Πυθαγόρειοι φιλόσοφοι

Οι Πυθαγόρειοι φιλόσοφοι είναι μια φιλοσοφική, θρησκευτική και πολιτική σχολή που ιδρύθηκε τον 6ο αιώνα π.Χ από τον Πυθαγόρα τον Σάμιο στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας. Η κοινότητα στεγαζόταν σε ένα μεγάλο οίκημα, το Ομακοείον, όπου ο Πυθαγόρας δίδασκε τους -και των δύο φύλων- μαθητές του. Η διδασκαλία γινόταν με προφορικό τρόπο και οι προϋποθέσεις για την είσοδο των μαθητών ήταν αυστηρές. Ο μαθητής έπρεπε να υιοθετήσει έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο ζωής, να ασκηθεί στην εγκράτεια, να τηρεί απόλυτη σιωπή για κάποια έτη, να απέχει από συγκεκριμένες τροφές και να κάνει καθαρμούς.

Οι γνώσεις μας για τους Πυθαγόρειους, όπως και για τον ίδιο τον Πυθαγόρα, αντλούνται αποκλειστικά από έργα μεταγενέστερων συγγραφέων, στους οποίους περιλαμβάνονται και οι λεγόμενοι «Νεοπυθαγόρειοι». Αναπόφευκτα λοιπόν, είναι αδύνατον να αποδειχθεί τι πραγματικά ανήκει στη σκέψη του ίδιου του Πυθαγόρα και τι στους μαθητές του.

Ιδεολογία

Οι Πυθαγόρειοι απέδιδαν πολύ μεγάλη σημασία στα Μαθηματικά, πρεσβεύοντας ότι αυτά αποτελούν την οδό για την απελευθέρωση της ψυχής. Βάσει της πεποίθησης του Πυθαγόρα πως «τα στοιχεία των αριθμών είναι στοιχεία όλων των όντων», οι Πυθαγόρειοι απέδωσαν στην Αριθμητική μέγιστη σημασία, μελετώντας τις ιδιότητές της. Καθώς δε ο αριθμός είναι κάτι που δε γίνεται αντιληπτό μέσω της αίσθησης, αλλά μέσω της νόησης, οι Πυθαγόρειοι αναγκάστηκαν να παύσουν να θεωρούν την ουσία των όντων ως υλική και προσιτή στις αισθήσεις. Αντιθέτως η ουσία γίνεται αντιληπτή, κατά τους Πυθαγόρειους, μόνο μέσω της αφηρημένης σκέψης.

Οι Πυθαγόρειοι πίστευαν πως η ψυχή δε χάνεται με τον θάνατο, αλλά ακολουθεί μια συνεχή διαδικασία μετενσάρκωσης, σε κατώτερες ή ανώτερες μορφές ζωής κάθε φορά, έως ότου επιτευχθεί η τελική κάθαρση που οδηγεί τελικά στην αθανασία της. Γι' αυτό, τόσο με τα διδάγματα όσο και με τις ασκήσεις πειθαρχίας, καλλιεργούσαν τη φιλοσοφία της οποίας σκοπός είναι να καθαρίσει και να απελευθερώσει τον συσκοτισμένο νου από τα δεσμά του. Πίστευαν ότι μόνον ο νους μπορεί να φθάσει στη γνώση της Αλήθειας για τους Θεούς και τον κόσμο. Και ότι για να συμβεί αυτό χρειάζεται να τιθασευτούν οι ορμές του σώματος και η ταραχή που προκαλούν τα ερεθίσματα των αισθήσεων, ώστε να φθάσει κάποιος σε σταθερή ευδιαθεσία και εγκράτεια, απαλλαγμένος από πάθη κι ελαττώματα.

Η μουσική, δηλαδή η μελέτη των αριθμητικών αναλογιών της μουσικής κλίμακας (αρμονία), και η αριθμητική ερμηνεία της φύσης, ήταν οι κύριοι τομείς του έργου των Πυθαγορείων. Η διδασκαλία του Πυθαγόρα μπορεί να διακριθεί σε δύο είδη: Εκείνη με αντικείμενο την ηθική διαμόρφωση προς βελτίωση της ψυχής κι εκείνη με αντικείμενο την γεωμετρία και τα μαθηματικά προς μελέτη της περί ουρανίων σωμάτων επιστήμης.

Ηθική φιλοσοφία

Πρώτα τίμα τους αθάνατους θεούς, όπως κατά τον νόμο διάκεινται και να σέβεσαι τους όρκους.
Έπειτα τους λαμπρούς ήρωες και τους χθόνιους δαίμονες να σέβεσαι πράττοντας τα νόμιμα.
Και τους γονείς σου να τιμάς, καθώς και τους πλησιέστερους συγγενείς σου.
Από τους άλλους δε, με κριτήριο την αρετή να κάνεις φίλο σου τον άριστο.
Τα μετρημένα λόγια του να ακολουθάς, καθώς και τις ωφέλιμες πράξεις του.
Να μην μισήσεις δε τον φίλο σου για ασήμαντη αιτία
εφόσον μπορείς, διότι η δύναμη κατοικεί κοντά στην ανάγκη.

— Χρυσά Έπη, στίχοι 1-8

Στη συνέχεια παρότρυνε και τα εξής: να μην καταστρέφει κανείς ήμερο φυτό που παράγει καρπούς, ούτε να βλάπτει ζώο που απ' τη φύση του δεν είναι βλαβερό για τους ανθρώπους. Να διαφυλάσσει πιστά όχι μόνο τα χρήματα αλλά και τους λόγους που του εμπιστεύτηκαν. Να θεωρεί πως υπάρχουν τρεις κατηγορίες πραγμάτων που αξίζουν σπουδής και τα οποία πρέπει να επιζητεί και να χρησιμοποιεί. Και πρώτα υπάρχει η κατηγορία των ενδόξων και των καλών, έπειτα των πραγμάτων που είναι συμφέροντα στη ζωή και τελευταία η κατηγορία των ευχάριστων. Ο Πυθαγόρας δεν παραδεχόταν την προσφιλή στο λαό μα απατηλή πρόσκαιρη απόλαυση, αλλά εκείνη που είναι διαρκής, σεμνή και απαλλαγμένη από κάθε δόλο. Έλεγε πως υπάρχουν δύο κατηγορίες ηδονών. Αυτή που ενδίδει στις απαιτήσεις της κοιλιάς και που παρομοίαζε λόγω της τρυφηλότητας της με τις ανθρωποκτόνες ωδές των Σειρήνων και η άλλη που αναφέρεται στα καλά και τα δίκαια των αναγκαίων του βίου και που είναι και στο παρόν ευχάριστη και στο μέλλον βέβαιη. Την δεύτερη παρομοίαζε με τις αρμονικές ωδές των Μουσών και μόνον αυτή παραδεχόταν.

Συνιστούσε να προσέχει κανείς ιδιαίτερα, δύο στιγμές της καθημερινής του ζωής. Όταν πήγαινε για ύπνο και όταν σηκωνόταν απ' τον ύπνο. Έλεγε μάλιστα, ποτέ να μην κοιμηθεί κάποιος αν δεν επισκοπήσει την ζωή του κατά τη διάρκεια της ημέρας εξετάζοντας: τι παρέβηκα, τι έκανα σωστό και τι έπρεπε να κάνω και δεν το έκανα. Πριν σηκωθεί δε από τον ύπνο, να εξετάζει πόσα και ποια έργα θα πράξει εντός της ημέρας που ακολουθεί. Προέτρεπε να λέει κάποιος την αλήθεια, γιατί μόνον αυτό θα τον κάνει να μοιάσει με τους θεούς. Πολλά από όσα δίδασκε τα έλεγε με τρόπο συμβολικό. Ο Πορφύριος αναφέρει μερικά από αυτά τα συμβολικά παραγγέλματα, μαζί με τις ερμηνείες που είτε ο ίδιος απέδιδε, είτε είχαν παραδοθεί μέχρι την εποχή του από άλλους:

• να μην υπερβαίνεις τον ζυγό (να μην πλεονεκτείς).
• να μην σκαλίζεις την φωτιά με μαχαίρι (να μην προκαλείς τον οργισμένο με λόγους οξείς).
• να μην μαδάς τον στέφανο (να μην κακομεταχειρίζεσαι τους νόμους, που είναι τα στέφανα της πόλεως).
• να μην τρως την καρδιά σου (να μην φθείρεις τον εαυτό σου με θλίψεις και στεναχώριες).
• να μην κάθεσαι πάνω σε "χοίνικα" (να μην ζεις σαν τεμπέλης).
• όταν αποδημείς να μην θέλεις να επιστρέψεις (να μην προσκολλάσαι στη ζωή όταν πεθαίνεις).
• να μην βαδίζεις στις λεωφόρους αλλά στα μονοπάτια (να μην ακολουθείς τις γνώμες των πολλών, αλλά τις γνώμες των λογίων και μορφωμένων).
• να μην δέχεσαι χελιδόνια στον οίκο σου (να μην κάνεις φίλους ανθρώπους φλύαρους και ακρατείς στην γλώσσα).
• σύνδραμε στο να σηκώσει κάποιος ένα φορτίο, μη συνδράμεις στο να το αποθέσει. (να μην παροτρύνεις κανέναν στην μαλθακότητα και την τεμπελιά, αλλά να συντελείς στην εργασία και την αρετή).
• κυάμων απέχου (να μην συμμετέχεις σε εκλογή με κυάμους -κουκιά- διότι στην δημοκρατία εκλέγονται λαοπλάνοι φαφλατάδες και όχι σοφοί άνθρωποι)
• τις εικόνες των Θεών, μην φοράς σε δακτυλίδια (την γνώμη και τους λόγους σου για τους Θεούς, μην τις κάνεις πρόχειρα και φανερά ούτε να τις προφέρεις μπροστά στους πολλούς).

Μεγάλη δε σημασία απέδιδε στην διατροφή με ελαφρές τροφές, όπως ο κρίθινος άρτος, τα λαχανικά, το μέλι, και οι φρέσκοι ή αποξηραμένοι καρποί. Έλεγε πως δεν πρέπει κανείς να τρώει το παράγον μαζί με το παραγόμενο (π.χ. κοτόπουλο και αυγό) και να αποφεύγει σχεδόν όλα γενικώς τα θαλασσινά. Δίδασκε την πλήρη αποχή από την κρεοφαγία με εξαίρεση το κρέας της ιεροθυσίας, δηλαδή κρέας από σφάγια που θυσιάστηκαν κι αυτό όχι από κάθε μέρος του ζώου αλλά να αποφεύγουν την μέση, τους όρχεις και τα αιδοία, τον μυελό, τα πόδια και το κεφάλι. Σπάνια δε ο ίδιος θυσίαζε έμψυχα και συχνότερα προσέφερε κριθάλευρο, πλακούντες, στεφάνους ανθέων και θυμιάματα. Ο Πορφύριος καταγράφει την παραδοθείσα εκδοχή ότι κάποια φορά που ο Πυθαγόρας θυσίασε βόδι από ζυμάρι, ανακάλυψε ότι η υποτείνουσα του ορθογωνίου τριγώνου έχει την ίδια δύναμη με τις πλευρές που την περιέχουν. Αυτό έμελλε να γίνει γνωστό ως Πυθαγόρειο θεώρημα και να χρησιμεύσει μεταξύ των Πυθαγορείων ως σημαντικό εργαλείο μελέτης των αρρήτων μεγεθών (αριθμοί που δεν εκφράζονται ως λόγος ακεραίων, όπως η τετραγωνική ρίζα του 2).

Έργο

Οι Πυθαγόρειοι αντιλαμβάνονταν τους αριθμούς ως πλήθος ορισμένων αντικειμένων και τους απεικόνιζαν σε ψήφους. Με αυτό τον τρόπο παράστασης των αριθμών κατόρθωσαν να προβούν σε μια πρώτη βασική ταξινόμηση κατηγοριοποιώντας τους σε «άρτιους» και «περιττούς». Έτσι ένας άρτιος αριθμός απεικονιζόταν με μια σειρά ψήφων που μπορεί να χωριστεί σε δύο ίσα μέρη, ενώ το αντίθετο συνέβαινε με έναν περιττό.

Μια άλλη θεωρία της αριθμητικής των Πυθαγορείων είναι αυτή των «παραστατικών αριθμών» όπου κάθε αριθμός (ως σύνολο ψήφων) μπορεί να απεικονίσει κάποιο γεωμετρικό σχήμα. Παραδείγματος χάριν, ο αριθμός 25 παριστάνει ένα τετράγωνο, ο αριθμός 21 ένα ισόπλευρο τρίγωνο και ο αριθμός 30 ένα ορθογώνιο. Η μελέτη των παραστατικών αριθμών οδήγησε τους Πυθαγορείους στην ανακάλυψη της μεθόδου για την εύρεση των «πυθαγορείων τριάδων».

Τέλος, η ανακάλυψη της ασυμμετρίας είναι, σύμφωνα με τον έγκυρο σχολιαστή Πάππο από την Αλεξάνδρεια, επίτευγμα που επίσης ανήκει στους Πυθαγόρειους.

Μεταφυσική

Οι αριθμοί για τους Πυθαγόρειους είναι σύμβολα που εκφράζουν την ουσία των όντων και των φαινομένων. Έτσι, ο αριθμός 7 για παράδειγμα εκφράζει το νου, την υγεία και το φως, ο 4 την δικαιοσύνη, ο 3 το γάμο, ο 6 την εμψύχωση, ο 8 τον έρωτα και τη φιλία. Θεωρούσαν τους άρτιους αριθμούς ατελέστερους σε σχέση με τους περιττούς, εξαιτίας της άπειρης διαιρετότητας τους εν αντιθέσει με τους δεύτερους που εμφανίζουν μία απαρτισμένη ολότητα με αρχή, μέση και τέλος. Ο αριθμός 5 για παράδειγμα παρουσιάζει ολότητα διότι οι πρώτες δύο μονάδες παρουσιάζουν την αρχή, οι δύο τελευταίες το τέλος και η μεσαία μονάδα τη μεσότητα.

Μουσική

Πολύ μεγάλη σημασία έδινε ο Πυθαγόρας στη μουσική την οποία μάλιστα κατέτασσε μαζί με την αστρονομία και τα μαθηματικά/γεωμετρία στις τρεις βασικές επιστήμες για την κατανόηση όλων των υπολοίπων και εν τέλει, της ίδιας της ζωής και των νόμων της φύσεως. Στον Πυθαγόρα οφείλεται η θεωρία της αρμονίας των ουρανίων σφαιρών, το πεντάγραμμο, οι διαβαθμίσεις των τόνων, οι μουσικοί φθόγγοι και γενικά ό,τι έχει να κάνει με την μουσική και την εξέλιξή της, ακόμη και αυτό το όνομά της, αφού πρώτος ο Πυθαγόρας θεώρησε ότι δεν είναι τυχαία η αναφορά των αρχαίων ποιητών όπως του Ησιόδου, του Ομήρου και του Ορφέως στις εννέα Μούσες και τον μουσηγέτη προστάτη τους θεό Απόλλωνα.

Γυναίκες πυθαγόρειοι φιλόσοφοι

Πυθαγόρειοι υμνούν την ανατολή του ηλίου. Πίνακας του Φιόντορ Μπρόνικοβ (Fyodor Bronnikov) (19ος αι.)

Ο Πυθαγόρας ήταν γνωστός για την συμπάθεια και τον σεβασμό που έδειχνε στις γυναίκες και ήταν ο πρώτος που τις δέχτηκε ως μαθήτριές του αλλά και ως δασκάλες στην Σχολή του στον Κρότωνα. Ήταν άλλωστε ένας άντρας που έζησε ανάμεσα σε εξαιρετικά μορφωμένες γυναίκες. Η μητέρα του Πυθαΐς, η σύζυγός του Θεανώ αλλά και οι κόρες του ήταν όλες πολύ μορφωμένες και μάλιστα οι γυναίκες της οικογένειάς του αποτελούσαν παράδειγμα μορφωμένων γυναικών κατά την Αναγέννηση.

Όμως η συμμετοχή των γυναικών στον Πυθαγορισμό δεν ήταν απλά μία άποψη αλλά αναγκαιότητα. Ανάμεσα στα διδάγματά του υπήρχαν και συγκεκριμένες ηθικές και πρακτικές επιταγές που απαιτούσαν πειθαρχία και συνειδητοποίηση και από τα δύο φύλα και γι΄αυτό η διδασκαλία του απευθυνόταν και στους άντρες αλλά και στις γυναίκες. Άλλωστε οι πυθαγόρειοι δεσμεύονταν από διάφορους όρκους και μυστικά τα οποία έπρεπε να γνωρίζουν και οι σύζυγοί τους. Ο Πυθαγόρας γνώριζε πως το πρόγραμμα των αντρών δεν θα πετύχαινε χωρίς την συμμετοχή των γυναικών. Ο Πυθαγορισμός δεν ήταν μια δουλειά ωραρίου όπου κάποιος μπορούσε να επιστρέψει το βράδυ στο σπίτι του και να ξεχάσει τα πάντα μέχρι την άλλη μέρα το πρωί. Απαιτούσε πειθαρχία, συγκεκριμένο διαιτολόγιο, συγκεκριμένη ενδυμασία, αυστηρό πρόγραμμα γυμναστικής καθώς και συγκεκριμένους κανόνες σχετικά με τον ύπνο, το μεγάλωμα των παιδιών, ακόμα και την σεξουαλική δραστηριότητα.

Χαρακτηριστικό του πόσο σημαντική θεωρούσε την συμμετοχή των γυναικών στην φιλοσοφία του ήταν ο τρόπος που απευθύνθηκε για πρώτη φορά στις γυναίκες του Κρότωνα. Ως τοποθεσία για την ομιλία του απέφυγε την Αγορά όπου οι γυναίκες θα μπορούσαν να φτάσουν εύκολα αλλά και από την οποία θα μπορούσαν να αποχωρήσουν εξίσου εύκολα. Αντίθετα διάλεξε έναν τόπο υψηλού συμβολισμού για τις γυναίκες τον ναό της  Ήρας, της θεάς του έγγαμου βίου και της τεκνοποιίας, που βρίσκονταν περίπου δέκα χιλιόμετρα μακριά από την πόλη όπου οι γυναίκες θα συγκεντρώνονταν τελετουργικά ως άτομα υψηλού κύρους. Για τις γυναίκες αυτή η ομιλία θα πρέπει να ήταν ένα εξαιρετικό γεγονός και μία αφορμή για να αφήσουν τις εργασίες τους για μία ημέρα και να αισθανθούν το επίκεντρο της προσοχής. Στην επιστροφή, που σίγουρα θα διαρκούσε μερικές ώρες, θα είχαν την ευκαιρία να συλλογιστούν και να αφομοιώσουν όσα είχαν ακούσει.

 Αυτός ίσως να ήταν και ο λόγος που οι περισσότερες από τις γυναίκες που τον ακολούθησαν προέρχονταν από την Σπάρτη όπου η ζωή ήταν εξαιρετικά πειθαρχημένη και οργανωμένη, αλλά και όπου οι γυναίκες είχαν μεγαλύτερη διείσδυση στην δημόσια ζωή και ο τρόπος ζωής τους ήταν πιο συμβατός με τον πυθαγόρειο τρόπο ζωής. Για παράδειγμα στην Σπάρτη ενθαρρύνονταν η τεκνοποιία σε μεγαλύτερη ηλικία, η συνήθεια του μακιγιάζ ήταν περιορισμένη και η λιτότητα, η πειθαρχία, ο σεβασμός και η εκπαίδευση θεωρούνταν υψίστης σημασίας. Άλλωστε η Σπάρτη και η Σάμος συνδέονταν με στενούς πολιτισμικούς και εμπορικούς δεσμούς από παλιά. Επομένως δεν ήταν περίεργο που οι Σπαρτιάτισσες, που ήταν από τις λίγες γυναίκες στην Αρχαία Ελλάδα που είχαν το προνόμιο να μπορούν να επιλέξουν τον τρόπο ζωής τους, επέλεγαν να γίνουν πυθαγόρειες.

Ο Πυθαγόρας ήταν από τους πρώτους που έδειξε κατανόηση στα προβλήματα των γυναικών και επέβαλλε μονογαμία στους συζύγους τους. Άλλωστε η σκέψη του ήταν σε μεγάλο βαθμό ελιτίστικη και κάθε σεξουαλική δραστηριότητα έξω από τον γάμο και για λόγους άλλους πέρα από την τεκνοποιία θεωρούνταν βαρβαρισμός και ανηθικότητα. Στα διδάγματά του δεν διαφαίνεται ο γνωστός μισογυνισμός που χαρακτηρίζει την σκέψη των σύγχρονών του διανοητών καθώς οι γυναίκες δεν παρουσιάζονται ως διαφορετικές και κατώτερες από τους άντρες. Αντίθετα θεωρούνται ίδιες και ίσες με αυτούς που οφείλουν να λαμβάνουν την ίδια εκπαίδευση, να ακολουθούν τους ίδιους κανόνες και αξίζουν το ίδιο σεβασμό με τους άντρες. «Ο Πυθαγόρας ασχολήθηκε με τις γυναικείες συνήθειες. Για παράδειγμα, παρατήρησε ότι οι  δεσμοί ανάμεσα στις γυναίκες ήταν ισχυροί. Δάνειζαν ρούχα ή κοσμήματα η μία στην άλλη χωρίς την ανάγκη μαρτύρων. Για τους άντρες δεν ήταν τόσο εύκολο να δείξουν εμπιστοσύνη. Για να κάνει πιο χαρακτηριστική την παρατήρησή του έδωσε το παράδειγμα των Τριών Γραίων που εμπιστεύονταν τόσο πολύ η μία την άλλη ώστε μοιράζονταν ένα μάτι.» 

Για τις γυναίκες η συμμετοχή στον πυθαγόρειο τρόπο ζωής θα πρέπει να ήταν κάτι πολύ επιθυμητό καθώς αποτελούσε μεγάλη βελτίωση από τον τρόπο ζωής που ήταν επιβεβλημένος για τις περισσότερες γυναίκες. Για παράδειγμα οι πυθαγόρειες μπορούσαν να πίνουν, κοιμόντουσαν σε λινά σεντόνια και όχι σε μάλλινα, κάτι που ήταν όχι μόνο πιο ευχάριστο αλλά και πιο υγιεινό, οι σύζυγοί τους όφειλαν να τις σέβονται, να μην τις κακοποιούν και να μην τις απατούν ενώ έπρεπε να είναι συνεπείς και στα σεξουαλικά συζυγικά τους καθήκοντα. Επίσης, ενώ ο μέσος όρος ηλικίας στην οποία παντρεύονταν οι γυναίκες γενικά στην Αρχαία Ελλάδα ήταν περίπου τα 12 έτη, οι πυθαγόρειες παντρεύονταν το νωρίτερο 18 ετών και, λόγω των περιορισμών στην σεξουαλική δραστηριότητα που επέβαλλε ο πυθαγορισμός, έκαναν περίπου 4 παιδιά κατά την διάρκεια της ζωής τους, δηλαδή πολύ λιγότερα από τις άλλες γυναίκες. Αυτό πρακτικά σήμαινε ότι έβαζαν σε λιγότερο κίνδυνο την ζωή τους και την υγεία τους και είχαν μεγαλύτερα ποσοστά επιβίωσης από τις υπόλοιπες γυναίκες. Παράλληλα, η άσκηση και το αυστηρό διαιτολόγιο των πυθαγόρειων είχαν σαν συνέπεια μεγαλύτερη υγεία και αυξημένο προσδόκιμο ζωής και για τις γυναίκες αλλά και για τους άντρες. Τέλος, ο σεβασμός προς τους γονείς και την οικογένεια που πρέσβευε ο πυθαγορισμός πρακτικά σήμαινε για τις γυναίκες ότι δεν ήταν αναγκασμένες να αποχωρισθούν την πατρική τους οικογένεια μόλις παντρεύονταν αλλά μπορούσαν (για την ακρίβεια επιβάλλονταν) να διατηρούν σχέσεις με τους συγγενείς τους. 

Αν και ο ίδιος ο Πυθαγόρας αγαπούσε και σεβόταν τις γυναίκες και αυτό διαφαινόταν τόσο στον βίο του όσο και στις διδασκαλίες του, όταν μετά τον θάνατό του οι τελευταίες άρχισαν να διαδίδονται μέσω άλλων φιλοσόφων άρχισαν να παρουσιάζουν ορισμένες αλλοιώσεις που σχετίζονταν με τις προσωπικές πεποιθήσεις του κάθε διανοητή. Για παράδειγμα ο Αριστοτέλης απέδιδε στον Πυθαγόρα μία ομάδα αντίθετων εννοιών οι οποίες εμπεριείχαν και μία ιεραρχικότητα, δηλαδή η μία ήταν ανώτερη από την άλλη, π.χ. φως-σκοτάδι και μονό-ζυγό. Ανάμεσα σε αυτές ήταν το αρσενικό-θηλυκό όπου υποδηλώνονταν ότι το θηλυκό ήταν κατώτερο από το αρσενικό. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι αυτές οι πληροφορίες προέρχονται από τον Αριστοτέλη που ήταν γνωστός για τις ακραία αρνητικές του απόψεις σχετικά με τις γυναίκες καθώς τις θεωρούσε όντα με μυαλά που δεν λειτουργούσαν.

 Σήμερα γνωρίζουμε ότι η συμβολή των γυναικών στον πυθαγορισμό και τον νεοπυθαγορισμό είναι σημαντική και εκτεταμένη. Για παράδειγμα η Θεανώ Α΄ είναι η πιο γνωστή γυναίκα πυθαγόρεια φιλόσοφος και είχε τέτοια επιρροή που θεωρήθηκε πρότυπο για τους Νεοπυθαγόρειους φιλοσόφους. Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται συχνά και με θαυμασμό σε πολλές γυναίκες της πυθαγόρειας και νεοπυθαγόρειας σχολής. Για παράδειγμα, ο Φιλόχορος που πέθανε το 260 π.Χ. και είχε συναντήσει προσωπικά κάποιες από αυτές τις γυναίκες έγραψε έναν ολόκληρο τόμο για αυτές με τίτλο «Συναγωγή ηρωίδων, ήτοι Πυθαγορείων γυναικών» ενώ ο Ιάμβλιχος στο «Περί του Πυθαγορικού Βίου» αναφέρεται διεξοδικά σε 17 μαθήτριες του Πυθαγόρα. Πολλοί βιογράφοι επίσης εμπνεύστηκαν από αυτές τις γυναίκες σε μεγάλο βαθμό. Ο Διογένης Λαέρτιος για παράδειγμα αφιέρωσε όλο το έργο του σε μία γυναίκα πλατωνική φιλόσοφο ενώ ο Πορφύριος στο «Πλωτίνου Βίος» αναφέρει πολλές γυναίκες που ήταν σοβαρά αφοσιωμένες στην φιλοσοφία. Σημαντικές υπήρξαν πολλές γυναίκες ανάμεσα στις ποίες ήταν η Τιμίτσα που προτίμησε να δαγκώσει και να κόψει την γλώσσα της παρά να αποκαλύψει τα μυστικά των πυθαγόρειων, η Πτολεμαΐδα, η Φίλτυς, η Χειλωνίς, η Λασθινεία που ντυνόταν σαν άντρας, η Κρατησίκλεια, η Αισάρα, η Εχεκράτεια, η Μυία το σπίτι της οποίας έγινε ναός μετά τον θάνατό της, η Δεινώ, η Τυρσένις, η Αριγνότη, η Πεισιρρόδη, η Θεαδούσα, η Βοιώ και η Θεανώ η οποία όπως και η δασκάλα του Πυθαγόρα, η Θεμιστόκλεια, είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη ως σοφή διδασκάλισσα.

Όμως, όπως δυστυχώς έχει συμβεί και σε κάθε άλλη περίπτωση γυναικείας συνεισφοράς, διάφοροι σημαντικοί μελετητές των τελευταίων αιώνων αμφισβήτησαν όχι μόνο το έργο αυτών των γυναικών, αλλά ακόμα και την ίδια τους την ύπαρξη. Ο Ρίτσαρντ Μπέντλεϊ για παράδειγμα δεν πίστευε ότι υπήρξαν γυναίκες πυθαγόρειες φιλόσοφοι και σχετικά με ένα κείμενο της Περικτιόνης έγραψε χαρακτηριστικά ότι διάφοροι πλαστογράφοι «το θεώρησαν θέμα τιμής ακόμα και να μετατρέψουν τις γυναίκες φιλοσόφους σε αντίγραφα των αντρών.» Ο Μπάρτελ Λίντερτ βαν ντερ Βέρντεν επέμεινε να μελετήσει αποκλειστικά άντρες φιλοσόφους και δεν αναφέρθηκε καθόλου σε καμία γυναίκα. Αυτή η παράδοση της αμφισβήτησης της γυναικείας συνεισφοράς υπήρξε τόσο έντονη και τόσο εκτεταμένη που δυστυχώς την συναντάμε μέχρι και σήμερα αλλά τα ευρήματα της νηφάλιας και αντικειμενικής έρευνας είναι διαφορετικά. 

Ένα από τα βασικά επιχειρήματα όσων επέλεξαν να αγνοήσουν τις γυναίκες φιλοσόφους της αρχαιότητα ήταν ή δυσπιστία τους περί της ικανότητάς τους να συγγράψουν φιλοσοφικά και άλλα κείμενα σε μια εποχή που οι περισσότερες γυναίκες ήταν αναλφάβητες και χωρίς πρόσβαση στον δημόσιο χώρο. Αν και οι περισσότερες γυναίκες όντως ζούσαν κατά κύριο λόγο μακριά από την δημοσιότητα αυτό δεν σημαίνει ότι δεν σκέφτονταν ή ότι δεν εκπαιδεύονταν. Μία γυναίκα που έγραφε, αντίθετα από έναν άντρα, μπορεί να μην δημοσιοποιούσε ποτέ τα κείμενά της ή να μην απολάμβανε την ίδια αμέριστη και άμεση παραδοχή από τους λόγιους της εποχής της, αλλά αυτό δεν σήμαινε ότι δεν παρήγαγε έργο. Μπορεί η ορατότητα των γυναικών να ήταν περιορισμένη αλλά η ύπαρξή τους ήταν αδιαμφισβήτητη. Επίσης, αντίθετα προς την γενικευμένη πεποίθησή μας σήμερα, οι γυναίκες μπορούσαν υπό προϋποθέσεις να μορφωθούν. Για παράδειγμα τα κείμενα της Πτολεμαΐδας σχετικά με την θεωρία της μουσικής (η αυθεντικότητα των οποίων δεν αμφισβητήθηκε ποτέ) αναφέρονται από τον Πορφύριο ως κάτι μάλλον τετριμμένο, κάτι που μας κάνει να σκεφτούμε πως τέτοιου είδους κείμενα από γυναίκες ήταν συνηθισμένα. Επίσης το έργο της Διοφίλας, της πρώτης γυναίκας αστρονόμου, δεν προκαλεί καμία έκπληξη αν θεωρηθεί μέσα στα πλαίσια του Πυθαγορισμού όπου η αστρονομία και τα μαθηματικά κατείχαν κεντρική θέση. Επίσης θα πρέπει να λάβουμε υπόψην ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ακολούθων του Πυθαγόρα προέρχονταν από τις ανώτερες τάξεις στις οποίες οι γυναίκες απολάμβαναν κάποια προνόμια όπως περισσότερος ελεύθερος χρόνος λόγω απαλλαγής από τις χειρωνακτικές εργασίες του σπιτιού, κάτι για το οποίο φρόντιζαν οι σκλάβοι, και η δυνατότητα παρακολούθησης εκπαιδευτικών μαθημάτων από διάφορους λόγιους. Ιστορικοί όπως ο Μπέρκερτ , ο Βόγκελ και ο Πήτερ Κίνσλεϊ όχι απλά δεν συζητούν περί αμφισβήτησης των γυναικών φιλοσόφων αλλά αναφέρονται στο έργο τους με σεβασμό.

Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι μία άλλη γυναίκα, η Περικτιόνη, που ήταν μητέρα του Πλάτωνα, με το έργο της “Περί της γυναικών αρμονίας” έγινε ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον Πυθαγορισμό και τον Πλατωνισμό. 

Βιβλιογραφία

• Πυθαγόρου Βίος, Πορφύριος, εκδόσεις Πύρινος Κόσμος, 1978.
• Περί του Πυθαγορείου βίου, Ιάμβλιχος, εκδόσεις Νέα Θέσις, 1997.
• Αριθμητική Εισαγωγή, Νικόμαχος ο Γερασηνός, εκδόσεις Αίθρα
• Η κρίση των Αρχαίων Ελληνικών Μαθηματικών (και η υπερνίκησή της), Heinrich Scholz, μετάφραση και σχόλια: Ευ. Σπανδάγος, εκδόσεις Αίθρα, 2004.
• Pythagorean Women: Their History and Writings, Sarah B . Pomeroy, The Johns Hopkins University Press, 2013, ISBN 1-4214-0956-9.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Pythagoras στο Wikimedia Commons