Αίας (τραγωδία)

Αίας Αἴας
Συγγραφέας	Σοφοκλής
Πρωτότυπος τίτλος	Αἴας
Παγκόσμια πρώτη παράσταση	442 π.Χ.
Τοποθεσία πρώτης παράστασης	Αρχαία Αθήνα
Χορός	Ναύτες της Σαλαμίνας
Ρόλοι	Αίας ο Τελαμώνιος, Αθηνά, Οδυσσέας, Τέκμησσα, Τεύκρος, Μενέλαος, Αγαμέμνονας και Ευρυσάκης
Βουβοί ρόλοι	Ευρυσάκης Παιδαγωγός Στρατοκήρυκας Ακόλουθοι
Σκηνικό	Έξω από τη σκηνή του Αίαντα (Τροία)
Γλώσσα πρωτότυπου	αρχαία ελληνικά
Είδος	Τραγωδία
Σχετικά πολυμέσα

«Μα πρέπει ή με τιμή να ζή ένας άντρας
ή να πεθαίνει με τιμή. Αυτό είναι». (στιχ. 479)

Ο Αίας είναι αρχαία ελληνική τραγωδία που γράφτηκε μεταξύ 450 και 440 π.Χ. από το Σοφοκλή. Περιγράφει την τρέλα και τον θάνατο του Αίαντα, αρχηγού των Σαλαμινίων που συμμετείχαν στον Τρωικό Πόλεμο, όταν δεν του αποδόθηκαν τα όπλα του Αχιλλέα. Τοποθετείται μετά τα γεγονότα της Ιλιάδας, αλλά πριν το τέλος του Τρωικού Πολέμου.

Είναι η παλαιότερη από τις επτά σωζόμενες τραγωδίες του Σοφοκλή και μέρος της τριλογίας Αίας – Τεύκρος – Ευρυσάκης. Θεωρείται ότι παρουσιάστηκε προς το τέλος της δεκαετίας του 440 π.Χ και ότι ήταν από τα πιο δημοφιλή έργα του συγγραφέα, παρόλο που κατακρίθηκε ότι δεν σέβεται την ενότητα της δράσης και του χώρου.

Ιστορικά

Πρώτος ο Αισχύλος πραγματεύτηκε τον βίο του Αίαντα με τα έργα του Όπλων κρίσις, Θρήσσαι, Σαλαμίνιοι από τα οποία δεν διασώζονται παρά μόνο αποσπάσματα. Ολοκληρωμένη τραγωδία είναι μόνο αυτή του Σοφοκλή, παρόλο που πολλοί άλλοι επίγονοι των τραγικών ασχολήθηκαν με την ιστορία του Σαλαμινίου ήρωα.

Υπόθεση

Ο Αίας έχει θυμώσει γιατί θεωρεί ότι άδικα δεν του αποδόθηκαν τα όπλα του Αχιλλέα και, μανιασμένος κυρίως με τους Ατρείδες και τον Οδυσσέα, αποφασίζει να τους σκοτώσει. Η Αθηνά, όμως, του σκοτίζει το μυαλό, έτσι ώστε αυτός να επιτεθεί στα κοπάδια του στρατοπέδου, νομίζοντας πως εφορμά εναντίον των εχθρών του. Όταν συνέρχεται και καταλαβαίνει τι έκανε, θεωρεί ότι ντροπιάστηκε και αποφασίζει να δώσει τέρμα στη ζωή του. Ούτε η σύζυγός του, Τέκμησσα, ούτε ο αδερφός του, Τεύκρος, καταφέρνουν να τον μεταπείσουν. Μετά την αυτοχειρία του ήρωα, ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνων διατάζουν να μείνει άταφη η σορός του, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες και απειλές του Τεύκρου. Ο Οδυσσέας, όμως, δίνει τη λύση παρεμβαίνοντας και συμβουλεύοντας τον Αγαμέμνονα να επιτρέψει την ταφή, όπως ήταν το δίκαιο.

Διάρθρωση

• Πρόλογος

Πρόσωπα: Αθηνά, Οδυσσέας, Αίας

Η Αθηνά εξηγεί στον Οδυσσέα, που έχει έρθει να διερευνήσει την υπόθεση της σφαγής των κοπαδιών, ότι εκείνη σκότισε το μυαλό του Αίαντα. Καλεί μάλιστα τον Αίαντα έξω και έτσι αποδεικνύει στον Οδυσσέα την τρέλα του.

• Πάροδος

Ο Χορός εκδηλώνει την ταραχή του και το φόβο για τα συμβάντα και καλεί τον Αίαντα να βγει έξω.

• Πρώτο επεισόδιο

Πρόσωπα: Τέκμησσα, Χορός, Αίας

Η Τέκμησσα διηγείται στο Χορό ότι ο Αίας βρήκε τα λογικά του, αλλά ο ίδιος ο ήρωας εμφανίζεται ντροπιασμένος για τις πράξεις του.

• Πρώτο στάσιμο

Ο Χορός θρηνεί για τον Αίαντα.

• Δεύτερο επεισόδιο

Πρόσωπα: Αίας, Τέκμησσα, Χορός

Μονόλογος του συντετριμμένου Αίαντα που αναγνωρίζει τα λάθη του και δείχνει να συμβιβάζεται.

• Δεύτερο στάσιμο

Ο Χορός θριαμβολογεί γιατί θεωρεί ότι όλα τελείωσαν και βρίσκουν λύση.

• Τρίτο επεισόδιο

Πρόσωπα: Άγγελος, Χορός, Τέκμησσα, Αίας, Μενέλαος, Ευρυσάκης

Ο Άγγελος ενημερώνει τον Χορό κι έπειτα την Τέκμησσα για την άφιξη του Τεύκρου και την οργή του στρατεύματος εναντίον του Αίαντα και προειδοποιεί να μην τον αφήσουν να βγει από την σκηνή του γιατί συντρέχει κίνδυνος να χάσει τη ζωή του. Η Τέκμησσα φεύγει στο ακρογιάλι να αναζητήσει τον Αίαντα ακολουθούμενη από το Χορό. Ο απελπισμένος Αίας προετοιμάζει την αυτοκτονία του, απαρατήρητος από τους δικούς του. Τον νεκρό πια ήρωα ανακαλύπτει η Τέκμησσα. Φτάνει ο Τεύκρος και ετοιμάζεται να θάψει τον αδελφό του, όταν εμφανίζεται ο Μενέλαος και απαγορεύει την ταφή του ήρωα.

• Τρίτο στάσιμο

Ο Χορός κλαίει με αντιπολεμικό θρήνο για τον Αίαντα και τη διχόνοια των Ελλήνων.

• Έξοδος

Πρόσωπα: Τεύκρος, Αγαμέμνων, Οδυσσέας

Ο Αγαμέμνων είναι αποφασισμένος να εμποδίσει την ταφή και λογομαχεί με τον Τεύκρο. Εμφανίζεται όμως ο Οδυσσέας που συνεφέρει το στρατάρχη και υποδεικνύει το δίκιο. Ο Τεύκρος είναι ελεύθερος να θάψει τον ήρωα.

Ερμηνεία του έργου

Η «ύβρις»

Το έργο δικαιολογεί την πτώση του Αίαντα λόγω της ύβρεως που είχε διαπράξει έναντι των θεών. Ο ίδιος ο Αίας απευθυνόμενος στην Τέκμησσα διακηρύττει:

«Πολύ με παρασκότισες· δεν ξέρεις
πως στους θεούς δεν είμαι πια χρεώστης;» (589)

Αλλά και ο Άγγελος χαρακτηριστικά αναφέρει ότι, φεύγοντας για τον πόλεμο, ο Αίας είχε πει στον πατέρα του:

«Μαζί με τους θεούς, πατέρα, κι ένας
που τίποτα δεν είναι, θα μπορούσε
νά´βγαινε νικητής· μα εγώ και δίχως
εκείνων τη βοήθεια, βέβαιος είμαι
πως θένα την κερδίσω αυτή τη δόξα» (767-770)

Κι αργότερα, πάλι, όταν προσπάθησε η Αθηνά να τον εμψυχώσει σε μια μάχη, εκείνος της φώναξε:

«Βασίλισσα, στους άλλους πλάι του Αργείους
να στέκεσαι, γιατί εκεί που εγώ θάμαι,
ποτέ η γραμμή της μάχης δε θα σπάσει»

Η αντίθεση της ανδρείας και του νου

Ο Αίας αναφέρεται ως ο δεύτερος πιο ανδρείος μεταξύ των Αχαιών μετά τον Αχιλλέα. Η αρετή στον κόσμο του είναι συνώνυμη με την τόλμη και την ανδραγαθία. Στον αντίποδα του ήρωα, όμως, βρίσκεται ο Οδυσσέας, εκείνος που έκανε τον τρελό για να αποφύγει τον πόλεμο, αλλά και εκείνος που αργότερα τελικά θα τον κερδίσει με την πονηριά του και την ευστροφία του. Κατά τη διεκδίκηση των όπλων του Αχιλλέα, νικητής κρίνεται ο Οδυσσέας ως φορέας της νέας αρετής, της ευστροφίας, και ο Αίας, ο γενναιότερος των Αχαιών, ντροπιάζεται. Με αυτόν τον τρόπο βάλλεται η αριστοκρατική, ηρωική ηθική που ενσαρκώνει ο Αίας και ανατέλλει η νέα «σχετική» ηθική του Οδυσσέα. Ο Αγαμέμνονας το λέει ξεκάθαρα:

« ...γιατί
δεν είναι οι μεγαλόκορμοι, μηδ’όσοι
τις πλάτες έχουν τις φαρδιές, που στέκουν
και πιο άσφαλτα, μα παντού πρώτοι βγαίνουν
όσοι έχουν γερό νου...» (1250)

Η μεταστροφή του Αίαντα

Πρόβλημα στην ερμηνεία της τραγωδίας θέτει ο τρίτος μονόλογος του Αίαντα (του δευτέρου επεισοδίου, στιχ 646-692), ο αποκαλούμενος και «πλαστός» γιατί δεν υπάρχει ομοφωνία εάν ο ήρωας υποκρίνεται ή όχι όταν ισχυρίζεται ότι πρέπει να υποταχθεί στη θέληση των θεών και των βασιλιάδων και να θάψει το σπαθί του.

Η τιμή και ο θάνατος

Ο Αίας είναι ο πρώτος -από τα σωζόμενα έργα του Σοφοκλή - ήρωας από μία σειρά αυτοχείρων πρωταγωνιστών. Όταν η ηθική του συγκρούεται με αυτήν του κατεστημένου, επιλέγει τον θάνατο για να σώσει την τιμή του. Απομονωμένος και ξεκομμένος από το περιβάλλον του, αναζητά τη λύτρωση στον άλλο κόσμο.

Δευτερεύοντα πρόσωπα

• Αθηνά: Ανθρώπινη, χαιρέκακη και εκδικητική, η Αθηνά διασκεδάζει με την τρέλα του Αίαντα.
• Οδυσσέας: «γιατί βλέπω, πως τίποτα εμείς άλλο δεν είμαστε, όσο ζούμε, παρά μόνο φαντάσματα κι ένας ανάερος ίσκιος». Ο ομηρικός ήρωας στην αρχή εμφανίζεται θρασύδειλος μπροστά στην τραγωδία του Αίαντα και τον φοβάται, ακόμα και ενόσω ο ίδιος χαίρει της προστασίας της Αθηνάς. Ο Οδυσσέας διαισθάνεται, όμως, τόσο το δράμα του ήρωα όσο και την ατιμία που του έγινε. Παρόλο που γλιτώνει τον θάνατό του και ταυτόχρονα παρακολουθεί τον εχθρό του να εξοντώνεται, κατανοεί ότι το δράμα του Αίαντα μπορεί να αγγίξει οποιονδήποτε θνητό, συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού του. Ο Οδυσσέας αισθάνεται φόβο και δέος μπροστά στην ανθρώπινη ασημαντότητα. Για αυτόν τον λόγο στο τέλος, χωρίς να φοβηθεί τον Αγαμέμνονα, θα δώσει τη λύση, προτάσσοντας τη συμφιλίωση με τον νεκρό και το σεβασμό των θεών και επιτρέποντας την ταφή του Αίαντα.
• Τέκμησσα: «...γιατί τί θέλω πια τη ζωή μου όταν εσύ πεθάνεις;» Υπόδειγμα αφοσιωμένης συζύγου, η Τέκμησσα συντροφεύει τον Αίαντα στην τρέλα του πονώντας για το κατάντημά του, ωστόσο προσπαθεί με όλο της το είναι να τον μεταπείσει για να μη δώσει τέρμα στη ζωή του. Δείχνει ωστόσο να κατανοεί τον άντρα της λέγοντας «Για μένα ο θάνατος είναι πικρός, γι’αυτόν ήταν ευφροσύνη». (στιχ 966)
• Αγγελιαφόρος
• Τεύκρος: Ο αδερφός του Αίαντα μάχεται σαν λιοντάρι για να θάψει τουλάχιστον τον ήρωα, αφού δεν έχει καταφέρει να τον σώσει. Δεν διστάζει να προσβάλει βάναυσα τους Ατρείδες, όταν εκείνοι του επιτίθενται για να εμποδίσουν την ταφή.
• Μενέλαος: «...γιατί θάτανε ντροπή μου να μάθουν πως με λόγια σωφρονίζω, ενώ μπορώ τη βία να επιβάλω». Υπερφίαλος και θρασύς ο Μενέλαος προφασιζόμενος το δίκαιο που του δίνει η θέση του και η δύναμή του προσπαθεί ανίερα να απαγορεύσει την ταφή του Αίαντα.
• Αγαμέμνων: Μέγας υβριστής και αλαζόνας σαν τον αδερφό του, προσβάλλει τον Τεύκρο και επιθυμεί να επιβάλει το δίκαιο των όπλων.
• Χορός: «Αλήθεια, οι άνθρωποι μπορούνε αφού τα ιδούν πολλά να μάθουν·μα πριν τα δούνε, κανείς μάντης για όσα του μέλλονται ναρθούν». Ο Χορός είναι ο πιστός φίλος του Αίαντα που συμπάσχει μαζί του και τον υποστηρίζει. Αγωνιά για αυτόν, προσπαθεί να τον προφυλάξει, να τον ηρεμήσει και να τον υπερασπιστεί ενώ ταυτόχρονα καταριέται τον πόλεμο και λαχταράει την επάνοδό του στην πατρίδα. Όπως όλοι οι χοροί της αρχαίας τραγωδίας, χαρακτηρίζεται από θυμόσοφη διάθεση.

Ενδεικτική παραστασιολογία

• Εθνικό Θέατρο, 1961, σκηνοθεσία Τάκη Μουζενίδη, Αίας: Θάνος Κωτσόπουλος
• ΚΘΒΕ, 1972, σκηνοθεσία Κωστή Μιχαηλίδη
• ΚΘΒΕ, 1996, σκηνοθεσία Βασίλη Παπαβασιλείου, Αίας: Δημήτρης Κολοβός
• Αμφιθέατρο, 2000, σκηνοθεσία Σπύρου Ευαγγελάτου, Αίας: Νίκος Χαραλάμπους

Σημαντικές θεωρήθηκαν και οι διασκευές του σοφόκλειου έργου που παρουσίασε σε διαφορετικές εκδοχές ο Θ. Τερζόπουλος με το Θέατρο Άττις.

Πηγές

• Γρυπάρης, Ι.Ν. Οι τραγωδίες του Σοφοκλέους, Α΄ τόμος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας (μετάφραση του Αίαντα του Σοφοκλή)
• Πάπυρος Larousse Britannica, 3ος τόμος, εκδοτικός οργανισμός Πάπυρος, 2006, ISBN 960-8322-74-X (λήμματα Αίας και «Αίας»)
• Δρομάζος Στάθης, Αρχαίο Δράμα-Αναλύσεις εκδόσεις Κέδρος, 1984, ISBN 960-04-0192-6

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Εθνικό Θέατρο, "Ο Τάκης Μουζενίδης στην Επίδαυρο: παραστάσεις, κριτική"
• Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 23 Ιουλίου 2000 για την παράσταση του Αμφιθεάτρου σε σκηνοθεσία Σ. Ευαγγελάτου
• Βίντεο με παράσταση της τραγωδίας