Gualtēr
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Gualtēr (Gualtieri in italiân) l’ é un cmûn ed 6.500 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz.
Mèsa a 25 km da Rèz (a s’égh rîva lòunga la Statêla 63), a l’ardôs ed l’êrṣen dal Po ch’ al sègna al cunfîn cun la Lumbardéia, Gualtēr l’é ‘na sitadèina ‘d urégin medievêla ch’ l’ à subî pió vôlti lòungh i sècol la piêga dal j aluviòun (l’ûltma, catastrôfica, int al 1951).
La Stòria
[modifica | mudéfica la surzéia]A neghêr la convinsiòun che Gualtēr al duvés la só nasîta a i Rumâni a’gh pèinsen al sustansiōṣi catêdi relatîvi a l’etê dal fèr e al peréiod etrósch e cuncentrê ind la zôna ‘d la Palasèina dal dé d’incô e dal Castlâs, unî a quî che a s’arfân a l’etê dal brònz e che în da coleghêres a l’aṣvèin teramêra ed Sânta Rôsa (ed Puvî), a sègnen sti pôst cme préma abitasiòun stâbila ed probâbil coloniṣadōr ed l’època. Al nòm ed Gualtēr al sêlta fôra cêr e nèt sōl dimòndi tèimp pió têrd, a la fîn dal peréiod rumân, al nòm al deṣvîn fôrsi da “Castrum Vulturena”, pó “Castrum Walterii”, pôst fundê dal Longobêrd Gualtiero (VII sec.) Al cèinter sitadèin pió antîgh ed Gualtēr l'é d'arcgnòser cun la Cēṣa ed Sânt' Andrea, tirêda só int al IX sèc. cme 'na nurmêla capèla, int a XII l'é dvintêda cēṣa parochièla, ch' la servîva ânca pr' al j adunânsi ed la comunitê gualtierèiṣa, che d' intôren a s'în mési in fîla al prémi cà, che àn fât al sistèma ed Piâsa Felice Cavallotti dal dé d'incô fâta a teriângol, circundêda da strèti cà in fîla d' impiânt medioevêl e rinasimentêl, probabilmèint druvêdi ind al pasê ad ûṣ ed furesteréia dal Cunvèint aṣvèin. Ind la piâsa a gh'é in pió ed la cēṣa ed S.Andrea ânca al Pòs arnuvamèint, dôp avèir subî 'na parsiêla spianêda intōren a j ân ‘50, dal pió antîgh fât intōren al 1776 insèma a un prugèt ed Giovan Battista Fattori in fōrma ed 'n' elegânt caplèina.
Pr' al contròl dal véi dal fióm ed al pôst per la tèra bòuna i sgnōr ed l'època àn fât un castèl inséma a la rîva drèta dal Po, còl che gh'armâgn ed l'antîga furtèsa l'é stê mudê e més dèinter ind l'usadûra dal Palâs Bentivoglio che al tîn d'acât i sègn ed l'antîgh spiandōr ind la facêda ed frûnt la grânda piâsa e ind al dō tòri d' ângol davânti. Al gróp ed fabrichê, ed grândi mzûri ed fōrma a quâter cantòun circundê, fôrsi, da fusòun fònd furnî a i quâter angôl ed tòri, al gh'îva dèinter un lêregh curtîl. La stôria polética ed Gualtēr, decisamèint cumplichêda e turmintêda, l'à vést pasêr al pusès da 'na mân a cl'êtra. A l’inési dal Tersèint la properietê dal castèl l'é ed Azzo d’Este che a'gh và a drê, int al 1326, l' avtoritê di Da Correggio. Int al 1345 al pâsa al Marchèiṣ Obizzo d’Este che, sibèin i tetatîv ed rinfursêr al difèiṣi dal castèl, an égh la chêva mìa schivṣêr, vêrs la fîn dal 'stès ân, la cunquésta da pêrt di Gunṣêga, che a tînen al fèdev per cûnt di Visconti. Ind al tèimp ed la dipendèinsa gunṣaghèiṣa al castèl, pôst ed cunténov scûnter, al câsca sóta la giurisdisiòun ed Bresèl. Int al 1402, Gian Galeazzo, Dóca ed Milân, al dà al fèdev Ottobono Terzi, cambiê int al 1442 da Erasmo Trivulzio. Int al 1452, Gualtēr al vîn més sóta da i Da Correggio, per caschêr ed nōv sóta al pusès milanèiṣ int al 1454. Un ât ed barât sarê só int al 1479 tra i Visconti e i sgnōr ed Frêra al decèd che Gualtēr al fâga pêrta dal Duchê estèins e la só sotmisiòun a la Duchessa Bona, invistîda da Ercole I. J Este mantînen al lôr pusès fîn a quând Alfonso I al decéd, int al 1567, ed cuncêder al feèved ed Gualtēr a Cornelio Bentivoglio, sostitût generêl dal Stêt Ferarèiṣ cun al tétol ed Marchèiṣ.
Fôto ed Riccardo Varini
Atravêrs la costrusiòun dal palâs Cornelio Bentivoglio al mudéfica in môd pió impurtânt l'impiânt sitadèin dal paèiṣ. Per tirêr só al palâs, che l'inzgnêr incarichê, Giovan Battista Aleotti ciamê l'Argenta, al dîṣ: “erezione di tanta mole”, a's drôva al materiêl ch' al deṣvîn dal ṣventramèint dal Castlâs druvê cme pôst dal Consèli ed la Cumunitê. Al magnéfich Palâs Bentivoglio rispetōṣ di critèri dal Rinasimèint al gnirà finî da Ippolito fiōl ed Corneglio subèintrê a ló al gvêren int al 1863. Cornelio e só fiōl Ippolito, àn dê l'inési a còla grandiōsa ôvra ed bunéfica ch' l'à salvê dal la padòla la pianûra arzâna e che j impiânt impurtânt în incòra vâlid e funsionânt.
A's pōl dîr che al periéod de spiandōr per la stôria ed Gualtēr a's cunclód int al 1634, quând Francesco I ed Mòdna l'à tôt adôs a ló al Marcheṣê. Int al 1661, sóta al gvêren ed la Duchèsa ed Mòdna Laura, a s' intervîn inséma al palâs Bentivoglio ṣlargândel e dubândel. J Este int al 1750 vènden la rôca al Cmûn, ch' égh l'à incòra adès. Int al 1751 'na grând pêrta dal fabrichêt l'é stê butê zò per arznêr al pîni dal Po. A la fîn dal setsèint int l'êla ed mansèina é stê zuntê, per ôvra ed Giovan Battista Fattori, al teâter, che incô an s' pōl mìa druvêr. Int al l1796 al paèiṣ al tôṣ pêrta a la Repóblica Cispadâna. Int al 1860 al va a fêr pêrta dal Règn d’Itâlia. Al 9 novèmber dal 1879 a ’s costituèṣ la préma Societê ed Mótvo Socôrs e Prèstit tra j operâri dal cmûn ed Gualtēr. A la vigélia ed la préma guèra, i coperadōr ed Sânta Vitôria a dân véta a n’impurtânt speriĵnsa ed coperasiòun agrécola cûmprând la pussiòun di Grèpi. L’inési dal sècol l’é sgnê da nōvi pîni dal Po. Al 15 novèmber 1951 l’âcva dal Po l’à invêṣ la Bâsa arzâna e la rîva al cêvi ed vôlta dal j archêdi ed Piâsa Bentivoglio a 3 mêter e 80 d’ altèsa. Da alōra la riprèiṣa socio-conômica dal cmûn l’é stêda sèimper in chersûda.
Palâs e monumèint
[modifica | mudéfica la surzéia]Palâs Bentivoglio
[modifica | mudéfica la surzéia]Tirê só tr’ al 1863 e al 1600 da Cornelio e Ippolito Bentivoglio. In urégin al fabrichêt l’êra fât da quâter facêdi in côt lòunghi 90 mêtri, cumpâgni a còla ch’ a’s vède incô. I quadrê di trî lêt chi incô égh manchén în stê druvê per rifursêr e tirêr só j êrṣen dal Po al tèimp ed la pîna dal 1751. Al piân tèrra dal palâs a’s câta la Sêla di Marangòun, druvêda in pasê da artigiân dal lègn, adèsa druvêda per mòstri e sêla conferèinsi. Al piân d’ed sôvra catòm al Salòun di Gigânt, la Sêla ed l’Eneide, la Sêla d’ Icaro, la Sêla ed Giove e la Capèla Gentilésia.
La Tòra Cévica
[modifica | mudéfica la surzéia]Mésa ind al fiânch a sîra, la tòr cévica la s’lêva só incastêda tra i pôrdegh che, cuntènev, ôrnen i trî fiânch ed la piâsa. A piânta cun quâter spîgh, l’é stêda fâta ind i prém dal ‘700. L’intêra impalcadûra l’é tgnûda só da un êrch a tót sèst che la dà l’ingrès in via Vittorio Emanuele II. La tòr l’é fâta da trî piân che se stréchen vêrs l’êlta: ind al prém piân, tra dō côpi ed riliêv vertichêl cun capitèl, a’s câta l’antîgh arlòj ch’ al dà inséma a la piâsa, ind al secònd tra còsti a’s câta ‘na perfiladûra archêda. Al têrs piân l’é un lucernâri cun la bês a ôt ângol, cun un’archêda cèca per lê, cun imséma un tambór ciléndrich, quacê da ‘na coplèta e da ‘na bandirîna segnaèient. Inséma a la facêda a mezdé ed la tòr l’é ste restarvê da pôch un antîgh arlòj solêr.
Véla Torello – Malaspina - Guarienti
[modifica | mudéfica la surzéia]Al cèinter uriginâri a’s pōl probabilmèint arcgnòser cun l’antîgh castèl dal veschév ed Pèrma, arcurdê in un documèint dal 1388. L’é pasê Torello int al XVI sècol. La véla a’s preṣentêva alōra a piânta fâta a retângol e a dû piâni. Al prugèt dal giardèin, més zò secònd a mudê rumântich, al fà vèder ûn di pió interesânt esèimpi ed prugèt ed giardèin pitorésch a l’inglèiṣa int l’arzân.
Ospedêl Felice Carri
[modifica | mudéfica la surzéia]L’ospedêl, incô cà protéta per ansiân, l’é intitulê al benefatōr Felice Carri, che a n’à prugetê l’istitusiòun int al 1781. L’é gnû só in ‘na zôna bèle destinêda a Convèint ed l’ōrden ‘’Francescano Minore Osservante’’, ciamê i “Zoccolanti”. Che l’ é môrt, ind al 1965, dôp avèir pasê j ûltemi ân in malatéia, còl che l’é fôrsi incō al pió famōṣ sitadèin gualtierèiṣ, l’artésta Antonio Ligabue.
Palâs Greppi
[modifica | mudéfica la surzéia]Ind la frasiòun ed Sânta Vitôria a’s câta sté grând fabrichêt tirê só tr’ al 1770 e al 1775 (al giardèin e chi êter fabrichêt atâch în stê finî int al 1783) da la faméja di Cûnt Greppi ed Milân, che îven ricevû da j Estèins, in sté zôna, ‘na pussiòun ed grôsi dimensiòun, che îven urganiṣê e l’îve fâta dvintêr funsinânt e ch’ la rendîva. J adôb ed l’intêren în stêd in grând pêrta fâti da Giovanni Morini e préma ed tót dal gualtierèiṣ Giovanni Sogliani, ch’ l’ à imblîe al salòun Greppi, da considerêres cme esèimpi d’adôb ed la metê dal ‘700 ind l’arzân. Ind al salòun a’s tîn da cât un camèin in mêlmer, dal Bolognini, che insèma a gh’êra, probabilmèint, un spèc. Da segnalêr la preṣèisa dal pôrti e fnêstri uriginâri, e la schêla d’ ingrés al salòun.
Al Pòs ed Piâsa Nōva
[modifica | mudéfica la surzéia]Ind la secònda metê dal sècol XVIII al Dóca ed Mòdna l’à impôst la sarêda ed tót i pós privê per vansêr infiltrasiòun cèchi d’ âcva surzéia dal Po ind l’abitê. Per gnîr incûntra al necesitê d’ j abitânt ed la piâsa al Cmûn l'à fât fêr un pós pōblich, finî intōren al 1776, l’é stê da pôch arpurtê a la só fōrma uriginâria.
Pûnt Purtèini
[modifica | mudéfica la surzéia]Sté pûnt ch’ al s’arfâ a la secònda metê dal ‘700 a’s câta a S. Vitôria, inséma al turèint Cróstel, e l’ é al pió antîgh dal gualtierèiṣ. L’ é in quadrê côt, a trèi archêdi. Al nòm al deṣvîn, probabilmèint, dal “paradôri” che mési a piòmb al côrs dal Turèint a tirêven só al livèl ed l’âcva, necesâri pr’ al funsionamèint dal mulèin, pôst l’ a tâch. Al pûnt al costituîva ‘na poṣisiòun stratégica: un tèimp a ‘gh pasêva l’antîga véia ‘’Domorum de Boscho’’ e al permetîva al pasâg da la pianûra a la culèina e invicivêrsa.
Al piâsi
[modifica | mudéfica la surzéia]Piâsa Bentivoglio
[modifica | mudéfica la surzéia]In sté piâsa a dân al Palâs cun al ‘stès nòm, la colegêda ed Sânta Maria ed la Nèiva e la Tòr Cévica. La piâsa l’é un perfèt quadrê ed sèint mêter ed lê, curonê per trî lê da ariōṣ pôrdegh muvimentê da 69 archêdi.
Fôto ed Giuseppe Maria Codazzi
Piâsa Felice Cavallotti (Bèle Piâsa Nōva)
[modifica | mudéfica la surzéia]Tirând drèt per via Vittorio Emanuele II a s’ arvésa la lòunga Piâsa Felice Cavallotti, a fōrma ed teriângol, circundêda da strèti cà in fîla. Ind la piâsa a gh’é la cêṣa ed S.Andrea e al Pòs.
Al cēṣi
[modifica | mudéfica la surzéia]La Colegêda ed S. Maria ed la Nèiva
[modifica | mudéfica la surzéia]La Cēṣa l’é steda tirêda só int al 1547 e in sègvit l’à subî di arnuvamèint ed nèt per ôvra ed l’inzg. Vacca. Òna dal dō facêdi la s’unès cun al purdghêl ed la piâsa, ch’ l’êtra sóta al purdghêl. În preṣèint sê caplèini ed fiânch piturêdi a frèsch: la pió impurtânta l’é còla a mansèina atâch al preṣbitèri, zuntêda int al 1660, dóve a’s câta l’Anunciasiòun dal Bononi. Al sufèt a’s preṣèinta in vôlti a bòt e a vèila.
Cēṣa ed l’Imacolêda Cuncesiòun
[modifica | mudéfica la surzéia]La costrusiòun de sta cēṣa, mésa in un spâsi indrê rispèt a la cuntrêda, l’é stêda dêda a la diresiòun ed l’inzg. Vacca a j inési dal XVII sècol. La cēṣa l’é servîda pr’ al funsiòun religiōṣi ed la Cunfratêrnita gnûda só a Gualtēr bèle int al 1547
Cēṣa ed Sant' Andrea
[modifica | mudéfica la surzéia]Tirêda só int al IX sec. cme nurmêla capèla, int al XII l’é dvintêda cēṣa parochiêla, druvêda ânca pr’ al j adunânsi ed la comunitê gualtierèiṣa. Che, int al 1547, l’é gnûda só la Cunfratêrnita ed la Cuncesiòun. Quêṣi tóti al ōvri tgnûdu da cât ind l’ intêren în dal XVIII sècol, mēno la stâtva ed la Madòna ed Loreto (del XV°) ed ‘na tèila figurânt Sant’Ignazio ed Loyola e S.Filippo Neri in adorasiòun ed la Crōṣ (metê XVII°). A gh’ é che, sèinsa nisûn sègn per arcgnòsrel, la tòmba dal frê Ludovico Grossi, ciamê al Viadâna, fondadōr ed la múṣica sâcra modêrna, che l’é gnû suplî int al 1627 dôp avèir pasê i só ûltem ân ind al cunvèint aṣvèin.
La Cēṣa ed Pēv Salṣêr (SS.ma Anunsiêda)
[modifica | mudéfica la surzéia]Ind la frasiòun ed Pēv Salṣêr la gh'é la Cēṣa ed la SS.ma Vêrgin dal Grâsi. Al fabrichêt uriginâri, més pió a sîra, l’à subî dimòndi dal pîni dal Po, che a n’àn cumprumés gravemèint la stabilitê. A n’é gnû fât un nōv fr’ al 1653 e al 1670. L’intêren ed la cēṣa l’é a ‘na navêda cun sê capèli ed fiânch. La vôlta l’é stêda dal tōt restavrêda tr’ al 1914 e al 1915, cme grân pêrte dal tèimpi.
La Cēṣa ed Sânta Vitôria
[modifica | mudéfica la surzéia]L’é davânti al Palâs Greppi. L’ é stêda arfâta cme l’é adèsa insèm al campanîl int al 1683, insém al ruvîni ed la préma costrusiòun ed la fîn dal 1500, vrûda préma da Cornelio, pó da Ippolito Bentivoglio a conclusiòun dal j ôvri ed bunéfica int al teritôri. A l’intêren Sânta Vitôria l’é tôta zò a mèz bóst, in lègn decorê cun ōr e argînt, in manēra barôca; a i pē ed la scultûra ‘na custôdia ed vêder la tîn da cât l‘arléquia ‘d la sânta, dòun dal Cardinêl Vicâri ed Ròma all’Arcidiâchen ed Guastâla (1647).
Materiêl pr'andêregh in fònda
[modifica | mudéfica la surzéia](manca):
- Giancarlo Grassi, Manuela Maccagnani, Valter Rosa - Gualtieri : la città nuova dei Bentivoglio - [collaborazione di Giuliano Cervi e Gian Luca Torelli]. - Reggio Emilia : Diabasis, 2001
- Leila Palazzolo Salomoni. Gualtieri : piccola capitale del Po : guida al patrimonio storico e artistico - Luzzara : M.C.M. Azienda Grafica, 1990.
- Fulvio Simonazzi - Storia di Gualtieri e del suo centro monumentale - Parma : La Nazionale Tip.- Ed., 1967
- Gualtieri, piccola capitale del Po - Breve guida al patrimonio storico e artistico. - Gualtieri : Comune di Gualtieri, 1984
- Anselmo Mori - Della chiesa di Sant'Andrea e dell'annesso Convento Francescano in Gualtieri. - Guastalla : Tip. Artigianelli, 1916
- Pier Paolo Balbo, M. Cristina Costa, Valerio Messori, Daniel Modigliani - Gualtieri : un centro storico nel suo territorio Il rinnovo urbano nei centri di piccola dimensione. - Roma : Multigrafica Editrice, 1980. -
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân