Ris

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

Al ris (Erinaceus europaeus, riccio in itagliàṅ) 'l è 'n mamìfar dla famìja di Erinaceidae. 'L è anc ciamâ in na manéra minga tant pricìśa purcuspèṅ.

'L aspèt 'd al ris al gh'à di quèi dimóndi vèć, cuma la sò dintadùra o la cunfurmasiòṅ dal sarvèl, ròbi ch'l à tgnû férmi rispèt a i prim mamìfar ch'i aṅ vdû la luś in sla Tèra. Cla bèstia chè 'l à invéci cambiâ dal tut i sò péi ch'i èṅ dvintâ di spèṅ (al gh 'n à fiṅ a sinc-mila).

Un ris, quànd al nas, al pōl sprar ad scampàr 5 an in natùra, méntar s'al viṿ tirâ sù da 'l óm al pōl rivàr anc a 10 an.

Distribusiòṅ

L'è na spéce ch'la s adàta dimóndi e la viṿ praticamènt dapartùt in Europa, anc in di pòst più fréd cuma la Scandinàvia e la Sibèria. I ris sardagnōi e sicigliàṅ i èṅ un pòc difarènt da quei cuntinentàl.

Descrisiòṅ

Al ris al gh'à un tesć biślùng e un sarvèl pìcul che lò al dróa par capìr i segnài, tirànd al fiâ. Anc al tat 'l è dimóndi svilupâ, un po' ad méno la vista anc s'al pōl védar a 30 mètar ad distànsa ad dè e a 12 mètar ad nòt. Anc se gl'urèci i èṅ pìculi e lugàdi ad sóta a i péi, i ris i gh la càvan listés a sintìr frequénsi fra 250 e 60.000 Hz. Qvist chè 'l è dimóndi ùtil quànd al pésca dal magnàr.

I ris i gh'aṅ dal ganàsi fòrti cun 36 dènt.

Al còrp 'l è tracagnòt e a fórma ad pir. I pē i èṅ ślungâ cun sinc dida e ungi a punta.

La pèla nuda l'è ad culór nègar. I péi i èṅ culór griśàstar/beige.

I spèṅ i gh'aṅ dū ubietiṿ: diféndar al ris da i predadōr e dar-gh na prutesiòṅ quànd al strabùca.

Biologia

Al ris 'l è na bèstia ch'la vèṅ fóra sōl ad nòt. Anc s'al par piutòst ingiangulâ, anc p'r al fat ch'al gira lentamènt, al ris 'l è invéci bòṅ anc ad cùrar o ad nudàr quànd 'l è 'l caś.

Durànt al dè al pònsa in dla sò tana, fata ad sòlit in un śbrag in dal sòtbòsc, fra i tróś e al fój cascàdi śò par tèra. Ad nòt al vèṅ fóra par pascàr al magnàr e al fà di tragìt sèmpar cumpàgn: al n gh'à minga paùra di spasi avèrt parchè al cata prutesiòṅ sóta i sò spèṅ. Ma cla diféśa lè la n cónta gnint ad frónt a 'l vólp: lé lōr i gh pìsan adòs e al ris 'l è custrét a vérar-'s. A cal punt lè, la vólp la 'l mórśga in sal grugn ch'l'è mòrbid e pò la 'l magna.

Anc cun al màchini a n gh'è gnint da far: i èṅ da i dū a i tri migliòṅ i ris ch'i pèrdan la vita tut i an spaplâ in sal stradi.

'D Invèran (da Utóbar a Avrìl) i ris i vànan in letàrg e, s'i n aṅ minga magnâ asè, i vaṅ in a risć ad murìr 'd fam.

Alimentasiòṅ

Al ris al magna da tut: insèt, ragn, bèg, lumàghi, uśèi, óṿ, sorag, giàndi, bisi, foj e fruta. Al lat al n al pōl minga bévar: par lò 'l è un vlèṅ ch'al gh fà vgnir al cagòt, purtànd-'l a la mòrt.

Animali della campagna emiliana (tradurre)