Napulèòṅ
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
Napulèòṅ Bònapàrt (Ajaccio, 15 'd Agóst dal 1769 – Ìśula ad Sant'Èlena, 5 ad Maǵ dal 1821) 'l è stâ un pulìtic e militàr francéś, fundadōr dal Prim Impēr francéś. Al sò scutmàj 'l éra “al capuràl pìcul”.
Ufisiàł 'd artijerìa e dònca generâl durànt la rivulusiòṅ francéśa, 'l è dvintâ famóś cuma 'l più impurtànt generâl dla Frància par via di sò sucès purtâ a cà in dal cōrs dla prima campàggna 'd Itàglia, in dua 'l iva anc mis bèc in dal ducâ ad Mòdna e Réś. C'n al cōlp ad stat dal 9 ad Nuvémbar dal 1799 al tōś al cmànd dal sò paéś, prima cuma prim cónsul (in fiṅ a '18 ad Maǵ dal 1804) e pò cuma imperadōr di francéś c'n al nóm ad Napoléon Ier (da 'l 2 ad Dicémbar 1804 a 'l 14 'd Avrìl dal 1814 e pò incóra da 'l 20 ad Mars a 'l 22 ad Śugn dal 1815).
'L è stâ anc presidènt dla Repùblica Itagliàna da 'l 1802 a 'l 1805, re 'd Itâglia da 'l 1805 a 'l 1814, «mediadōr» dla Repùblica Elvètica da 'l 1803 a 'l 1813, e «prutetōr» dla Cunfederasiòṅ dal Rên da 'l 1806 a 'l 1813.
Dòp óltar vint an ad campàggni militàri in gir par l'Europa, sèmpar purtàdi a 'l sucès, al patìs un diśàstar in qvéla ad Rùsia in dal 1812. Batû anc in dla batàja ad Lìpsia in d'l Utóbar dal 1813, Napulèòṅ 'l è custrét a far-as da na banda al 14 'd Avrìl dal 1814, eśiliâ in dl'Ìśula 'd Élba.
Scapâ via in dal Mars dal 1815, al tórna a cmandàr in Frància durànt al perìud di “Sènt dè” ma al 18 ad Śugn dal 1815 'l è custrét a pigàr al cô par sèmpar in dla batàja ad Waterloo. Napulèòṅ al mōr al 5 ad Maǵ dal 1821 in dl'Ìśula ad Sant'Èlena.