Κλασσικά Εικονογραφημένα

Κλασσικά Εικονογραφημένα

Είδος	Κόμικς
Συχνότητα	Δεκαπενθήμερο
Εκδότης	Εκδόσεις Πεχλιβανίδη («Ατλαντίς»)
Ίδρυση	1951
Γλώσσα	Ελληνικά
Πολυμέσα σχετικά με το περιοδικό
wikidata ()

Τα Κλασσικά Εικονογραφημένα είναι σειρά κόμικς που διασκευάζουν γνωστά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η σειρά κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1951 από τις Εκδόσεις Πεχλιβανίδη, βασισμένη στην αντίστοιχη αμερικανική, και από τότε γνωρίζει συνεχείς ανατυπώσεις.

Χαρακτηριστικό της ελληνικής έκδοσης ήταν ο εμπλουτισμός της με θέματα ελληνικού ενδιαφέροντος, για την απόδοση των οποίων δούλεψαν γνωστοί Έλληνες εικαστικοί και λογοτέχνες.

Τα Κλασσικά Εικονογραφημένα αποτέλεσαν μέρος της πολιτιστικής ζωής της χώρας για περίπου δυο δεκαετίες, και σύντροφο της παιδικής και νεανικής ηλικίας χιλιάδων Ελλήνων. Σήμερα οι πρώτες εκδόσεις αποτελούν συλλεκτικά αντικείμενα.

Ιστορία

Classics Illustrated

Η αρχική ιδέα για το εγχείρημα της διασκευής κλασσικών έργων της λογοτεχνίας σε κόμικς ήταν του Αμερικανού Άλμπερτ Κάντερ (Albert Lewis Kanter, 1897-1973). Τα αμερικανικά Κλασσικά κυκλοφόρησαν με πρώτο τεύχος τους Τρεις Σωματοφύλακες τον Οκτώβριο του 1941, στον εκδοτικό οίκο Elliot, και με την αρχική ονομασία Classic Comics. Με το τέταρτο τεύχος, τον Τελευταίο των Μοϊκανών, ο Κάντερ μετέφερε την έκδοση σε δική του εκδοτική εταιρία, με την επωνυμία Gilberton Publishing Co. Το 1947, κι ενώ η σειρά είχε φτάσει τα 34 τεύχη, η ονομασία άλλαξε σε Classics Illustrated, ενώ τον επόμενο χρόνο μειώθηκαν και οι σελίδες σε 48 από 56 (64 πριν τον πόλεμο). Εκδόθηκε επίσης και το Classics Illustrated Junior, με παραμύθια και ιστορίες για μικρότερα παιδιά. Γνωστοί εικονογράφοι και σχεδιαστές από το χώρο των κόμικς όπως οι Λου Κάμερον, Τζακ Κέρμπυ, Άλεξ Μπλουμ, Νόρμαν Νόντελ, Τζακ Άμπελ και άλλοι ήταν οι υπεύθυνοι για την οπτική απόδοση των μυθιστορημάτων.

Το κόμικ συνέχισε να εκδίδεται μέχρι το 1962, οπότε και σταμάτησε μετά από 169 τεύχη (167 του Κάντερ και 2 από άλλο εκδότη) και 200 εκατομμύρια συνολικές πωλήσεις στις ΗΠΑ. Συνέχισε να ανατυπώνεται, και τις επόμενες δεκαετίες έγιναν κάποιες μη επιτυχημένες προσπάθειες να συνεχιστεί η σειρά. Τα αμερικανικά Κλασσικά μεταφράστηκαν και εκδόθηκαν σε πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων, αρχής γενομένης το 1951, ήταν και η Ελλάδα.

Αδελφοί Πεχλιβανίδη

Οι Μικρασιάτες αδελφοί Μιχάλης, Κώστας και Γιώργος Πεχλιβανίδης είχαν μακρά θητεία, από τα μέσα της δεκαετίας του 1920, στον τομέα των εκτυπώσεων (κυρίως των διαφημιστικών) αλλά και των παιδικών βιβλίων, που άρχισαν να εκδίδουν μετά και τις σπουδές, το 1936, του Κώστα Πεχλιβανίδη στη Λειψία πάνω στις σύγχρονες τότε τεχνικές εκτύπωσης. Έχοντας κληρονομήσει το τυπογραφείο αλλά και την εμπειρία του Βαυαρού λιθογράφου Γκρούντμαν, και έχοντας δουλέψει για χρόνια την τεχνική του όφσετ, οι αδελφοί Πεχλιβανίδη, ήδη υπολογίσιμο όνομα στο χώρο των εκτυπώσεων, ίδρυσαν μετά τον πόλεμο τις εκδόσεις «Ατλαντίς» με σκοπό να επανέλθουν στο παιδικό βιβλίο. Στα Classics Illustrated του Κάντερ, με τα οποία γνωρίστηκαν κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στην Αμερική, αναγνώρισαν μια γνήσια ευκαιρία, και αποφάσισαν να τα τυπώσουν και στην Ελλάδα.

Οι Άθλιοι από την Αμερική

Το πρώτο τεύχος των Κλασσικών κυκλοφόρησε την 1η Μαρτίου 1951. Ήταν η διασκευή των Αθλίων του Βίκτωρα Ουγκώ, και προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις στην Ελλάδα, τόσο θετικές όσο και αρνητικές. Ήταν το πρώτο κόμικ αμερικάνικου τύπου που έφτανε στη χώρα (που εκείνη την περίοδο περνούσε μια φάση γενικότερης εισβολής αμερικανικών καταναλωτικών αγαθών), όπως και το πρώτο που έβγαινε σε τετραχρωμία όφσετ («με 336 πολύχρωμες εικόνες», όπως έγραφε το εξώφυλλο). Κόστιζε 4.000 δραχμές της τότε εποχής και η πρώτη έκδοση (90.000 αντίτυπα), που εξαντλήθηκε σε ελάχιστο χρόνο, ανατυπώθηκε δυο φορές τις επόμενες μέρες (σύμφωνα με την «Ατλαντίδα», πούλησε γύρω στο ένα εκατομμύριο αντίτυπα). Η πολύ προσεγμένη τους εκτύπωση, η τετραχρωμία, αλλά και το πρωτοφανές για την Ελλάδα ενός αναγνώσματος όπου η κυρίαρχη εικονογράφηση συνδυαζόταν με λεζάντα για τα λόγια (αιχμή) ή τις σκέψεις (σειρά μικρών κύκλων) των ηρώων (κατά τις «οδηγίες χρήσης» των πρώτων τευχών), καθιέρωσαν σχεδόν αμέσως το περιοδικό στο νεανικό αλλά και μεγαλύτερο κοινό.

Η κυκλοφορία των Κλασσικών στην Ελλάδα, παρά την επιτυχία της, προκάλεσε και αντιδράσεις από ανθρώπους της τέχνης και της πολιτικής — μεταξύ άλλων οι Ευάγγελος Παπανούτσος και Ασημάκης Πανσέληνος. Πολλοί θεώρησαν ευτελισμό των κλασικών έργων την ανατύπωσή τους σε κόμικς, άλλοι φοβούνταν την αμερικανοποίηση της παιδείας των νέων, και το θέμα προκάλεσε συζητήσεις ακόμη και μέσα στη Βουλή. Παρ' όλα αυτά, το κοινό αγκάλιασε την έκδοση, που έγινε μια από τις πιο επιτυχημένες στα μεταπολεμικά χρόνια.

Εκδοτική επιτυχία

Χριστουγεννιάτικη ιστορία του Κάρολου Ντίκενς, τεύχος 20, Χριστούγεννα 1952.

Η έκδοση των Κλασσικών συνεχίστηκε για περίπου δέκα χρόνια, σε σταθερούς ρυθμούς. Κυκλοφόρησαν, στα πλαίσια της πρώτης σειράς, γύρω στους 180 τίτλοι, από τους οποίους περίπου εξήντα ήταν με ελληνικά θέματα. Το περιοδικό κυκλοφορούσε αρχικά κάθε δύο εβδομάδες, την 1η και 15η του μήνα, σε χιλιάδες αντίτυπα σε όλη την Ελλάδα (με μέσο όρο 200.000-300.000 πωλήσεις σε κάθε τεύχος, σύμφωνα με δηλώσεις των εκδοτών). Σαρώνοντας την αγορά, τα Κλασσικά υποχρέωσαν άλλα περιοδικά για παιδιά (όπως ο Θησαυρός των Παιδιών) να κλείσουν. Παράλληλα με τα Κλασσικά Εικονογραφημένα, κυκλοφόρησαν και τα Μικρά Κλασσικά Εικονογραφημένα (κατά τα πρότυπα των Classics Illustrated Junior για τους μικρότερους.

Τα σχέδια ήταν σχεδόν πιστή αντιγραφή της αμερικάνικης έκδοσης, ενώ τα κείμενα μετέφραζε συνήθως ο Βασίλης Ρώτας (που είχε και την κύρια ευθύνη της ελληνικής σειράς). Η θεματολογία της πρώτης έκδοσης, ακολουθώντας αναγκαστικά αυτή της αμερικάνικης, περιελάμβανε κυρίως μυθιστορήματα με κοινωνικό-διδακτικό χαρακτήρα (όπως Όλιβερ Τουίστ, Ο Δρ.Τζέκυλ και ο κ.Χάιντ, Μεγάλες Προσδοκίες), ρομαντικά-ιπποτικά μυθιστορήματα, αρκετά έργα του Βίκτωρα Ουγκώ και του Ιουλίου Βερν αλλά και βιογραφίες μεγάλων ανδρών (Καίσαρ, Αβραάμ Λίνκολν κ.ά.). Ο υπότιτλος «Από τα αριστουργήματα των μεγαλύτερων συγγραφέων του κόσμου» μάλλον ήταν λίγο γενικός, μιας και η σειρά έδειχνε προτίμηση σε Γάλλους και Άγγλους συγγραφείς του 19ου αιώνα. Το περιοδικό, εκτός από τα κυρίως έργα, περιελάμβανε και κάποιες σελίδες στο τέλος με την βιογραφία του συγγραφέα, βιογραφίες ιστορικών προσώπων (ακόμη και υπό την μορφή σύντομων κόμικς), καλλιτεχνών και εφευρετών, υποθέσεις έργων όπερας, επετειακά και διδακτικά θέματα, διαφημίσεις της «Ατλαντίδας» αλλά και στήλη αναγνωστών για κάποιο διάστημα.

Από τη μυθολογία και την ιστορία της Ελλάδος

Περσέας και Ανδρομέδα, τεύχος 43 (12 Σεπτεμβρίου 1952), εξώφυλλο του Κώστα Γραμματόπουλου.

Τον Σεπτέμβριο του 1953 ένα διαφορετικό Κλασσικό έκανε την εμφάνισή του στα περίπτερα: ήταν το τεύχος 43 Περσέας και Ανδρομέδα, σε σχέδια του Κώστα Γραμματόπουλου και κείμενα του Βασίλη Ρώτα, που εγκαινίαζε τη σειρά των τευχών με θέματα "Από τη Μυθολογία και την Ιστορία της Ελλάδος". Εκδόθηκαν γύρω στα εξήντα τεύχη (τις επόμενες δεκαετίες θα ακολουθούσαν και μερικά ακόμη) με θέματα από τη Βυζαντινή ιστορία (Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Θεοδώρα η Ευσεβής, Ιουστινιανός ο Αυτοκράτωρ), την ελληνική επανάσταση του 1821 (Κολοκοτρώνης, Χάνι της Γραβιάς, Αθανάσιος Διάκος κ.ά.) αλλά και την αρχαία μυθολογία (Ηρακλής, Ποσειδών, Δευκαλίωνας και Πύρρα, κ.λπ.).

Η σειρά αυτή αποτέλεσε όχι μόνο πηγή πρόσθετης δημοτικότητας για τη σειρά των Κλασσικών, μα και μια έκδοση από την οποία πέρασαν αρκετά μεγάλα ονόματα της λογοτεχνίας και της εικαστικής. Βασική ευθύνη για τα κείμενα είχε ο Βασίλης Ρώτας, που διάλεγε και τα θέματα που θα κυκλοφορούσαν, ενώ σημαντική συνεισφορά είχαν και η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, η Γεωργία Δεληγιάννη-Αναστασιάδη και άλλοι. Όσον αφορά το σχεδιαστικό μέρος εδώ συνέβαλλαν αρκετοί γνωστοί γραφίστες και σχεδιαστές: Γιώργος Βακαλό, Μποστ (στο πρώτο του κόμικ με τον "Κωνσταντίνο Παλαιολόγο"), οι Κώστας Γραμματόπουλος, Παύλος Βαλασάκης, Γεράσιμος Λιβιεράτος, Τάκης Κατσουλίδης, Γιάννης Δραγώνας, Βασίλης Ζήσης, Αλκμήνη Γραμματοπούλου, Νίκος Καστανάκης και άλλοι.

Σελίδες από το Περσέας και Ανδρομέδα.

Η ελληνική σειρά, παρά τις όποιες ατέλειες λόγω της έλλειψης πείρας των ντόπιων δημιουργών στο πεδίο των κόμικς, αλλά και τους οικονομικούς και χρονικούς περιορισμούς της έκδοσης, αποτέλεσε ένα πρότυπο δείγμα γραφής για την εγχώρια σκηνή και πηγή έμπνευσης για τους δημιουργούς που θα ακολουθούσαν. Καθιέρωσε δε μια δική της αισθητική για το ελληνικό κόμικ, που ακόμη και τώρα παραμένει αυθεντική και αναγνωρίσιμη.

Μετέπειτα χρόνια

Τα Κλασσικά Εικονογραφημένα, αν και πολύ δημοφιλή στις δεκαετίες 1950-1960, άρχισαν στα επόμενα χρόνια να χάνουν σταδιακά το κοινό τους, λόγω της ολοένα μεγαλύτερης απήχησης άλλων αμερικάνικων κόμικς — των οποίων υπήρξαν προπομπός στην Ελλάδα — αλλά και της εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας. Συνεχίζουν πάντως να υφίστανται και να πωλούνται ακόμη και σήμερα, περισσότερο από μισό αιώνα μετά την πρώτη τους έκδοση, τα τεύχη της οποίας έχουν γίνει συλλεκτικά αντικείμενα. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 κυκλοφόρησαν λίγοι ακόμη τίτλοι, και άλλη μια σειρά τυπώθηκε τη δεκαετία του 1970, ενώ οι προηγούμενοι τίτλοι συνεχώς ανατυπώνονταν όλα αυτά τα χρόνια. Νέα ανατύπωση έγινε και στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ενώ το 2001 τα τεύχη ελληνικής θεματολογίας επανεκδόθηκαν σε θεματικούς τόμους.

Τα Κλασσικά Εικονογραφημένα επικρίθηκαν για την αμερικανική τους προέλευση και θεώρηση της κλασσικής λογοτεχνίας, αλλά και για την μονοκρατορία τους στο χώρο των ελληνικών κόμικς για περίπου είκοσι χρόνια. Παρ' όλα αυτά, αποτέλεσαν ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα αντικείμενα μαζικής κουλτούρας στις δεκαετίες 1950-1960, μια από τις απαρχές της ελληνικής σκηνής των κόμικς, και συνεχίζουν να κρατούν μια καλή θέση στις αναμνήσεις αρκετών.

Κατάλογος τευχών

Ο κατάλογος περιλαμβάνει τους τίτλους των τευχών των Κλασσικών της πρώτης περιόδου κυκλοφορίας (1951-1970) με τη σειρά που εκδόθηκαν:

1. Οι Άθλιοι
2. Όλιβερ Τουίστ
3. Νήσος των θησαυρών
4. Η Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά
5. Ο Ρομπέν των Δασών
6. Η Παναγία των Παρισίων
7. Ιούλιος Καίσαρ
8. Ο πρίγκιπας και ο φτωχός
9. Μιχαήλ Στρογκώφ
10. Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ
11. Σιδηρούν Προσωπείον
12. Δον Κιχώτης
13. Τομ Σώγιερ
14. Ο γύρος του κόσμου σε 80 ημέρες
15. Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων
16. Τζέιν Έϋρ
17. Οι Τρεις Σωματοφύλακες
18. Οι περιπέτειες του Μάρκο Πόλο
19. Ιωάννα Ντ' Αρκ
20. Ιστορία δύο πόλεων
21. Η Κυρά της Λίμνης
22. Χριστουγεννιάτικη Ιστορία
23. Το κλεμμένο παιδί
24. Δαυΐδ Κόππερφηλντ
25. Ο αιχμάλωτος της Ζέντα
26. Βενιαμίν Φραγκλίνος
27. Συρανό Ντε Μπερζεράκ
28. Ο άνθρωπος χωρίς πατρίδα
29. Ένας Γιάνκης του Κοννέκτικατ
30. Οι τελευταίες ημέρες της Πομπηίας βλέπε Πομπηία
31. Μεγάλες προσδοκίες
32. Το σπίτι με τα επτά αετώματα
33. Όνειρο θερινής νύχτας
34. Είκοσι χιλιάδες λεύγες υπό την θάλασσα
35. Τα σχολικά χρόνια του Τομ Μπράουν
36. Σιδερόφρακτοι ιππότες
37. Ο πύργος των καταιγίδων
38. Οι εργάτες της θαλάσσης
39. Σίλας Μάρνερ
40. Το τραγούδι του Χιαγουάθα
41. Η μυστηριώδης νήσος
42. Λόρνα Ντουν
43. Περσέας και Ανδρομέδα
44. Οικογένεια Ελβετών Ροβινσώνων
45. Η γυναίκα με τα άσπρα
46. Η Μαύρη Καλλονή
47. Σκωτσέζοι αρχηγοί
48. Ομήρου Ιλιάς
49. Ροβινσών Κρούσος
50. Μετά είκοσι έτη
51. Ο πιλότος
52. Ο δόκιμος Ήζυ
53. Η λεωφόρος του Όρεγκον
54. Ο θαλασσόλυκος
55. Κολοκοτρώνης
56. Άμλετ
57. Υπό δύο σημαίας
58. Ο άνθρωπος που γελά
59. Ιστορία της Δύσεως
60. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος
61. Ο ελαφοκυνηγός
62. Το λιβάδι
63. Τα Μυστήρια των Παρισίων
64. Ιβανόης
65. Ο Δόκτωρ Τζέκιλ και κύριος Χάιντ
66. Θησέας και ο Μινώταυρος
67. Ντάνιελ Μπουν
68. Οι αρραβώνες του Μάιλς Στάντις
69. Ο πατριώτης
70. Μοναστήρι και σπίτι
71. Ομήρου Οδύσσεια
72. Οι σκαπανείς
73. Γουλιέλμος Τέλλος
74. Από τη Γη στη Σελήνη
75. Η μαύρη τουλίπα
76. Χωκ Φιν
77. Ο κόμης Μοντεχρήστος
78. Η Φεγγαρόπετρα
79. Δαυΐδ Μπάλφουρ
80. Δυο χρόνια στην πλώρη
81. Οι περιπέτειες του Τσελλίνι
82. Σέρλοκ Χολμς
83. Ηρακλής
84. Το Μαύρο Βέλος
85. Τύπη
86. Η κόρη της ζούγκλας
87. Χίλιες και μια νύχτες
88. Προς τη Δύση
89. Ο άρχοντας του Μπάλαντρε
90. Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος
91. Ανάμεσα στα θηρία
92. Μπούφφαλο Μπιλ
93. Οι Κορσικανοί αδελφοί
94. Ριπ Βαν Ουίνκλ
95. Κανάρης ο πυρπολητής
96. Οι ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης
97. Αναζητώντας τον Λίβινγκστων
98. Διπλή επιτυχία
99. Το σήμα του θάρρους
100. Το Χάνι της Γραβιάς
101. Ο ελαφρόμυαλος Ουΐλσον
102. Το λυκόσκυλο
103. Ο αρχηγός των τυφεκιοφόρων
104. Ο ιχνηλάτης
105. Ο Μέγας Αλέξανδρος
106. Ο Ασπροδόντης
107. Η Καταιγίδα
108. Ρομπ Ροϋ
109. Στρατιώτες της τύχης
110. Ο Τολμηρός Μπιλ Χίκοκ
111. Ναυτική ανταρσία
112. Ρήγας Φερραίος
113. Δαίμονες των κυμάτων
114. Κιτ Κάρσον
115. Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος
116. Ερρίκος ο Γ΄
117. Ο Κόκκινος πειρατής
118. Έγκλημα και τιμωρία
119. Αθανάσιος Διάκος
120. Ο Ερωτόκριτος
121. Ο πόλεμος των κόσμων
122. Η μηχανή που τρέχει μέσα στα χρόνια
123. Ρωμαίος και Ιουλιέττα
124. Βατερλώ
125. Η μάχη του Μαραθώνα
126. Ιφιγένεια εν Αυλίδι
127. Η θυσία του Αβραάμ
128. Η μάχη στις Θερμοπύλες
129. Ο μικρός άγριος
130. Η ναυμαχία της Σαλαμίνας
131. Ταξίδι στο κέντρο της γης
132. Ο Μέγας Κωνσταντίνος
133. Μακβέθ
134. Το πνεύμα της μποτίλιας
135. Στα μονοπάτια της ζούγκλας
136. Ο βασιλεύς των Ορέων
137. Οι πρώτοι άνθρωποι στο φεγγάρι
138. Ντέιβιντ Κρόκετ
139. Η πτώσις
140. Οι κατακτήσεις του Καίσαρος
141. Το σκεπαστό αμάξι
142. Αβραάμ Λίνκολν
143. Λόρδος Τζιμ
144. Ένας Πιστός Υπηρέτης
145. Φρίξος και Ελλη (Βασίλη Ρώτα)
146. Η Σκοτεινή Φρεγάτα
147. Επικίνδυνος Πύργος
148. Κιμ
149. Μόγλης
150. Οι θησαυροί του βασιλιά Σολομώντα
151. Ουδέν Νεώτερον Από Το Δυτικόν Μέτωπον
152. Λευκός Λόχος
153. Άνθρωποι Εναντίον Θαλάσσης

Βιβλιογραφία

• Άγνωστος (χ.χ.). «Κλασσικά Εικονογραφημένα Α΄ περιόδου». mycomics.gr. Ανακτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 2023. 
• Βατόπουλος, Νίκος (9 Ιουνίου 2002). «Τα "Κλασσικά" των παιδικών μας χρόνων». Η Καθημερινή (Αθήνα). https://www.kathimerini.gr/culture/121011/ta-klassika-ton-paidikon-mas-chronon/. Ανακτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 2023. 
• Μαλανδράκης, Άρης (21 Φεβρουαρίου 2001). «Οι αριστοκράτες των κόμικς». Ελευθεροτυπία, Ένθετο "9" (Αθήνα) (36): 10-13. https://www.mycomics.gr/classics/classics illustrated.htm. Ανακτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 2023. 
• Πουλιάσης, Ευστάθιος (Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2016). «Οι πηγές στα ιστορικά τεύχη των Κλασσικών Εικονογραφημένων: "Το Χάνι της Γραβιάς" του Βασίλη Ρώτα». Νέα Παιδεία (160): 98-112. 
• Τσαούσης, Κώστας (25 Αυγούστου 1996, 24 Νοεμβρίου 2008). «Τα εικονογραφημένα τριών γενεών Ελλήνων: Ο νερουλάς που έγινε εκδότης». Το Βήμα (Αθήνα). https://www.tovima.gr/2008/11/24/culture/009-ta-eikonografimena-009-triwn-genewn-ellinwn/. Ανακτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 2023. 
• Φεγγερού, Παναγιώτα (2012). Τα Κλασσικά Εικονογραφημένα και το ιστορικό μυθιστόρημα για παιδιά: μύθος και πραγματικότητα (διδακτορική διατριβή). Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. σελίδες 268–279. Ανακτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 2023. 
• Soloúp (2012). Τα ελληνικά comics: Αντανακλάσεις ιδεών στις σελίδες των κόμικς. Αθήνα: Τόπος–Μοτίβο Εκδοτική. σελ. 90. ISBN 9789604990481. 

Άλλες πηγές

• Goulart, Ron (2001). Great American Comic Books. Lincolnwood, IL, USA,: Publications International, Ltd. ISBN 0-7853-5590-1. 
• Jones Jr., William B. (2011). Classics Illustrated: A Cultural History, with Illustrations (2η έκδοση). Jefferson, NC, USA: McFarland & Company, Inc. ISBN 978-0-7864-8840-7. 
• Malan, Dan (2006). The Complete Guide to Classics Illustrated. Classics Central.Com. ISBN 9780963113504. 
• Overstreet, Robert M. (2004). The Official Overstreet Comic Book Price Guide (34η έκδοση). House of Collectibles. ISBN 9781400046690. 

Δείτε επίσης

• Ελληνικά κόμικς

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Όλα τα εξώφυλλα της ελληνικής σειράς και αρκετές εσωτερικές σελίδες. Από το mycomics.gr.
• Διαφήμιση της έκδοσης του πρώτου τεύχους στην αθηναϊκή εφημερίδα Εμπρός της 1ης Μαρτίου 1951 (κάτω αριστερά στη σελίδα 2). Από την Ψηφιακή Συλλογή Εφημερίδων Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος.