Irlando

Membro de
	Internacia Holokaŭsta Memora Alianco (2011–); Banko por Azia Disvolviĝo (2006–); Organizaĵo por la Malpermeso de Kemiaj Armiloj (1997–); Misilo-Teknologia Regada Reĝimo (1992–); Multflanka Investado-Garantia Agentejo (1989–); Aŭstralia Grupo (1985–); Internacia Centro por Dispozicio de Disputoj pri Investado (1981–); Organizo por Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo (1973–); Eŭropa Unio (1973–); Eŭropa Ekonomia Komunumo (1973–1993); Eŭropa Organizaĵo por la Sekureco de Aera Navigado (1965–); Unesko (1961–); Internacia Disvolviĝa Asocio (1960–); Internacia Financa Korporacio (1958–); Internacia Banko por Rekonstruo kaj Disvolvigo (1957–); Unuiĝintaj Nacioj (1955–); Tutmonda Pridogana Organizo (1952–); Monda Organizaĵo pri Meteologio (1950–); Interpol (1947–); Internacia Telekomunika Unio (1923–); Universala Poŝta Unio (1923–); Monda Organizaĵo pri Sano ; Grupo pri Teraj Observoj ; Internacia Energi-Agentejo ; Monda Organizaĵo pri Komerco ; Konsilio de Eŭropo ; Nordic Battle Group (en) ; Organizaĵo pri Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo ; Internacia Hidrografia Organizo ; Atomkerna Provizanta Grupo ; Eŭropa Kosma Agentejo vd

	Irlando/Ejro
	Éire; Ireland
Detaloj	Detaloj
	Nacia himno: Amhrán na bhFiann (La Kanto de la Soldatoj)
	Nacia devizo: Eire go Brách (Irlando por ĉiam)
suverena ŝtato (–); lando ; insula lando ; ŝtato-heredanto vd
Bazaj informoj
Ĉefurbo	Dublino (1,3 milionoj)
Oficiala(j) lingvo(j)	irlanda lingvo, angla lingvo
Uzata(j) lingvo(j)	irlanda kaj angla
Plej ofta(j) religio(j)	katolikoj
Areo	70 273 km²;
Loĝantaro	5 149 139 (2022)
Horzono	0 (en somero 1)
Interreta domajno	ie
Landokodo	IE
Telefona kodo	353
Plej alta punkto	Karontuhilo
Plej malalta punkto	North Slob
Politiko
Politika sistemo	respubliko
Ŝtatestro	ekde 10-11-11 prezidento Michael D. Higgins, antaŭe Mary McAleese
Ĉefministro	Leo Varadkar
Nacia tago	17-a de marto (Tago de Sankta Patriko
Sendependiĝo	6 dec 1922 de Britio
Ekonomio
Valuto	Eŭro (EUR)
Membro de
	Internacia Holokaŭsta Memora Alianco (2011–); Banko por Azia Disvolviĝo (2006–); Organizaĵo por la Malpermeso de Kemiaj Armiloj (1997–); Misilo-Teknologia Regada Reĝimo (1992–); Multflanka Investado-Garantia Agentejo (1989–); Aŭstralia Grupo (1985–); Internacia Centro por Dispozicio de Disputoj pri Investado (1981–); Organizo por Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo (1973–); Eŭropa Unio (1973–); Eŭropa Ekonomia Komunumo (1973–1993); Eŭropa Organizaĵo por la Sekureco de Aera Navigado (1965–); Unesko (1961–); Internacia Disvolviĝa Asocio (1960–); Internacia Financa Korporacio (1958–); Internacia Banko por Rekonstruo kaj Disvolvigo (1957–); Unuiĝintaj Nacioj (1955–); Tutmonda Pridogana Organizo (1952–); Monda Organizaĵo pri Meteologio (1950–); Interpol (1947–); Internacia Telekomunika Unio (1923–); Universala Poŝta Unio (1923–); Monda Organizaĵo pri Sano ; Grupo pri Teraj Observoj ; Internacia Energi-Agentejo ; Monda Organizaĵo pri Komerco ; Konsilio de Eŭropo ; Nordic Battle Group (en) ; Organizaĵo pri Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo ; Internacia Hidrografia Organizo ; Atomkerna Provizanta Grupo ; Eŭropa Kosma Agentejo vd
	Esperanto-movado
Landa E-asocio	Esperanto-Asocio de Irlando
Akvejo	Atlantiko
Koordinatoj	53° 0′ N, 8° 0′ U (mapo)53-8
Plej alta punkto	Karontuhilo [ ]
Plej malalta punkto	North Slob [ ]
- malalteco	3 m sub la marnivelo [ ]
Akvokolektejo	69 797 km² (6 979 700 ha) [ ]
Areo	69 797 km² (6 979 700 ha) [ ]
Loĝantaro	5 149 139 [ ] (aprilo 2022)
Horzono	UTC±00:00, UTC 01:00, Eŭropo/Dublino [ ]
	Irlando (Irlando)
	Irlando (Irlando)
	Irlando
	Vikimedia Komunejo: Republic of Ireland [ ]
	En TTT: Oficiala retejo [ ]
	v • d • r

Ĉi tiu artikolo temas pri la lando. Por aliaj signifoj de la vorto vidu Irlando (apartigilo).

Irlando aŭ Ejro (irlande Éire, angle Ireland) estas lando en okcidenta Eŭropo. Ĝi kovras proksimume 5/6 de la insulo Irlando, la alia sesono nomiĝas Nord-Irlando kaj apartenas al Britio. Oni foje uzas la terminon Respubliko Irlando (Poblacht na hÉireann/Republic of Ireland), sed tio estas "leĝa priskribo" de la ŝtato, ne ties nomo. La oficiala nomo ekde 1937, kiam akceptiĝis la nuna konstitucio, restas simple Irlando aŭ Ejro.

Irlando sendependiĝis en 1922 post la Irlanda Milito de Sendependeco (1919-1921) kontraŭ Britio kaj estis membro de la Komunumo de nacioj ĝis 1949 kiam ĝi oficiale iĝis respubliko. La ŝtato estas demokratia, parlamenta respubliko. Irlando estas membro de la Eŭropa Unio ekde la jaro 1973, sed ne estas membro de NATO.

Geografio

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Geografio de Irlando.

La respubliko Irlando kuŝas sur 70 273 km². Norde suden 486 km, kaj okcidente orienten 275 km. La plej alta punkto estas Carrán Tuathail/Carrauntoohill je 1 039 m. La vetero estas tre pluva kaj la klimato estas oceana.

Historio

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Historio de Irlando.

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Dispartigo de Irlando.

Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Nordirlanda konflikto kaj Irlanda naciismo.

Administra divido

Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Graflandoj de Irlando kaj Provincoj de Irlando.

Flago de la Provincoj, Irlando

La lando estas dividita en 26 graflandojn kaj 4 provincojn (Munstro, Konoĥto, Lenstro, Ulstero).

Graflandoj en Irlando (angla – irlanda - esperanta)

Lagoj de Killarney (Kilarnejo), vido de Ladies View en Graflando Kerry

Loĝantaro

Demografia evoluo

Laŭ la censo farita en 2006, 4 234 925 homoj loĝas en la Respubliko Irlando, inter ili 98,5 % irlandanoj. Tio estas 60 loĝantoj/km², relative maldense loĝata lando en okcidenta Eŭropo. Tamen, en 1841, la loĝantaro de la lando estis 8 178 000. La kialo de tiu loĝantara sobiĝo estas la granda terpoma malsato kiu okazis inter 1845 kaj 1847. Tiam pereis 1,5 milionoj da irlandanoj kaj en tiu situacio, multaj personoj amase elmigris al landoj kiel Usono, Francio kaj Svisio, kie vivo estis pli facila, kaj do la tuta loĝantaro eĉ pli malaltiĝis. En 1847, en Bostono vivis 37 000 irlanddevenuloj.

Male, depost sia aliĝo al la Eŭropa Unio, Irlando pli bone fartas, kaj ankaŭ ties loĝantaro. Dum en la fruaj 1960-oj estis 2,9 milionoj da loĝantoj, ĝi kreskis al pli ol 4 milionoj hodiaŭ. Kongruante kun eksplodo de la ekonomika stato de la lando, la enmigrado superis la elmigradon ekde 1990, multaj revenantaj irlanddevenuloj sed ankaŭ alilandanoj kiu transloĝiĝas tien por ĝui la favoran ekonomion. Dum ili preskaŭ ne estis antaŭ la 1990-oj, foraj fremduloj kiel nord-afrikanoj aŭ ĉinoj nun regule enmigras en la landon. La naskokvanto estas nuntempe la plej granda de Eŭropo. La Respubliko Irlando ankaŭ estas tre juna lando, 23,8 % de la loĝantaro aĝas malpli ol 15.

Urboj

Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Listo de urboj de Irlando kaj Listo de urboj en Irlando.

La loĝantaro loĝas precipe en la kamparo. Sed la ĉefurbo Dublino arigas 40 % de la tuta loĝantaro kun 1 186 159 loĝantoj en la Graflando Dublino.

Dublino – Baile Átha Cliath : 505 739 (1 186 159 en la aglomeraĵo)
Korko – Corcaigh : 119 143 (274 000)
Galivo – Gaillimh : 71 983
Limeriko – Luimneach : 52 560

Lingvoj

La du oficialaj lingvoj de la Respubliko estas la Irlanda lingvo (kelta lingvaro) kaj la Angla lingvo (Ĝermana lingvaro). Depost 2003, ĉiuj oficialaj dokumentoj kaj strataj paneloj devas esti dulingvaj. Hodiaŭ, la angla estas vaste parolata en la tuta insulo kaj preskaŭ ĉiuj irlandanoj scipovas ĝin. Laŭ la censo de 2001, 1,6 milionoj scipovas la irlandan kaj 71 000 parolas ĝin ĉiutage. La lingvo estas aŭdebla precipe en kelkaj regionoj (t.n. gaeltacht) en la okcidenta kaj okcident-norda parto de la lando. Kvankam la irlanda estas devige lernenda en la lernejoj, multaj lernantoj havas malfacilaĵon lerni ĝin kaj eĉ pli bone parolas la francan, kiun ili lernas samtempe, ol la irlandan! Multaj personoj cetere kulpigas la instruan metodon de la lingvo. Dum la ĵusaj jaroj, okazas reinteresiĝo de la irlandanoj pri ilia historie propra lingvo kaj fariĝas laŭmoda kaj ŝika paroli ĝin. Cetere, ankaŭ ekzistas irlanda gestlingvo.

Ekonomio

Proporcia reprezento de eksportataj produktoj de Irlando, 2019

Irlando suferis dum jaroj de malriĉeco kaj la kontrabando de loĝantoj kiel rezulto de sia malbona ekonomia situacio kaj estis plejparte bazita sur agrikulturo.

En 1972, Irlando subskribis la Traktaton de Aliiĝo al la Eŭropa Unio (vidu Treaty of Accession 1972 en la angla).

Kvankam Irlando iam estis malriĉa lando, ekonomiaj reformoj en la 1980-aj jaroj rezultis ke en la 1990-aj jaroj, samtempe kun akceliĝo de industriiĝo, komenciĝis fenomeno nomata "Kelta Tigro", kiu karakteriziĝis per rapida kresko de la irlanda ekonomio kaj turnis ĝin de malsukcesa ekonomio en kreskantan ekonomion - la irlanda ekonomio kreskis per mezumo de 10 % inter 1995-2000. Irlando lanĉis la Eŭron en 1999 kune kun la aliaj EU-landoj.

La lando prosperiĝis tiel, ke ĝi fariĝis inter la plej riĉaj (la 5-a) landoj de la mondo, kun MEP po kapo de 50.303 en internaciaj dolaroj en 2005. Tamen la financa krizo de 2008 severe frapis la landon kaj kreskigis la senlaborecon de 8 % en 2008 al 12,5 % en oktobro 2009. Al tio ĉi kontribuis ankaŭ la kreskantaj salajroj. Ekzistas garantiita minimuma salajro de 1.183 eŭroj monate.

En la unua jardeko de la 21-a jarcento, la irlanda registaro komencis serion de mezuroj celantaj trakti inflacion, malaltigi la impostan ŝarĝon, plibonigante la kvaliton de la laborantaro kaj instigante eksterlandan investon en la lando. La irlanda ekonomio estas moderna kaj relative malgranda ekonomio bazita sur komerco. Agrikulturo, en la pasinteco la plej grava sektoro en la irlanda ekonomio, estis anstataŭigita per industrio, kiu hodiaŭ respondecas pri proksimume 46% de MEP, 80% de eksportaĵoj kaj proksimume 29% de la laborforto. Kvankam eksportoj estas la ĉefa motoro kiu pelas la irlandan ekonomion, la kresko de privata konsumo kaj la reakiro en la konstruindustrio kaj komercaj investoj kontribuas al ekonomia kresko.

La ĉefurbo Dublino estas la 22-a en tutmonda enketo, kiu ekzamenis la vivkoston en diversaj urboj tra la mondo.

MEP: totala en 2005 – 164 mlrd US$; pokapa – 40.710 US$.
Eksporto: komputiloj kaj programaro, kemiaĵoj, bovaĵo, laktaĵo, viskio.
Organizoj: EU, UNO (1955)

Politiko

Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Parlamento de Irlando kaj Irlanda naciismo.

Irlando estas respubliko kun parlamenta sistemo de registaro. La parlamento (Oireachtas) enhavas du ĉambrojn - Dáil Eireann (rekte elektita fare de la popolo) kaj Seanad Eireann (elektita fare de aliaj politikistoj). La Dáil havas 158 membrojn kaj la mandato de la parlamento daŭras kvin jaroj ĝis nova voĉdonado. La ministroj devas esti membroj de la parlamento. La nuna reĝistestro estas Micheál Martin.

La ŝtatestro estas la prezidento kies mandato daŭras sep jaroj kaj rajtas esti elektita nur du fojoj. La nuna prezidento estas Michael D Higgins, elektita en 2011.

Kulturo

Turismo

EPIC, la irlanda elmigrada muzeo

La Irlanda muzeo pri elmigrado (angle: EPIC - The Irish Emigration Museum) estas la unua tutcifereca (privata) muzeo en la mondo. Ĝi situas en Dublin (Docklands, Custom House Quai). kaj rakontas pere de 20 temogalerioj pri Irlandaj elmigrintoj, kiuj fariĝis sciencistoj, politikistoj, poetoj, artistoj kaj eĉ eksterleĝuloj. Ĝi estis projektita de londona projektfirmao Event Communications kaj ricevis en 2019 kaj 020 la premiojn "Word Travel Award' (Premio Monda Vojaĝo) kaj estis agnoskita kiel "Europe's Leading Tourist Attraction" (Eŭropa Gvidanta Turisma Allogaĵo)^[1]^[2].

Famaj irlandanoj

Vidu Kategorio:Irlandanoj

Irlando en Esperanto

Marjorie Boulton, en sia mikspota libro Faktoj kaj fantazioj, dediĉas ties 39-an ĉapitron "Fabelo el Irlando" al komentoj pri la lando; poste ŝi rakontas fabelon pri marvirino.^[3]