenas argumenton. Tial estas kial kolega reviziado estas tiel grava por ili.
Skeptikismo kiel ilo de vera sciado: Metodologia dubo
redaktiMetodologia dubo, aŭ metodologia aŭ metoda skeptikismo, estis filozofia pensfluo naskiĝinta kontekste de la moderna empirismo, aparte kun Kartezio. La metodologia dubo distanciĝas el la skeptika dubo kiu estas «dubi por dubi», en kiu la dubo kultas sin mem pro la kompleta malestimo pri kogna kapacito de la homo. Distingiĝas ankaŭ el la dubo de la skeptikuloj de la antikva greka medio kiuj, fakte, dubis pri la mensa kapablo koni kion ajn, krom, sed kontraŭdire laŭ iuj, pri sia kogna kapablo dubi.
La metodologia dubo oficas kiel «fajropruvo» kaj nur la konoj kiuj supervivas tiun kontrolon povas esti konsideritaj absolute veraj. Tiamaniere la metodologia dubo ne negas la adheron de la menso al la veroj komunikitaj de la sensoj aŭ intelektaj komprenoj aŭ deduktoj.
Pro certaj similaĵoj, tamen negataj de aliaj, iuj intelektuloj opinias ke la metodologia dubo estis heredanto de la Raziklingo de Ockham kaj antaŭveninto de Malpruvebleco (falsigo) aŭ malverigebleco de Karl Popper. En Kartezio la metoda dubo utiliĝas por taksi la valoron de la empiriaj spertojn kaj situigas la "ĉesiĝon de la dubo ĉe la konstato de tio kio estas evidenta". La evidento, fakte, estas la unua intelekta rajtigilo de lia sciteorio, aŭ kognologio, por eliri la la metodologia dubo mem.
Psikologie konsiderata, la dubo estas mensstato rezultanta el la sendecido inter aserto kaj ĝia neado aŭ la sendecido inter du kontraŭaj samvalidaj asertoj. Oni distingas diversajn tipojn de duboj: subjektiva, objektiva, religia, kogna... vidu dubon.
La dubo rilate moralan konduton en dubostata konscienco havas apartajn konsekvencojn en la vivo de persono interesita respekti la konsciencajn kaj pozitivajn moralajn normojn. Sed eĉ en kazo de dubo pri moralaj devoj la konscienco elstarigas normojn sufiĉajn por ke la moralaganto konservu sian honestecon. Vidu moralon kaj etikon.
Ĉi-artikolo tamen interesiĝas pri la intelekta kaj filozofia dubo kun speciala atento al Kartezio kies dubo fariĝis bazo de lia komenca filozofado.
Kartezio
redaktiVero, certeco, evidento
redaktiTemas pri la tri tiriloj de la filozofia pensado de Kartezio.
Kiel multaj pensistoj de la postklasika epoko, ankaŭ Kartezio estis profunde influita de la legado de la traktaĵo «Elementoj de Eŭklido» de la greka matematikisto kaj geometro. Dum tiu sperto li konvinkiĝis pri la ekzisto de veroj certaj kaj pri la fakto ke ĉiuj veroj certaj estas evidentaj, ĝuste same kiel la eŭklidaj konstruoj, en kiuj ĉiu povas vide verifi ĉiun propozicion sur la geometria figuro observante paŝon post paŝo la pruvadon.
Laŭ Kartezio, la rezonadoj de la filozofio antaŭanta lian epokon ne havis la saman nivelon de certeco de la demonstro de Eŭklido ĉar ne temas pri evidentaj veroj: la procedo per abstraktigo per kiu estis grandparte konstruita la filozofio aristotela-tomista similas al procedo de analizo kaj sintezo kiu por karakterizi la esencon kun sinsekva rekono antaŭpostulus apriore observi ĉiujn manifestaciojn de determinita spaco kaj/aŭ tempo (por koni, ekzemple, la esencon de homo necesus antaŭe observinti ĉiujn homojn, aŭ la tutan vivon de unuopulo – evento malmulte probabla. Oni ne povas realigi tian sisteman observadon, tial la veroj devenigitaj per tiu abstraktiga procedo restas dependaj de marĝeno de dubo, ne certe demonstreblaj kiel tiuj de Eŭklido. Tial, Kartezio reĵetas grandparton de la filozofio de la pasinteco.
De la pensfluo aristotela-tomista konsideras nur evidentecojn: Kartezio akceptas, kaj ne pridiskutas, de Aristotelo la principon de nekontraŭdiro, kaj de la Skolastiko la ontologian pruvon de Anselmo el Aosta kiuj estos la bazoj de sia sinsekva verkado.
Do, Kartezio decidas sin provizi per metodo, nome la metodo de la evidento, celante plibone kompreni kio estas evidento kaj trovi ĉiujn eblajn certecojn.
Ankaŭ la eksperimenta metodo de lia samtempulo Galileo Galilei taksiĝis, ĉe Kartezio, ne taŭga kiel kriterio por la fondo-difino pri certeco kaj por ĝia sinsekva aplikado cele atingi ĉiujn verojn certajn. Ankaŭ tiu scienca metodo senprave pretendis mezuri kaj aplikiĝi al fenomeno per granda nombro da fojoj en la diversaj spacoj/tempoj, kvankam ne plu kiel la aristotela metodo de la abstraktigo pretendanta vidi ĝiajn manifestiĝojn en ĉiuj kazoj de determinita spaco/tempo (ĉiuj homoj de iu epoko aŭ ĉiuj eventoj en la vivo de iu homo).
Kartezio estas enkondukita de sia metodo al dubo pri ĉio, ankaŭ pri la mondo fronta al ni; sed li posedas samradikita konvinko kiu devenas el la principo de nekontraŭdiro pro kiu la vero estas nenegebla kaj samtempe ke kelka vero devas ekzisti malgraŭ ke oni ne scias kie ĉar ankaŭ la ekstera mondo estas konsiderata kiel duba. Tio generas kulturan tension tendencan solvi la kontraŭdiron en la konvinko ke la vero nekontraŭdira kaj ĝiaj pridubindaj derivaĵoj ne povas esti ambaŭ malveraj.
Metologia metodo
redaktiLa laŭracia strukturo de la demonstroj de la eŭklida geometrio, tiom simpla ke el malmultaj principoj dedukteblas realaĵoj plej kompleksaj, puŝis Kartezion al pensado, ke ĉiu konkreta kono estas produkto de determinita logiko esplorebla per implica metodo kaj validiga por malkovri ĉiujn tipojn de kogno.
El la legato de la «Elementoj» de Eŭklido naskiĝas la konvinko, ke la veroj certaj aperas evidentaj al la racio, nome nebezonaj je pluaj demonstroj kaj ke ilia fundamento estas la principo de nekontraŭdiro. Ekirante el la premiso ne povi eksperimente fondi la certecon same kiel, male, pretendis sia samtempulo Galileo Galilei, Kartezio vidas la neceson repripensi la fundamenton de la certeco: la valoro de la metoda dubo, antaŭvidita de la kartezia metodo, staras ĝuste en jeno: trovi tiun fundamenton!
La ekzisto de plureco de manieroj el kiuj eblas dedukti la veron, kaj la emo de unuopulo uzi sian propran manieron por krei siajn certecojn, ne ĝenas Kartezion kiu prezentas sian metodon kiel proponon: propono el kiu, tamen, devenas kontentigaj fruktoj kiuj konvinkas pri la efikeco de la metodo mem dum la aliaj allasas dubojn.
Kiel aliaj pensistoj de la antaŭaj epokoj, Kartezio admiris en la eŭklida geometrio la kontroleblecon de la pruvanta rezonado ĉe ĉiu pasaĵo sur geometria figuro kaj do la fakton, ke la demonstroj konstituas logikan ĉenon de dekomencaj evidentecoj kiujn la racio povas reekzameni unu sendepende de la aliaj: tiel en la kartezia logiko la demonstro ne utilas por formi certecon sed nur por ligi propoziciojn sendependajn kiujn la racio jam konsideris certaj kaj por faciligi la memorigon (la ligo inter la ideoj faciligus akceptiĝon pri ili).
Kartezio konsilas al racia ulo sin doti per metodo, kaj dum la serĉado pri la plej taŭga metodo nepre trapasi tra kriza fazo en kiu oni dubas pri ĉio ĉu rilate la ekziston mem ĉu rilate la mondon kiu onin frontas: tia nego pri la veroj pli ŝajne evidentaj ne estas malriĉiĝo de si mem, sed kriza premiso al la akiro de la vero. Submetante sian propran ideon al kribrilo de la racio kaj ĝin konfrontante kun la aliaj realoj pruvitaj jam je nia dispozicio, la esploranto adresiĝas al ekskludo (moderne: falsifikado) de la tiuj senfundamentaj.
Foje ŝajnas ke la dubo metoda similas pli al kodo de la prudenta esploranto. Metodo, ĉi-sence, nenova kaj koincidanta kun tiu de Galileo, neakceptita tamen de Kartezio.
Hiperbola dubo
redaktiLa aristotela doktrino de la esencoj kaj, pli ĝenerale, la tuta aristotela-skolastika kadro de la certeco, falas, konsekve, en preskripton kaj montras sian maltaŭĝon antaŭ la klareco de la rigidaj reguloj de la kartezia evidento: la aristotela serĉado pri la esenco (de homo, ekzemple) estas ampleksa procedo pro tio ke ĝi konstituiĝas el analizo kaj sintezo senutilaj por difini la esencon de homo, kiel jam vidigite supre. Manke de produktiga metodo, la esencoj kiujn ni aplikas al la realo staranta sense antaŭ ni estas tiom ŝanĝiĝemaj ke ĝi devus naski la dubon pri la ekzakta percepto de la sensoj. La skeptikismo «metodologia» de Kartezio estas eĉ pli radikala ol tiu antikva kiu asertis ja jes la kontraŭdiran naturon de la realo sen tamen pridubi la ekziston de la realo.
"Cogito ergo sum"
redaktiPer tiu frazo la historiistoj pri filozofio atribuas al Kartezio la refondadon de la moderna filozofio post la krizo de la Skolastiko. La «mi» estus la unua evidento komunikiĝanta al la racio sur kiu fondi ĉiun novan certecon: la fakto mem, ke mi estas pensanta tiun ĉi frazon estas la pruvo, ke mi estas ekzistanta almenaŭ rilate mian pripensadon.
Kartezio alvenas al la aserto enhave identiganta la pripensadon (cogito) kun la esto de la pripensanto. La dubo metoda, hiperbola, restas rilate la eksteran mondon kaj nian propran korpon: tiu dubo montras, ke ne estas ni la produktantoj de niaj sensacoj kaj ke ili postulas la ekziston de alia inteligenta estulo, kiun Kartezio nomas Dio, kiu tamen diferencas el la Dio de la teologia kaj skolastika tradicio, kvankam konceptata kreinto kaj amanto.
Post la solvo de la dubo pri la ekzisto de la ekstera mondo, venas la solvo pri la verkonformeco kaj neiluzieco de niaj sensacoj per la konsidero, ke tiu Dio estas amo laŭ sia naturo kiu, do, ne povas trompi: li kreis la mondon ĝin aperiganta al niaj sensoj tia kian li pensis kaj kreis (por tiu pasaĵo li utiligas la ontologia pruvo de Amselmo, kiun Kartezio pro ĝia kurteco, simpleco kaj graveco konsideras la unua evidento komparebla al la eŭklidaj demonstroj.
Tiamaniere profiliĝas realo konstituiĝinta el tri entoj: la "cogito=mi pensas" (kiu estas ni pensantaj), la mondo kaj Dio: la sensacoj kiujn ni nomas ekstera mondo estas la spaca kaj etendebla, nome aĵo ekstersense vasta, intersekco inter la pensantaj entoj senmateriaj (formoj, laŭ kartezia lingvaĵo), nome la mi kaj Dio, kiuj estas estuloj senspacaj kaj senetendeblaj en la spaco.
Kritikoj
redaktiDiversaj filozofiaj skoloj obĵetis, ke se la dubo estas vere etendiĝanta al ĉio, ne plu eblas eliri el ĝi: fakte, por eliri el ĝi Kartezio helpiĝas per premisoj kiaj la nekontraŭdireco de la realo kaj la fideleco de netrompanta Dio kreinta, realoj malkovrontaj, eventuale, post la akiraĵoj pere de la metodo por akiri certecon.
Oni obĵetis ankaŭ la taŭtologion rilate la uzadon de la ontologia pruvo, en kiu estas antaŭsupozata la ekzisto de iu kiu entenus en sia nocio la ekziston mem. Kutime, ankaŭ la filozofoj inspiriĝintaj el kristanismo, kvankam ne eblas kristana filozofio, konsideras neracia tiun argumento, bezonata de Kartezio por eliri el la subjektiveco de la sensacoj.
Fine, oni observas, ke aserti, ke la evidente ekzistanta Dio estas bona kaj verfaranta, konturiĝas pli pia religia konvinko ol racia dedukto.
Vidu ankaŭ
redaktiBibliografio
redakti- Nicola Abbagnano [1]
- Augusto de Noce [2]
- ENCICLOPEDIA FILOSOFICA, Lucarini, Centro Studi Filosofici di Gallarate (Italio), vol 2-a.
- Discours de la Méthode.