Pra-Esperanto

Pra-Esperanto estas moderna termino por kiu ajn stadio en la evoluo de la lingvoprojekto de L. L. Zamenhof antaŭ ol la eldono de la Unua Libro en 1887.

Lingwe Uniwersala (1878)

Lingwe Uniwersala —la unua publike konata stadio de la lingvo— estis anoncita de Zamenhof al liaj kolegoj kiam li estis 19-jara, en la 8-a klaso de la gimnazio en Bjalistoko, en 1878.^[1] En letero al Borovko en 1895,^{[Noto 1]} Zamenhof diras:

“

En la jaro 1878 la lingvo estis jam pli-malpli preta, kvankam inter la tiama "Lingwe Uniwersala" kaj la nuna Esperanto estis ankoraŭ granda diferenco.^[2]^[3]

”

La 17-an de decembro de 1878^{[Noto 2]}^{[Noto 3]} Zamenhof festis sian naskiĝodaton kaj kune kun siaj gastoj kantis poemon en la lingvo, la nuran konatan tekston en ĝi, de kiu nur estas konataj la kvar komencaj versoj:^[1]^[4]^[5]

„

Malamikete de las nacjes,
Kadó, kadó, jam temp' está;
La tot' homoze in familje
Konunigare so debá.

”

„

Malamikeco de la nacioj,
Falu, falu, jam temp' estas;
La tuta homaro en familion
Kununuigi sin devas.

”

Prononco

Laŭ Kiselman, oni povas diveni, ke la akcento en vortoj sen diakrita signo estis kiel en nuna Esperanto: [malami'kete, ho'moze, fa'milje, konuni'gare]; dum la vortoj kun diakrita signo supozeble estis akcentitaj ĉe la fino: [ka'do, de'ba].^[1]

Lingvo Universala (1881)

Gramatiko de Lingvo Universala, la stadio de Esperanto en 1881.

Lingvo Universala —la dua stadio de la lingvo— estas ligita al la jaro 1881 ĉar la fontoj pri ĝi estas ĉefe el tiu jaro, kaj estas konata ke ĝi estis komencita en Aŭgusto de tiu sama jaro, tamen ankaŭ ekzistas poemo Pinto ("Penso") el 1882.^[1]

La fontaj tekstoj estis entenataj en tri kajeroj de 1881-1882 el kiuj Kalocsay kaj Waringhien havis la ŝancon kopii nur parton dum la Viena Kongreso de 1936. Laŭ Waringhien, ĉiuj tiuj kajeroj estis poste detruitaj de la Nazioj.^[6]

Komencante studojn ĉe universitato, Zamenhof transdonis sian lingvoverkon al sia patro, Mordeĥaj Zamenhof, por ke tiu ĝin konservu ĝis la fino de liaj studoj. Lia patro, nekomprenante la ideojn de sia filo kaj opiniante la projekton esti sensenca laboro (inter aliaj aferoj, suspektiga al la cara polico), bruligis la verkon. Zamenhof ne eksciis pri tiu afero antaŭ 1881, post kiam li rekomencis sian projekton. Ekzemplo de tiu dua fazo estas ekstrakto de letero de 1881:^{[mankas fonto]}

“

Ma plej kara [ami] miko, kvan ma plekulpa plumo faktidźas tiranno pu to. Mo poté de cen taj brivoj kluri, ke sciigoj de [tuc fuc] fu-ći specco debé[j] blessi tal fradral kordol; mo vel vidé tol jam…

”

En moderna Esperanto: Mia plej kara amiko, neniam mia senkulpa plumo fariĝus tirano por ci. Mi povas de cent ciaj leteroj konkludi, kiel sciigoj de tiu-ĉi speco devas vundi cian fratan koron; mi kvazaŭ vidas cin jam…^{[mankas fonto]}

Vortprovizo

Gaston Waringhien konkludas, ke en ĉi tiu dialekto de 1881 Zamenhof ricevis la influon de la en 1879 aperinta Volapuko,^{[Noto 4]} ĉar ties trajto estas sisteme unusilabigi la nacilingvajn radikojn:^[7]

Dialekto de 1881	Nuna Esperanto
Kvila	Trankvila
Miko	Amiko
Sengo	Sinagogo
Fano	Infano
Fala	Facila
Luga	Eleganta
Mandi	Demandi
Romo	Aromo
Keli	Kolekti
Trema	Ekstrema
Pondi	Respondi

^{[mankas fonto]}

Estis kelkaj vortoj, kies ebla fonto estas la jida:

1881	Jida	Esperanto
Ba	Ba	Sur
Baj	Bejde	Ambaŭ
Brivo	Briv	Letero
Fajfi	Fajfn	Fajfi
Sedro	Sedre	Partaĵo
Tupo	Top	Poto
Vugi	Vign	Balanci
Zalo	Zal	Salono

^[1]

Kaj eble la rusa kaj la pola:

1881	Rusa aŭ pola	Esperanto
Bavi	Bawić się	Ludi
Bura	Бурый	bruna
Ći	Czy	Ĉu
Es	Ещё	Ankoraŭ
Eś	Aż	Tiom ke
Matto	Внимательный	Atento
Moa	Молча	Muta
Ob-	Об-	Pri-
Pre-	Пре-	-eg
Rado	Радость	Gaja
Rudźo	Róża	Rozo
Strapa	Страшный	Teruro
Śeppi	Шепнуть	Flustri
Śu	Że	Ke
Sobi	Собственность	Posedi
Tergiga	Терзать	Ĉagrena
Tiski	Тискать	Plaŭdi

^[1]

Zamenhof uzis -io kaj por -ujo en rudźio (rozujo) kaj por -aro en verbio (vortaro).^[1]

Alfabeto

Aa Áá Bb Cc Ćć Dd Ee Éé Ff Gg Hh Ħħ Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Óó Pp Rr Ss Śś Tt Uu Ŭŭ Vv Zz Źź

(ĉ estis ć, ĝ estis dź, ĥ estis ħ, ŝ estis ś, ĵ estis ź)

La litero ħ nur aperis en la vorto arħa (antikva).^[8]^[7]

Pronomoj

Esperanto	1881
Esperanto	Singularo	Pluralo
Mi/Ni	Mo	No
Ci/Vi	To	Vo
Li/Ŝi/Ĝi/Ili	Ro	Po
Ŝi	Śo	Po
Si	So
Oni	O

^[1]

Verboj

Tensoj kaj aspektoj

Tensoj de 1881	Esperanto
Kojpi	Komenci
Kojpé	Komencas
Kojpá	Komencadis
Kojpu	Komencis
Kojpuj	Komencos
Kojpó	Komencu
Kojpas	Komencus

^[1]

En tiu ĉi stadio, ekzistis du aspektoj por la pasinteca tenso: imperfekto -á kaj preterito -u. La imperfekto restis en la lingvo per la formo -es ĝis monatoj antaŭ la eldono de la Unua Libro en 1887.^[1]^[2]^[9]

Participoj kaj konverboj

Participoj de 1881	Esperanto
Kojpenta	Komencanta
Kojpaga^{[Noto 5]}	Komencinta
Kojpita	Komencata
Kojpassa	Komencita
Kojpata^{[Noto 6]}	Komencita

^[1]^[10]

Por tiuj ĉi ekzistis ankaŭ la konverboj finiĝantaj ĉe -e: kojpente, kojpasse, ktp.

Verboparoj

Verboj en la nuna Esperanto kiel pesi (mezuri pezon) - pezi (havi pezon) kaj ŝargi - ŝarĝi estas ia restaĵo de multaj paroj kiujn Zamenhof kreis por sia lingvo de 1881. Ekzistis en frua versio de la lingvo eĉ speciala formo por esprimi la rilaton inter doni kaj preni, vendi kaj aĉeti, instrui kaj lerni k.t.p.^[1]^[2]

Percepti, fari (sukcese)		Peni percepti, fari (ne nepre sukcese)
Esperanto	1881	Esperanto	1881
Vidi	Vidi	Rigardi	Viti^{[Noto 7]}
Aŭdi	Aŭdi	Aŭskulti	Aŭti^{[Noto 8]}
Senti per nazo	Fladi	Flari	Flati
Senti per palpo	Palbi	Palpi	Palpi
Senti per gusto	Gudi	Gustumi	Guti
Konvinki	Svazi	Peni konvinki	Svasi
Sperti	Provi	Provi	Profi
Trovi	Trovi	Serĉi	Trofi
Pruvi	Pruvi	Argumenti	Prufi

^[2]^[11]

En aliaj okazoj temas pri kaŭzativo: levi (levi; kaŭzi leviĝon) kaj lefi (leviĝi) aŭ stutti (instrui)^[1] kaj, kvankam ne atestata, eble studdi (studi).

Gramatikaj finaĵoj

Gramatikaj finaĵoj de 1881	Esperanto
Krega	Koluma
Krego	Kolumo
Kregoj	Kolumoj
Kregol ^{[Noto 9]}	Kolumon

^[1]

Ingenra finaĵo

La lingvo havis ingenran finaĵon -aŭ: puettaŭ (knabineto),^[7] filaŭ (filino), princaŭ (princino), princaŭs (princinoj), kośanaŭs (korteganinoj).^[7]. Tamen la finaĵo -ino konkurencis kun ĝi:^[1] princino (princinon),^{[Noto 9]} filinol (filinon).^[7]

Tabelvortoj

En 1881, Zamenhof jam enkondukis korelativecan tabelon:

Tabelvortoj	-o	-u	-a	-e	-al	-el	-am	-om
Ki-	Kvo	Kvu	Kva	Kvi	Kvej	Kve	Kvan	Kvom
Ti-	Fo	Fu	Fa	Fi	Fej	Fe	Fan	Fom
I-	Ko	Ku	Ka	Ki	Kej	Ke	Kan	Kom
Ĉi-	Ćio	Ćiu	Ćia	Ćii	Ćiej	Ćie	Ćian	Ćiom
Neni-	Fio	Fiu	Fia	Fii	Fiej	Fie	Fian	Fiom

^[1]

Fiu prononciĝis [fju].^[2] La tavelvorta finaĵo -an ne kaŭzis konflikton, ĉar la akuzativo tiam estis -l. Tiu ĉi finaĵo restis sama eĉ post la eldono de la Unua Libro en 1887.^[12]

Funkcivortoj

Prepozicioj

Prepozicioj finiĝis ĉiam per vokalo kaj laŭ regulo povis kombiniĝi kun artikolo. Ekz: al la → al, sur la → bal, inter la → bul, en la → il.^[1] Tiu trajto restas en nune Esperanto, tamen ĝi estas opcia kaj nur se la prepozicio finiĝas per vokalo: sur la → sur la, de la → de l', ĉe la → ĉe l'.^[12]

Esperanto	1881
Esperanto	Sen artikolo	kun artikolo
Al	A	Al
Sur	Ba	Bal
Post (tempe)	Bej	Bejl
Post (loke)	Bi	Bil
Kontraŭ	Blo	Blol
Inter	Bu	Bul
Per	Da	Dal
Ĉe	Di	Dil
El	He	Hel
En	I	Il
Ekster	Ja	Jal
Kun	Ko	Kol
Po	Pej	Pejl
Pri	Pri	Pril
Por	Pu	Pul
Sub	Su	Sul
Pro	Śte; pro	Śtel; prol
Antaŭ- (loke)	Vi-

^[1]

Aliaj

Esperanto	1881
Se nur	At
Por ke	Dam
Kaj	E
Eĉ	Eć
Se	Ej
Ol	El
Jen	En
Ankoraŭ	Es
Ja	Et
-et-	-ett-
Krom se	Hor
-iĝi-	-idźi
Hieraŭ	Jur
Apenaŭ	Kaŭ
Nur	Koj
Ĉar	Kor
Nun	Nuk
Ankaŭ	Os
Almenaŭ	Paś
Plue	Pelle
Antaŭ ol	Pin
Sen	Ple
-eg-	Pre-
Tro	Prej
Jes	Si
Sed	Sej
Ke	Śu
Kvazaŭ	Vel

^[1]

Aliaj, kiuj restis samaj, estas -ano, aŭ, dum, -estro, -igi, jam, mal-, mem, ne, nu, plej, pli, tre, tuj.

Transiro al Lingvo Internacia (1887)

Lingvo Internacia estas la tria kaj lasta stadio de la lingvo. En letero al Borovko, Zamenhof skribis:

“

Dum ses jaroj mi laboris perfektigante kaj provante la lingvon—kaj mi havis sufiĉe da laboro, kvankam en la jaro 1878 al mi ŝajnis, ke la lingvo jam estas tute preta.^[2]

”

Mallonge antaŭ la eldono de la Unua Libro, la imperfekto, kies finaĵo estis -es ankoraŭ estis en la lingvo.^[2]^[9] En frua versio de la lingvo ekzistis participaj sufiksoj por kaj la kondicionalo kaj la imperativo (la lasta en la senco de devo: kiu devas fari, kiu devas esti farata).^[2] En la publikigita libro tiuj ĉi gramatikaĵoj ne plu ekzistas.^[1]

La unua versio de la Unua Libro, la rusa, aperis la 26-an de julio de 1887.^[13] En 1887 la tempaj tabelvortoj finiĝis ĉe -an anstataŭ ol ĉe -am kiel nun. Tio restis de la versio de 1881, malgraŭ ke ĝi kaŭzis koliziojn kun la nova akuzativa formo de la vortoj ia, tia, k.t.p. En la Dua Libro de l’ Lingvo Internacia, en 1888, li ankoraŭ uzis la finaĵon -an.^[14] Tio estas tamen detalo, kaj oni povas konsideri la Lingvon Internacian el 1887 kaj esperanton el 1905 kiel la saman varianton de la lingvo.^[1]

Vidu ankaŭ

Notoj

↑ Tradukita el la rusa en 1896 de Vladimir Aleksandroviĉ Gernet (1870-1929) kaj reviziita de Zamenhof mem.
↑ La 5-an de decembro, laŭ la julia kalendaro; bonvolu vidi la artikolon Zamenhofa tago.
↑ Tio estas, ĉirkaŭ unu jaron antaŭ la unua eldono de Volapuko.
↑ Pri la influo de Volapuko sur Esperanto, bonvolu vidi la artikolon Volapuko kaj Esperanto.
↑ Malrekte atestita per la formo -agaŭ -intino: mortagaŭ mortintino.
↑ -ata estis verŝajne provo kompare kun -assa.
↑ Vitti, laŭ Cash.
↑ Otti, laŭ Cash.
↑ ^9,0 ^9,1 La akuzativo mankis en kelkaj tekstoj.

Referencoj

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 ^1,19 ^1,20 Kiselman, Christer. (2010) Esperanto: komenco, aktualo kaj estonteco. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, p. 45–107. ISBN 978-92-9017-115-7.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 Zamenhof, L. L. (1948) Leteroj de L. L. Zamenhof. Prezentado k[aj] komentado de Prof. G. Waringhien. I, 1901–1906. Parizo: Sennacieca Asocio Tutmonda.
↑ Zamenhof, L. L. (1990) Iom reviziita plena verkaro de L. L. Zamenhof. Originalaro 2. ĝis la homaranismo. 1896–1906. Kioto: Eldonejo Ludovikito.
↑ Kiselman, Christer. (2008) Esperanto: Its Origins and Early History. Prace Komisji Spraw Europejskich PAU: Andrzej Pelczar. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. ISBN 0-8020-5382-3.
↑ Waringhien, Gaston. (1959) Lingvo kaj vivo: Esperantologiaj eseoj. La Laguna: Stafeto, p. 23. ISBN 9-2901-7042-5.
↑ Waringhien, Gaston. (1959) Lingvo kaj vivo: Esperantologiaj eseoj. La Laguna: Stafeto, p. 21. ISBN 9-2901-7042-5.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 Waringhien, Gaston. (1959) Lingvo kaj vivo: Esperantologiaj eseoj. La Laguna: Stafeto, p. 19–48. ISBN 9-2901-7042-5.
↑ Zamenhof, L. L. (1989) Iom reviziita plena verkaro de L. L. Zamenhof. 1. unua etapo de esperanto. 1878–1895. Kioto: Eldonejo Ludovikito.
↑ ^9,0 ^9,1 Kiselman, Christer. (2015) La lingvoj de Zamenhof (1878, 1881, 1887, 1905). Literatura Foiro, N-ro 277, p. 260–265.
↑ Mattos, Geraldo. (1998) La polapüka Esperanto. Saarbrücken: Edition Iltis, p. 198–214.
↑ Cash, Rikardo. (1992) Praesperanto. Lingvo universala. La Kancerklinikoteko. ISSN 0398-5822.
↑ ^12,0 ^12,1 WENNERGREN, Bertilo (2016) PMEG.
↑ Courtinat, Léon. (1964) Historio de Esperanto (Movado kaj Literaturo); (1887–1960). Bellerive-sur-Allier: Imprimérie Moderne.
↑ Zamenhof, L. L. (1962) Lingvaj respondoj: Konsiloj kaj opinioj pri Esperanto. Marmande: Esperantaj Francaj Eldonoj.

[letero-2] Tradukita el la rusa en 1896 de Vladimir Aleksandroviĉ Gernet (1870-1929) kaj reviziita de Zamenhof mem.

[kalendaro-5] La 5-an de decembro, laŭ la julia kalendaro; bonvolu vidi la artikolon Zamenhofa tago.

[Volapuko-6] Tio estas, ĉirkaŭ unu jaron antaŭ la unua eldono de Volapuko.

[volapuko_kaj_esperanto-10] Pri la influo de Volapuko sur Esperanto, bonvolu vidi la artikolon Volapuko kaj Esperanto.

[aga-14] Malrekte atestita per la formo -agaŭ -intino: mortagaŭ mortintino.

[ata-15] -ata estis verŝajne provo kompare kun -assa.

[17] Vitti, laŭ Cash.

[18] Otti, laŭ Cash.

[akuzativo-20] 9,0 ^9,1 La akuzativo mankis en kelkaj tekstoj.

[CK-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 ^1,19 ^1,20 Kiselman, Christer. (2010) Esperanto: komenco, aktualo kaj estonteco. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, p. 45–107. ISBN 978-92-9017-115-7.

[Z-3] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 Zamenhof, L. L. (1948) Leteroj de L. L. Zamenhof. Prezentado k[aj] komentado de Prof. G. Waringhien. I, 1901–1906. Parizo: Sennacieca Asocio Tutmonda.

[Z2-4] Zamenhof, L. L. (1990) Iom reviziita plena verkaro de L. L. Zamenhof. Originalaro 2. ĝis la homaranismo. 1896–1906. Kioto: Eldonejo Ludovikito.

[CK2-7] Kiselman, Christer. (2008) Esperanto: Its Origins and Early History. Prace Komisji Spraw Europejskich PAU: Andrzej Pelczar. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. ISBN 0-8020-5382-3.

[GW2-8] Waringhien, Gaston. (1959) Lingvo kaj vivo: Esperantologiaj eseoj. La Laguna: Stafeto, p. 23. ISBN 9-2901-7042-5.

[GW3-9] Waringhien, Gaston. (1959) Lingvo kaj vivo: Esperantologiaj eseoj. La Laguna: Stafeto, p. 21. ISBN 9-2901-7042-5.

[GW-11] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 Waringhien, Gaston. (1959) Lingvo kaj vivo: Esperantologiaj eseoj. La Laguna: Stafeto, p. 19–48. ISBN 9-2901-7042-5.

[Z3-12] Zamenhof, L. L. (1989) Iom reviziita plena verkaro de L. L. Zamenhof. 1. unua etapo de esperanto. 1878–1895. Kioto: Eldonejo Ludovikito.

[CK3-13] 9,0 ^9,1 Kiselman, Christer. (2015) La lingvoj de Zamenhof (1878, 1881, 1887, 1905). Literatura Foiro, N-ro 277, p. 260–265.

[GM-16] Mattos, Geraldo. (1998) La polapüka Esperanto. Saarbrücken: Edition Iltis, p. 198–214.

[RC-19] Cash, Rikardo. (1992) Praesperanto. Lingvo universala. La Kancerklinikoteko. ISSN 0398-5822.

[PMEG-21] 12,0 ^12,1 WENNERGREN, Bertilo (2016) PMEG.

[LC-22] Courtinat, Léon. (1964) Historio de Esperanto (Movado kaj Literaturo); (1887–1960). Bellerive-sur-Allier: Imprimérie Moderne.

[Z4-23] Zamenhof, L. L. (1962) Lingvaj respondoj: Konsiloj kaj opinioj pri Esperanto. Marmande: Esperantaj Francaj Eldonoj.

[1]

[Noto 1]

[2]

[3]

[Noto 2]

[Noto 3]

[4]

[5]

[6]

[Noto 4]

[7]

[8]

[9]

[Noto 5]

[Noto 6]

[10]

[Noto 7]

[Noto 8]

[11]

[Noto 9]

[12]

[13]

[14]