Τζοβάνι Βιτάλι

Τζοβάνι Βιτάλι
Ψευδώνυμο	Giovanni Battista dal Violoncello
Γέννηση	18  Φεβρουαρίου 1632 Μπολόνια
Θάνατος	12  Οκτωβρίου 1692 Μόντενα
Ιδιότητα	συνθέτης
Τέκνα	Tomaso Antonio Vitali
Κίνημα	μπαρόκ μουσική
Όργανα	βιολί
Καλλιτεχνικά ρεύματα	μπαρόκ μουσική

Ο Τζοβάνι Μπατίστα Βιτάλι (ιταλ. Giovanni Battista Vitali, Μπολόνια, 18 Φεβρουαρίου 1632 – Μόντενα, 12 Οκτωβρίου 1692) ήταν Ιταλός συνθέτης και εκτελεστής βιολόνε του 17ου αιώνα. Συνέθεσε, κυρίως, μουσική δωματίου για έγχορδα, στην περίοδο που προηγήθηκε της εμφάνισης του Κορέλι.

Βιογραφικά στοιχεία

Ο Βιτάλι γεννήθηκε στη Μπολόνια, το 1632. Δάσκαλός του στα πρώτα χρόνια ήταν, μάλλον, ο Μ. Κατσάτι (Maurizio Cazzati), αρχιμουσικός (maestro di cappella) στη Βασιλική του Αγ. Πετρωνίου της Μπολόνια, από το 1657 έως το 1671. Τα πρώτα τεκμηριωμένα στοιχεία των μουσικών δραστηριοτήτων του Βιτάλι εμφανίζονται στα αρχεία της ορχήστρας του Αγίου Πετρωνίου (1658), όπου αναφέρεται το όνομά του κάτω από το «Violoni» (βλ. παρακάτω), Ο Βιτάλι παρέμεινε στην ορχήστρα μέχρι το 1673, όταν ανέλαβε το πόστο τού αρχιμουσικού στο παρεκκλήσι της Αδελφότητας ντε Ροσάριο της Μπολόνια. Το πρώτο δημοσιευμένο έργο του (1666), μάς πληροφορεί ότι, ήταν μέλος της Accademia dei Filaschisi. Αυτός ο μουσικός θεσμός, ο οποίος ιδρύθηκε το 1633, διαλύθηκε το 1666 όταν τα περισσότερα μέλη του προσχώρησαν στην Accademia Filarmonica. Έτσι και ο Βιτάλι, έγινε μέλος της Accademia Filarmonica το 1666, έτος ίδρυσής της. Τα αρχεία της Ακαδημίας καταγράφουν διάφορες λεπτομέρειες των μελών της, όπως από πού κατάγονταν (όταν δεν ήταν από τη Μπολόνια) και τις ημερομηνίες γέννησης και θανάτου τους. Η ημερομηνία θανάτου του Βιτάλι αναφέρεται εδώ, «12 Οκτωβρίου 1692».

Ωστόσο, ο Βιτάλι δεν έφθασε ποτέ σε υψηλότερη θέση στη Μπολόνια από εκείνη του αρχιμουσικού της Αδελφότητας, και μπορεί να υπάρχουν πολλοί λόγοι γι’ αυτό. Μέχρι τη στιγμή που έφυγε από τη Μπολόνια και εγκαταστάθηκε στη Μόντενα, δεν είχε εκδώσει φωνητική μουσική και, είναι γνωστό ότι, έχει συνθέσει μόνο δύο φωνητικά έργα, τα ορατόρια Agare και Il Gefte. Δεν ήταν, επίσης, οργανίστας -σε αντίθεση με τη συντριπτική πλειοψηφία των αρχιμουσικών στη Μπολόνια, κατά τους 17ο και 18ο αιώνες. Επομένως, είναι απίθανο, ακόμη και αν ο Βιτάλι είχε μείνει περισσότερο στη Μπολόνια, να τού είχε προσφερθεί η θέση του αρχιμουσικού στον Άγιο Πετρώνιο, που ήταν η σημαντικότερη μουσική θέση στην πόλη. Το 1674 πήγε στη Μόντενα και θα περάσει την υπόλοιπη ζωή του στην περιοχή της Εμίλια-Ρομάνια. Πέτυχε να πάρει τη θέση ενός από τους δύο υποδιευθυντές ορχήστρας στην Αυλή της Οικογένειας Έστε. Σε αντίθεση με τη Μόντενα, η Μπολόνια ανήκε στα λεγόμενα Παπικά Κράτη, υπό τη διοίκηση της Ρώμης. Η επιρροή της Εκκλησίας ήταν ισχυρή (περίπου 150 θρησκευτικά ιδρύματα στο τέλος του 17ου αιώνα). Η μουσική και το θέατρο ήσαν, προφανώς, ισχυρά υποστηριγμένα και πατροναρισμένα από την Αυλή του δούκα Φραγκίσκου Β’ (1660-1694). Εδώ, ο Βιτάλι πρέπει να ήλθε σε επαφή με μεγαλύτερη ποικιλία μουσικών στυλ και ειδών από ό, τι στη Μπολόνια.

Η περίοδος μεταξύ 1680 και 1685 υπήρξε η πλέον παραγωγική του: εξέδωσε έξι συλλογές μουσικής και προήχθη σε αρχιμουσικό, το 1684. Τη θέση του θα πάρει, αργότερα, ο συνθέτης όπερας Α. Τζανετίνι (Antonio Giannettini), το 1686. Οι τελευταίες του δημοσιεύσεις, Artificii musicali, Opus 13 (1689), και η μεταθανάτια έκδοση Sonate da camera, Opus 14 (1692), δεν αναφέρουν τον Βιτάλι να κατέχει οποιαδήποτε επίσημη θέση, αν και το γεγονός ότι, και οι δύο δημοσιεύσεις είναι αφιερωμένες σε μέλη της οικογένειας Έστε, πιθανόν συνεπάγεται ότι εξακολουθούσε να διατηρεί δεσμούς με την Αυλή.

Τι έγχορδο έπαιζε ο Βιτάλι;

Ο Βιτάλι, είναι γνωστό ότι, έπαιζε ένα μπάσο έγχορδο όργανο της εποχής αλλά, λόγω της μεταβαλλόμενης ορολογίας που χρησιμοποιείται, αυτό αναφέρεται με διάφορα ονόματα. Όταν εισήλθε στην ορχήστρα της Βασιλικής του Αγ. Πετρωνίου, το όνομά του καταχωρείται στα αρχεία της ορχήστρας κάτω από τον τίτλο «...Violoni, πληρωμή 10 λίρες..». Ωστόσο, στα αρχεία του 1664 αναφέρεται ως «Suonatore di Violonline [sic]». Σύμφωνα με τον ερευνητή Μπόντα, το violonline είναι το ίδιο όργανο με το violoncino - το οποίο αναφέρεται επίσης στον κατάλογο του 1658, αλλά χωρίς σύνδεση με τον Βιτάλι. Στις σελίδες τίτλου των πρώτων πέντε εκδόσεων του συνθέτη, ο ίδιος ονομάζεται Sonatore di Violone da Brazzo ή Musico di Violone da Brazzo. Πάντως, όταν μια περιγραφή των οργάνων, για τα οποία προορίζεται μια δημοσίευση, δίνεται στη σελίδα τίτλου και περιλαμβάνει ένα μελωδικό μπάσο έγχορδο, χρησιμοποιείται πάντοτε ο γενικός όρος «violone», οπότε προτιμάται η χρήση αυτού του όρου. Ένα από τα λίγα σωζόμενα, μη-εκδοθέντα έργα του Βιτάλι είναι το Partite sopra diverse sonate για το «violone» (περίπου 1680). Ωστόσο, το ύφος της γραφής είναι πολύ πιο κατάλληλο για το βιολοντσέλο, γεγονός που υποδηλώνει ότι ο Βιτάλι εξακολουθεί να χρησιμοποιεί τον όρο «violone» παρόλο που, πιθανόν, είχαν ήδη δρομολογηθεί αλλαγές στα μπάσα έγχορδα, στις ιταλικές ορχήστρες της δεκαετίας του 1660.

Εργογραφία και μουσικολογικά στοιχεία

Ως ένας από τους δύο υποδιευθυντές ορχήστρας στην Αυλή της Οικογένειας Έστε -ο άλλος ήταν ο Τ. Κολόμπι (Giuseppe Colombi)-, ο Βιτάλι έπρεπε να συνθέτει εκκλησιαστική μουσική καθώς και μουσική για διάφορες κρατικές περιστάσεις. Τα δύο δημοσιευμένα σύνολα φωνητικής μουσικής, χρονολογούνται από την εποχή του στη Μόντενα (1674-1692): το Salmi concertati, Opus 6 (1677), δηλαδή εσπερινοί ψαλμοί σε ύφος κοντσερτάντε και το Hinni sacri, Opus 10 (1684), δηλαδή συλλογή από 9 ύμνους για σόλο φωνή με πέντε μέρη οργανικά ritornellos. Υπάρχουν επίσης πολλά φωνητικά έργα από αυτή την περίοδο, τα οποία βρέθηκαν σε χειρόγραφα: 10 θρησκευτικές και κοσμικές καντάτες και 4 ορατόρια, η μουσική των δύο εκ των οποίων σώζεται. Τα κείμενα των ορατορίων του είναι, είτε αλληγορικά είτε βασισμένα στην Παλαιά Διαθήκη. Η καντάτα, Per l'Accademia della Coronatione delle Regina d'Inghilterra, γράφτηκε για να τιμήσει τη στέψη της Μαρίας Βεατρίκης, αδελφής του Φραγκίσκου Β’, όταν ο σύζυγός της έγινε ο Ιάκωβος Β΄ της Αγγλίας. Μερικά από τα χειρόγραφα του Βιτάλι βρίσκονται στη Βιβλιοθήκη Εστέντσε της Μόντενα.

Από τις 14 εκδόσεις της παραγωγής του Βιτάλι, 9 είναι χορευτικές συλλογές «da camera» (έργα 1, 3, 4, 7, 8, 11, 12 και 14), οι δύο είναι θρησκευτικές φωνητικές (έργα 6 και 10) και 3 είναι ελεύθερες ή σονάτες «da chiesa» (έργα 2, 5 και 9). Το υπόλοιπο σετ, Opus 13, δεν ταιριάζει απόλυτα σε αυτές τις κατηγορίες, είναι μια εκπαιδευτική συλλογή 60 συνθέσεων που αφορούν σε όλες τις τεχνικές αντίστιξης. Η πλειονότητα των έργων da chiesa, συνολικά 36 σονάτες, είναι γραμμένες για δύο βιολιά και εκκλησιαστικό όργανο. Το Opus 5, ωστόσο, είναι ασυνήθιστο, δεδομένου ότι περιλαμβάνει ποικιλία από συνθέσεις: σονάτες για δύο βιολιά και μπάσο κοντίνουο, σονάτες για δύο βιολιά, βιολόνε και μπάσο κοντίνουο, καθώς και σονάτες για τέσσερα και πέντε μέρη και μπάσο κοντίνουο.

Σονάτες δωματίου

Το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής τού Βιτάλι αποτελείται από χορευτική μουσική. Η τελευταία του συλλογή χορευτικής μουσικής και τελευταίο δημοσιευμένο έργο του, Sonate da camera a tre, Opus 14 (1692), δημοσιεύθηκε μεταθανάτια από τον ανιψιό του Τ. Αντόνιο (Tomaso Antonio Vitali), το 1692.

Το Correnti, e Balletti da camera, Opus 1 (1666a), εκτυπώθηκε για πρώτη φορά στη Μπολόνια και ανατυπώθηκε τέσσερις φορές κατά τη διάρκεια της ζωής του Βιτάλι. Η συλλογή περιλαμβάνει δώδεκα μπαλέτα και δώδεκα κουράντ. Οι χοροί είναι όλοι σύντομοι, περίπου 16 μέτρα για τα μπαλέτα και 48 μέτρα για τα κουράντ, σε τυπική μορφή επαναλήψεων Α-Α-Β-Β. Στην επόμενη χορευτική συλλογή του Βιτάλι, Balletti, correnti alla francese, Opus 3 (1667), βλέπουμε μεγαλύτερη ποικιλία χορών: εκτός από μπαλέτα και κουράντ, υπάρχουν γκαλιάρντες, 1 κανάριο, 1 σαραμπάντα, 2 σιμφόνιες, και 1 μπράντο σε διάφορες ενότητες. Το σύνολο οργανοθετείται για δύο βιολιά, βιόλα και μπάσο κοντίνουο, αλλά το μέρος της βιόλας έχει μικρό μελωδικό ενδιαφέρον και τείνει να συμπληρώσει την αρμονία. Στο τρίτο σετ χορευτικής μουσικής του Βιτάλι, Balletti, correnti, gighe, allemande e sarabande a violino, violone o spinetta con il secondo violino a beneplacito, Opus 4 (1668) υπάρχει σημείωση στη σελίδα τίτλου ότι, το δεύτερο βιολί είναι προαιρετικό. Βρίσκουμε μεγαλύτερη ποικιλία τύπων χορού στο Opus 4 απ 'ό, τι στις προηγούμενες συλλογές. Υπάρχουν 24 κομμάτια: μπαλέτα, αλεμάντ, ζίγκες, κουράντ, σαραμπάντες και ένα σπάνιο παράδειγμα ζόπα (zoppa).

Στο έργο Balletti, correnti e capricci per camera, Opus 8 (1683), ο Βιτάλι επιστρέφει σε μια, σχετικά απλή, διάταξη μπαλέτου και κουράντ με την προσθήκη μίας ζίγκας και δύο τελικών κινήσεων με τίτλο capriccio. Κάθε «ζεύγος» μπαλέτου-κουράντ μοιράζεται τόσο, ένα βασικό όσο και ένα θεματικό υλικό. Τα καταληκτικά capricci του Opus 8 είναι αντιστικτικά κομμάτια. Το πιο σημαντικό σημείο ενδιαφέροντος στο Varie Sonate Alla Francese, & all' itagliana à sei Stromenti, Opus 11 (1684), είναι η ασυνήθιστη οργανοθεσία 3 βιολοντσέλων, 2 βιολών (μίας o και μίας τενόρο) και μπάσου κοντίνουο. Ο Βιτάλι καθιστά σαφές στον πρόλογο του ότι τα μεσαία τμήματα μπορούν να θεωρηθούν ως ad libidum. Οι τριάντα χορευτικές κινήσεις που αποτελούν αυτή τη συλλογή συγκεντρώνονται μαζί, ανά τονικότητα. Οι τύποι χορού περιλαμβάνουν μπαλέτο, καπρίτσιο, εισαγωγή, γκαβότα, ζίγκα, μπορέα (borea), ζόπα, σαραμπάντα και κουράντ.

Η επόμενη συλλογή Balli in stile francese a cinque stromenti, Opus 12 (1685), οργανοθετείται, για δύο βιολιά, βιόλα και μπάσο κοντίνουο. Οι χοροί είναι ομαδοποιημένοι σύμφωνα με την τονικότητα και δεν παρουσιάζονται ανά ζεύγη, όπως συμβαίνει με τα Opus 1, 3 και 8. Κάθε σουίτα ξεκινάει με ένα μπαλέτο και συνεχίζει με τρεις ή περισσότερους χορούς, ζίγκα, μπορέα, γκαβότα, μινουέτο ή σαραμπάντα. Το τελικό σύνολο παρουσιάζει ένα μπράντο (brando) που ακολουθείται από τέσσερις ακόμη χορούς.

Στην τελευταία δημοσιευμένη συλλογή του Βιτάλι, Sonate da camera a tre, due violini e violone, Opus 14 (1692), τα 44 μέρη, με μπαλέτα, ζίγκες, μπορέα, μινουέτα, γκαβότες και ζόπα, χωρίζονται σε οκτώ σουίτες. Όπως και στο Opus 8, υπάρχουν θεματικοί δεσμοί μεταξύ των χορών σε ορισμένες από τις σουίτες.

Η εναπομείνασα συλλογή σονατών δωματίου, Varie partite del passemezo, είναι μια εξαιρετικά ασυνήθιστη σύνθεση για εκείνη την περίοδο, χρησιμοποιώντας παραλλαγές, αντί για μπαλέτα, κουράντ και άλλους κοινούς χορούς. Υπάρχουν δύο Partite: στη μία γίνεται χρήση της συγχορδιακής τεχνικής του passamezzo moderno και στην άλλη του passamezzo antico, μιας σακόν με βάση το κατιόν τετράχορδο, δύο καπρίτσια βασισμένα σε γραμμές μπάσων και τρεις πασακάλιες, όλες με βάση το κατιόν τετράχορδο. Είναι πολύ σπάνιο να βρούμε παραδείγματα αυτών των τύπων κινήσεων σε μια συλλογή που δημοσιεύτηκε τόσο αργά (1680), δεδομένου ότι είχαν εκλείψει δεκαετίες πριν, ιδιαίτερα το passamezzo. Η μουσική στο Opus 7 είναι, κατά σημεία, ιδιαίτερα δεξιοτεχνική. Υπάρχει, επίσης, ασυνήθιστη ποικιλία σε κάθε κομμάτι και εκτεταμένη χρήση αντιστικτικών τεχνικών.

Αντίστιξη

Το έργο Artificii musicali ne quali si contengono canoni in diverse maniere contrapunti dopii, inventionj curiose, capritii e sonate, Opus 13 (1689), είναι μια από τις πιο περιεκτικές μελέτες αντίστιξης πριν από τα αριστουργηματικά Die Kunst der Fuge «Η Τέχνη της Φούγκας» και Musicalisches Opfer «Μουσική Προσφορά» του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ. Τα εξήντα κομμάτια είναι μια εντυπωσιακή έκθεση αντιστικτικής τεχνικής για ποικιλία συνθέσεων, διατεταγμένων κατά σειρά αυξανόμενης δυσκολίας. Η συλλογή περιέχει κανόνες από δύο έως δώδεκα φωνές. Ο Βιτάλι χρησιμοποιεί, επίσης, παρόμοιες συνθετικές επινοήσεις στα κομμάτια της συλλογής που δεν περιλαμβάνουν κανόνες.

Εκκλησιαστικές σονάτες

Η πρώτη συλλογή εκκλησιαστικών σονατών του Βιτάλι, Sonate a violini colo suso Basso continuo per l'organo, Opus 2 (1667), αποτελείται από δώδεκα σύντομα κομμάτια, τριών ή τεσσάρων κινήσεων. Ο συνθέτης χρησιμοποιεί μερικούς βασικούς τύπους κινήσεων: τη γρήγορη κίνηση σε ύφος φούγκας σε διμερές μέτρο, τη γρήγορη αντιστικτική κίνηση σε τριμερές μέτρο με τη χρήση χορευτικών ρυθμών, και την αργή ομοφωνική κίνηση σε διμερές μέτρο. Όπως και οι σονάτες του δασκάλου του Κατσάτι, οι σονάτες του Opus 2 του Βιτάλι, χρησιμοποιούν το μοντέλο της μονοθεματικής καντσόνας, αλλά με κάποια ελευθερία και μεγαλύτερη κλίση προς αντιστικτικές επινοήσεις, όπως αντιθέματα, αντιφωνικά εφέ και στρέτο. Σε αυτές τις σονάτες, η δομή αποτελείται κυρίως από δύο μελωδικές γραμμές, είτε ομοφωνικές είτε αντιστικτικές, πάνω σε μια γραμμή μπάσου κοντίνουο. Το τμήμα του μπάσου παρέχει κυρίως αρμονική στήριξη παρόλο που, περιστασιακά, συμμετέχει σε αντιστικτική αλληλεπίδραση με χρήση χρωματικών θεμάτων. Σε κάποια σημεία, το έργο θυμίζει το Opus 1 του Κορέλι (1681).

Η δεύτερη συλλογή εκκλησιαστικών σονατών του Βιτάλι, ήταν το Sonate a due, trè, quattro, e cinque stromenti, Opus 5 (1669). Οι σονάτες στο Opus 5 είναι χωρισμένες σε Sonate a due (αρ. 1-5, τυποποιημένες τρίο σονάτες για δύο βιολιά και εκκλησιαστικό όργανο ως μπάσο κοντίνουο), Sonate a tre (αριθ. 6-9, με την προσθήκη ενός βιολόνε), Sonate a quattro (αριθ. 10 και 11, με προσθήκη βιόλας άλτο) και Sonate a cinque (αρ. 12, για δύο βιολιά, βιόλες άλτο και τενόρο, βιολόνε και εκκλησιαστικό όργανο ως μπάσο κοντίνουο). Οι σονάτες στο Opus 5 συνοδεύονται από ξεχωριστούς τίτλους και αυτοί οι τίτλοι είναι, στην πραγματικότητα, αφιερώσεις στους πάτρονες της Μπολόνια.

Στο τελευταίο βιβλίο του Βιτάλι, Sonate da chiesa a due violini, Opus 9 (1684), οι δώδεκα εκκλησιαστικές σονάτες είναι πιο «συνεπείς» από την άποψη του αριθμού και του τύπου των κινήσεων, από εκείνες των Opus 2 και 5. Πολλές από τις σονάτες επεκτείνονται σε έξι κινήσεις, συχνά, συνδεδεμένες θεματικά. Οι αντιστικτικές δομές είναι πιο περίπλοκες από αυτές των προηγούμενων συλλογών. Σε αυτό το opus, το μέρος του μπάσου κοντίνουο δεν συνεισφέρει θεματικά στο σύνολό του -η αντιστικτική έκθεση στην κίνηση της φούγκας περιορίζεται σε μεγάλο βαθμό στα δύο μέρη του βιολιού, όπως στις σονάτες του Opus 2, και σε εκείνες από τις σονάτες του Opus 5 χωρίς ανεξάρτητο μέρος μπάσου με δοξάρι. Το Opus 9 περιέχει περισσότερα χρωματικά περάσματα από τις προηγούμενες συλλογές εκκλησιαστικών σονατών.

Βιβλιογραφία

• «Λεξικό Μουσικής και Μουσικών» (Dictionary of Music and Musicians) του George Grove, D. C. L (Oxford, 1880)
• Baker’s biographical dictionary of musicians, on line
• Rob. Eitner, Biographisch-bibliographisches Quellen-LexiKon, on line
• Kennedy, Michael Λεξικό Μουσικής της Οξφόρδης (Oxford University Press Αθήνα: Γιαλλέλης, 1989) ISBN 960-85226-1-7
• Εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα» (ΠΛΜ), έκδοση 1991, τόμος 14, σ. 380
• Enciclopedia Bompiani-Musica, Milano (εκδ. ΑΛΚΥΩΝ, 1985)
• Eric BlomThe New Everyman Dictionary of Music (Grove Weidenfeld, N. York, 1988)
• Allsop, Peter (1992). The Italian ’trio’ sonata : from its origins until Corelli. Oxford monographs on music. Oxford, U.K.: Clarendon Press. pp. 831–40. ISBN 0-19-816229-4. OCLC 25246514.
• Stephen Bonta: ‘Terminology for the Bass Violin in Seventeenth-Century Italy’, Journal of the American Musical Instrument Society; iv (1978), 5-42.
• Buelow, George J. (2004). A History of Baroque Music. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. ISBN 0-253-34365-8.
• Gambassi, Osvaldo (1987). La Cappella musicale di S. Petronio : maestri, organisti, cantori e strumentisti dal 1436 al 1920 (in Italian). Firenze: L. S. Olschki. pp. 132–3. ISBN 88-222-3474-X.
• Mangsen, Sandra (1989). "Instrumental duos and trios in Italian printed sources, 1600-1675, Ph.D. diss.". Ithaca, NY: Cornell University. OCLC 25262618
• Alfred Planyavsky and James Barket: The Baroque Double Bass Violone
• Surian, Elvidio; Ballerini, Graziano (2001). "Bologna". In S. Sadie and J. Tyrrell. The New Grove Dictionary of Music and Musicians (7th ed.). London: MacMillan. pp. iii, 831–40. ISBN 1-56159-239-0.