Lunâri Gregoriân
Artécol in dialèt arzân
Al lunâri Gregoriân (calendario Gregoriano in italiân) l' é al lunâri uficêl ed la pió grôsa pêrt di paèiş dal mònd. Al ciâpa al nòm da pêpa Gregorio XIII ch' al l'à més só int al 1582 cun la bòla papêla Inter Gravissima mandêda fōra quând l'ēra a Véla Mundragòun aşvèin a Monte Porzio Catone in pruvîncia ed Ròma. L' é 'na mudéfica dal lunâri Giuliân, ch' l' ēra in vigōr préma.
A 's trâta 'd un lunâri dal sōl, oséia ch' a 's pôgia insém al gîr dal stagiòun. L'ân l'é fât ed 12 mèiş cun al durêdi divêrsi (da 28 a 31 dé) per un totêl ed 365 o 366 dé. J ân ed 366 dé în ciamê bişestîl: l'é bişestîl ûn ân ògni quâter, cun soquânti strâp.
Durêda di mèiş
[modifica | mudéfica la surzéia]I mèiş dal lunâri gregoriân în:
- znêr (31 dé)
- fervêr (28 dé, 29 int i bişestîl)
- mêrs (31 dé)
- avrîl (30 dé)
- mâg (31 dé)
- zógn (30 dé)
- lój (31 dé)
- agòst (31 dé)
- setèmber (30 dé)
- otòber (31 dé)
- novèmber (30 dé)
- dicèmber (31 dé)
N.B: Il 365º dé l'é al 31 dicèmber, 366º int j ân bişestîl
I dé d'ògni mèiş l' é sgnê cun i nómer ûn adrê a cl' êter, a partîr da 1. Acsé per eşèimpi al prém dé ed l'ân l'é al 1º znêr, mèinter l'ûltem l'é al 31 dicèmber.
În divêrs i sistêma per tgnîres in mèint la durêda di mèiş. Un ed chi sistêma l'é còst:
trèinta dé a gh' à novèmber
cun avrî, zógn e setèmber
ed vintôt a 'gh né ûn (fervêr)
tōt chiêter a gh n' ân trèintûn
'N' êter al drōva al nuşèti ed la mân e al şmânch tra 'd lōr. Al nuşèti a sègnen i mèiş lòngh, i şmânch i mèiş cûrt.
A 's partés da la nuşèta d'ed fōra a 's "bât" "znêr"; al şmanch atâch al sègn "fervêr"; la nuşèta dôp la sègna "mêrs" e via acsé fîn a "lój" (ûlma nuşèta). A sté pûnt l'é necesâri cumincêr dal la préma nuşèta (e mìa turnêr indrê) e a 's bât "agòst" e pó "setèmber" int al şmânch a 's và avânti acsé fîn a "dicèmber".
Al sistêma l'é bòun ânca s' a 's partés da la nuşèta dal dî drét e a 's và a l'incuntrâri, bâst ed tgnîres in mèint ed turnêr a partîr da la préma nuşèta dôp avèir batû "lój".
Ân bişestîl
[modifica | mudéfica la surzéia]Secònd al lunâri giuliân, în bişestîl j ân ch' a gh' àn la cûnta tânti vôlti tânt 4: l'ân giuliân "mèdi" al dûra dòunca 365 dé 6 ōri ( la mèdia ed trî ân ed 365 dé e ûn ed 366). Sté durêda l' an cumbîna mìa gióst gióst a còla ed l'ân mèdi dal sōl, ch' a vîn fōra dal j uservasiòun astronômichi: còst difâti l'é pió cûrt 'd 11 minût e 4 secònd. Ed cunseguèinsa, al lunâri giuliân al mócia un dé ed ritêrd ògni 128 ân cîrca rispèt al pasêr dal stagiòun.
Dal 325, ân dóve al Cuncéli ed Nicea l'à decîş la règola pr' al câlcol ed la Pâsqva, al 1582 a s' ēra bèle mucê 'na diferèinsa ed 10 dé cîrca. Còst a vrîva dîr, per eşèimpi, che la prèmavèira, secònd al j uservasiòun astronômichi, an rişultêva mìa pió cumincêr al 21 ed mêrs mó l' 11 ed mêrs. Acsé la Pâsqva, cl' aré duvû caschêr la préma dumènica dôp a la lûna pîna ed premavèira, la gnîva despès a caschêr int la dâta şbaliêda.
E dòunca è stê decîş ed:
- ed quistêr i dé pêrs, in môd ed turnêr a mèter in fîla la dâta 'd inési dal stagiòun cun còl ch' a 's gh' îva int al 325;
- cambiêr la durêda ed l'ân, per fêr in môd ch' an sucedés pió sté problêma.
Per quistêr i dêş dé pêrs, a s' é decîs che al dé dôp al 4 otòber 1582 al fós al 15 otòber; in pió, per schivşêr di tâj int la smâna, a s'é stê d'acôrdi che al 15 otòber al fós un venerdé, dal mumèint che al dé préma, al 14, l'ēra stê un giovedé. Ânch i paèiş ch' îven cumincê a druvêr al lunâri gregoriân àn duvû decéder un "sêlt ed dé" cumpâgn per turnêr a mètres in fîla.
Stôria
[modifica | mudéfica la surzéia]La quistiòun che la giurnêda ed premavèira, dóve al dé l'é cumpâgn a la nôt, l'arcûla pôch a la vôlta duvûda a l'erōr dal lunâri giuliân, l'ēra cgnusû e discósa fîn dal Cuncéli ed Nicea (325). Int al 1582 la giurnêda ed premavèira, dóve al dé l'é cumpâgn a la nôt, la caschêva bèle a l' 11 ed mêrs, cun 'n atécip ed dêş dé rispèt a còla normêla dal 21 ed mêrs, decîş dal Cuncéli ed Nicea cme partèinsa pr' al câlcol ed la Pâsqva.
Pêpa Gregori XII al s'é rèiş cûnt che la Pâsqva, ed cól pâs, l' aré finî pr' èser festegêda in istê. L'à decîş dòunca ch' l'ēra gnû al mumèint ed fêr frûnt a la quistiòun. Per rifurmêr al lunâri giuliân al pêpa Gregorio XIII l'à numinê 'na cumisiòun ed perît, dirèta dal geşvéta e matemâtich bavarèiş Cristoforo Clavio. A i lavōr àn dê 'na mân decişîva al dutōr calabrèiş Luigi Lillo e al matemâtich ed Perugia Ignazio Danti.
Per sistemêr al lunâri giuliân în stêdi druvêdi al j amzûri fâti dal studiōş dal stèli Niccolò Copernico, publichêdi int al 1543 (ân ed la só môrt) cum al tétol De Revolutionibus orbium coelestium libri sex ("Sê léber insém a i muvimèint di côrp celèst"), dóve a gh' l' îva cavêda a fêr i câlcol, cun grôsa precisiòun, sia ed l'ân dal sōl che 'd col dal stèli.
L'entrêda in vigōr
[modifica | mudéfica la surzéia]Al lunâri gregoriân a s'é cumnicê a druvêrel subét al 15 otòber 1582 (al 5 otòber secònd al lunâri giuliân) in Itâlia, Frância, Spâgna, Portogâl, Polôgnia - Lituâgnia e Bêlgio – Ulânda – Lusembûregh, e int j êter paèis catôlich in dâti divêrsi ind l'êrch di sînch ân dôp (Àvstria a la fîn dal 1583 Boèmia e Morâvia e cantòun catôli ed la Şvésra a i prém dal 1584, …) J êter paèiş a s' în adatê pió têrd: i stêt luterân, calvinésta e anglicân al tèimp dal XVIII sècol, quî ortodôs incòra pió têrd. La cēşa ortodôsa rósa, sêrba e 'd Geruşalèm a cunténven, incòra incō, a dreuvêr al lunâri giuliân: d' ed ché a nâs la diferèinsa ch' adésa a gh'é ed 13 dé tr' al festivitê religiōşi "fési" ortodôsi e còli 'd êtri cēşi ed cunfesiòun cristiâni.
Al chêş şvedèiş
[modifica | mudéfica la surzéia]La Şvèsia (cun la Finlândia che a l'època l'ēra teritôri şvedèş) l'à cumincê a druvêr, per sèimper, al lunâri gregoriân a partîr dal prém ed mêrs dal 1753 (18 ed fervêr dal lunâri giuliân). Però in realtê còsta l'é sōl 'na pêrt ed la stôria.
Int al 1700 l'é bèle stê decîş ed druvêr al lunâri gregoriân, mó an 's ēra mìa vrû fêr un "sêlt" ed 10 dé cme in chiêter paèiş: a 's ēra siēlt ed quistêr pôch a la volta, cun al tōr vìa tót j ân bişestîl dal 1700 al 1740. D'êtra pêrt, i dé da quistêr ēren dvintê óndes da i dēş originêl, perché ânch al 1700 l' ēra bisestîl pr' al lunâri giuliân mó mìa pr' al gregoriân.
In tōti al manēri, j ân dōp, al gvêren şvedèiş l'à trascurê ed fêr al piân programê: acsé sìa al 1704 che al 1708 în stê bişestîl. Arcgnusû l'erōr al rè şvedèiş Carlo XII l'à tôt la decişiòun ed lasêr lé al piân, ch' al fêva sōl dimòndi cunfuşiòun.
Però, invēci ed purtêr la dâta ed 10 avânti per cumbinêr cun al lunâri gregoriân, a s' é decîş ed turnêr al lunâri giuliân. Per quistêr al dé saltê int al 1700, a s'é dòunca decîs che al 1712 al fós dō vôlti bişestîl, oséia cun al 30 ed fervêr.
A la fîn, cme dét insém, la Şvèsia (cun la Finlândia) l' à cumincê a druvêr al lunâri gregoriân int al 1753, quând dôp al 17 ed fervêr, a gh' ēra al prém ed mêrs.
La rifōrma soviètica
[modifica | mudéfica la surzéia]Dôp che la Rósia int al 1918 l'îva cumincê a druvêr al lunâri gregoriân, int al 1923 la manēra per decéder quêi di sèint ân a fósen bişestîl l'é stêda uficialmèint cambiêda, acsé a s'é utgnû al lunâri Soviètich. In sté lunâri, tra j ân ch' a 's pōlen divéder per 100 în bişestîl sōl quî che divîş per 9 a dàn cme rèst 2 o 6. Al prém ân ch' an cumbinerà mìa cun al lunâri gregoriân a srà al 2800. Mó bèle dal 1940 al lunâri Soviètich l' é stê bandunê
Al câlcol
[modifica | mudéfica la surzéia]Per cambiêr al durêda mèdia ed l'ân, a vîn cambiê la règola ech decéd j ân bişestîl: secòn la nōva règola, j ân dóve la cûnta l'é tanti vôlti tânt 100 în bişestîl sōl s' l'é tânti vôlti tânt 400: vêl a dîr, în bişestîl j ân 1600, 2000, 2400… mèinter în mìa bişestîl j ân 1700, 1800, 1900, 2100, 2200, 2300… Tót j ân dóve la cûnta l'é tânti vôlti tânt 4 armâgnen bişestîl. Pr' i sècol gnû préma a rèsta bòun al lunâri giuliân dòunca j ân 1500, 1400, 1300… în tót bişestîl.
In cla manêra ché a gh'é 97 ân bişestîl ògni 400 ân, invēci ed 100. L'ân gregoriân mèdi l'é dòunca ed 3/400 ed dé, oséia 10 minût e 48 secònd pió cûrt ed còl giuliân: la diferèinsa ed l'ân dal sōl l'é ed sōl 26 secònd (in pió). Sté diversitê l'é cîrca ûn dé ògni 3.323 ân, dòunca dâto che l'é stê istituî int l' ân 1582 srà necesâri tōr vìa un dé sōl int al 4905. In pió, in 400 ân gregoriân a gh'é precişamèint 365 • 303 366 • 97 = 146.097 dé. Pôst che 146.097 a 's pōl divéder per 7, ânch i dé ed la smâna a 's arfân cumpâgn dôp 400 ân. Còst a vōl dîr che i lunâri în precişamèint cumpâgn : al lunâri dal 2000 l'é cumpâgn a còl dal dal 1600 e al srà cumpâgn a còl dal 2400, dal 2800…
In paralēl a la rifōrma dal lunâri, e a mantgnîr sèimper la règola pr' al câlcol ed la Pâsqva detêda da Cuncéli ed Nicea, a vîn decîş che la dâta dal prém dé ed lûna pîna ed premavèira la fós cuntêda cun al sistêma ed la zûnta di dé (epatte), inventê da Luigi Giglio (ideatore della riforma gregoriana), piotôst che cun al sistêma ed Dionigi il Piccolo fîn alōra druvê da la Cēşa.
Al lunâri gregoriân al quésta ûn dé rispèt a còl giuliân ògni vôlta ch' al "sêlta" l'ân bişestîl: acsé la diferèinsa, ch' l'ēra ed 10 dé int al 1582, l' é dvintêda 'd 11 dé int al 1700, ed 12 int al 1800 e 'd 13 int al 1900; int al 2100 al dvintarà ed 14 dé, int al 2200 ed 15, e vìa acsé.
A la sèirca ed pió precişiòun
[modifica | mudéfica la surzéia]Per milorêr incòra di pió la precişiòun dal lunâri gregoriân John Herschel (1792 - 1871) l'à propôst ed cunsidrê mìa bişestîl j ân tânti vôlti tânt 4000, oséia 4000, 8000, 12000… In sté môd a ghe srén 969 ân bişestîl ogni 4000; la durêda mèdia ed l'ân, cun sté sistêma, l'é ed 365 dé 5 ōri, 48 minût e 50 secònd cîrca. L'erōr al sré acsé sbasê a sōl 4 secònd cîrca in pió ògni ân (ûn dé ogni 20.000 ân).
Incòra pió precîşa l'é la rifōrma soviètica dal lunâri giulian: j ân tânti vôlti tânt 100 în bişestîl se, a 's tōş al nómer di sècol e a 's per 9, al rèst l'é 2 opór 6. In sté môd a gh'é 218 ân bişestîl ògni 900 ân; la durêda mèdia ed l'ân la rişûlta ed 365 dé, 50ōri, 48 minût e 48 secònd. La diferèinsa rispèt a l' ân dal sōl l' e acsé ed sōl 2 secònd.
In fîn al rapôrt precîş cun la durêda mèdia ed l'ân dal sōl, cumbinê per 365,2422 dé, a 's utîn sèinsa cunsiderêr sìa j ân bişestîl tânti volti tânt 4.000, sìa quî tânti vôlti tânt10.000. Oséia an srén bişestîl j ân 4000, 8000, 10000, 12000, 16000, 20000...In sté môd difâti a gh'é 4884 ân bişestîl ògni 20000: 4844/20000 = 0,2422.
La sèirca 'd un lunâri "perfèt" l' é impusébil. Adèsa difâti a próm calcolêr cun la mâsima precişiòun la lunghèsa 'd un ân, mó sté lunghèsa an n' é mìa fésa ind i lòngh peréiod. Al gîr ed la Tèra difâti, a câsva ed l'ôpra, ind l'istès mumèint ed la fôrsa ed la Tèra cun chiêter pianēt, la câmbia pôch a la vôlta (in particulêr a câmbia pôst al cèinter dal gîr ed la Tèra), e la durêda ed l'ân al câmbia ed cunseguèinsa.
In pió, a câsva di fenômen dal marèi al gîr ed la Tèra l' é drê ralintêr, e dòunca la lunghèsa dal dé la se şlònga, ânca se 'd pôch. Per quènd ind al j ûltmi duşèini 'd ân, a s' é cumincê a zuntêr, quând l' è necesâri, un secònd a la mezanôt dal 31 dicèmber, in manêra ed mantgnîr in fîla al dé astronômich cun còl civîl. Stì secònd zuntê (23 dal 1972 al 2005) a câmbien ânca la durêda ed l'ân gregoriân.
La cûnta ed j ân
[modifica | mudéfica la surzéia]Al lunâri gregoriân al cunténva la cûnta ed j ân ed còl giuliân: sté cuntèg al cûnta j ân a partîr da la nâsita ed Gesó, che, secònd i câlcol ed Dionigi il Piccolo, l'é sucèsa int l' ân 753 "Ab Urbe condita" (da la fundasiòun ed Ròma). J ân dôp la nâsita ed Gesó în sgnê cun al lètri d.C., oséia "dôp Crést", o e.v. oséia "era volgare" ( ind i paèiş ed léngua inglèişa a 's drōva A.D. oséia "Anno Domini" opór C.E. , "Common Era"; int la vècia D.D.R. a 's druvêva sgnêr l'ân cun al pió "lâich" "u.Z.", oséia unserer Zeitrechnung, "nôster cuntèg dal tèimp"). Quî préma invēci cun al lètri a.C., oséia "avanti Cristo" (p.C. oséia "préma ed Crést"), a.e.v., oséia "avanti era volgare" (ind i paèiş ed léngua inglèişa B.C, "Bifor Christ", opór B.C.E. before common era; ind la vècia DDR "v. u. Z.", vor unserer Zeitrechnung, "prèma dal nôster cuntèg dal tèimp"). Quând an 's mèt mia al lètri, a vōl dîr sèimper "dôp Crést".
Dâto che Dionigi l'à ciamê "ân 1" al prém ân ed l' època cristiâna, an gh'é mìa un "ân zēro": al problêma ed la cûnta ed j ân préma ed la nâsita ed Crést an n' ēra mìa stê afruntê da Dionigi, e sōl ind l'època gnûda dōp che a s' é decîş ed ciamêr l' ân préma al 1 d.C. cme ân 1 p.C. [1].
La dâta ed la nâsita ed Gesó l'é dòunca al 25 dicèmber ed l' ân 1 p.C., 'na smâna préma ch' a sré cumincés al 1 d.C.. Incō a 's pèinsa che i câlcol ed Dionigi ēren sbaliê: scecònd la grôsa pêrt di studiōş de stôria la dâta ed la nâsita ed Gesó l'é stêda tra al 7 p.C e al 4 d.C..
I studiōş dal stèli dal vôlti a drōven 'na cûnta dóve j ân ed Crést în sgnê cun nòmer negatîv. Sté cûnta an "sêlta" mìa al zēro: per quéndi l' ân -N an n'é mìa cumpâgn a l'ân N p.C., invēci a l'ân N 1 p.C. (oséia l'ân 0 l'é l'1 p.C., l'ân -1 l'é al 2 p.C., a vìa acsé).
Colegamèint d' ed fōra
[modifica | mudéfica la surzéia]- Lunâri etêren
- Lunâri K13 e paragòun cun al lunâri Gregoriân
Materiêl pr'andêregh in fònda
[modifica | mudéfica la surzéia](manca):
- Adriano Cappelli, Cronologia, Cronografia e Calendario perpetuo. Dal principio dell'era cristiana ai nostri giorni, Settima edizione rivista, corretta e ampliata, a cura di Marino Vigano, Milano, Hoepli, 1998.
(manca):
