Σημειώσεις από το υπόγειο

Σημειώσεις από το υπόγειο
	Ο Ντοστογιέφσκι το 1863, ένα έτος πριν από τη δημοσίευση του έργου
Συγγραφέας	Φιόντορ Ντοστογιέφσκι
Τίτλος	Записки изъ подполья
Γλώσσα	Ρωσικά
Ημερομηνία δημιουργίας	1864
Ημερομηνία δημοσίευσης	1864
Μορφή	νουβέλα
Τόπος	Αγία Πετρούπολη
	Σχετικά πολυμέσα
	δεδομένα (π • σ • ε )

Σημειώσεις από το υπόγειο (ρωσικός τίτλος: Записки из подполья) είναι μυθιστόρημα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, το οποίο δημοσιεύθηκε αρχικά στο περιοδικό Εποχή το 1864. Η ιστορία παρουσιάζεται με τη μορφή ημερολογίου ενός πικραμένου, απομονωμένου και ανώνυμου αφηγητή που ζει σε ένα υπόγειο στην Αγία Πετρούπολη και περιγράφει και εξηγεί την αποξένωσή του από τη σύγχρονη κοινωνία. ^[1]

Είναι ένα από τα πιο διάσημα έργα του Ντοστογιέφσκι, πρόδρομος των μεγάλων μυθιστορημάτων του, και από πολλούς κριτικούς θεωρείται το πρώτο υπαρξιστικό μυθιστόρημα. Γενικότερα, το έργο μπορεί να θεωρηθεί ως επίθεση εναντίον του ντετερμινισμού: η ιδέα ότι τα πάντα, συμπεριλαμβανομένης της ανθρώπινης προσωπικότητας και θέλησης, μπορούν να αναχθούν στους νόμους της φύσης, της επιστήμης και των μαθηματικών.^[2]

Περιεχόμενα

Το μυθιστόρημα χωρίζεται σε δύο πολύ διαφορετικά μέρη: το πρώτο είναι ένα είδος δοκιμίου, το δεύτερο είναι αφηγηματικό και έχει τη μορφή νουβέλας. Ο κύριος χαρακτήρας και πρωτοπρόσωπος αφηγητής είναι ένας περίπου 40χρονος πρώην δημόσιος υπάλληλος, το όνομα του οποίου δεν αναφέρεται. Το μόνο που είναι γνωστό για την κατάσταση διαβίωσής του είναι ότι παραιτήθηκε από την υπηρεσία, μένει μόνος σε ένα υπόγειο διαμέρισμα στα περίχωρα της Αγίας Πετρούπολης και συντηρείται από μια μικρή κληρονομιά. Το πρώτο μέρος του έργου είναι μια μεταγραφή των σκέψεων του άνδρα τόσο για την κοινωνία όσο και για τον εαυτό του, τον οποίο περιγράφει ως κακό, διεφθαρμένο και άσχημο, αλλά πολύ μορφωμένο. Ισχυρίζεται ότι ήταν εσκεμμένα δυσάρεστος με τους συναδέλφους του, λέει ότι πάσχει από ηπατική νόσο για περίπου 20 χρόνια και δεν φροντίζει στον εαυτό του από κακία, αν και αργότερα παραδέχεται ότι είναι κακός μόνο για να καυχιέται. Βασικός στόχος των αιχμηρών αναλύσεών του είναι ο «σύγχρονος άνθρωπος» και η κοινωνία που έχει δημιουργήσει, την οποία σχολιάζει πικρά και κυνικά και ενάντια στην οποία στρέφεται με επιθετικότητα και μνησικακία. Απολαμβάνει την παρακμή του που αντιμετωπίζει ως φυσική και αναγκαία. Αν και τονίζει ότι γράφει τις Σημειώσεις μόνο για τον εαυτό του, ο αφηγητής απευθύνεται επανειλημμένα σε ένα απροσδιόριστο κοινό, του οποίου τις ερωτήσεις προσπαθεί να προβλέψει και να απαντήσει.^[3]

Στο δεύτερο μέρος, ο συγγραφέας του προηγούμενου σκοτεινού μονολόγου εξομολογείται κάποιες εξευτελιστικές πράξεις που έχει κάνει στη ζωή του, δείχνοντας πώς ακόμη και ένας «μορφωμένος» και «νηφάλιος» άνθρωπος σαν αυτόν μπορεί στην πραγματικότητα να είσαι βαθιά άθλιος. Τα διάφορα επεισόδια από τη ζωή του που αφηγείται είναι πολύ παλιά, διαδραματίζονται 16 χρόνια πριν από τον μονόλογο στο υπόγειο και απεικονίζουν την αποτυχία του τόσο σε επαγγελματικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο και στην ερωτική του ζωή. Ένα επεισόδιο περιγράφει μια συνάντηση με παλιούς συμμαθητές του, οι οποίοι, σε αντίθεση με αυτόν, βρίσκονται όλοι σε υψηλές και ασφαλείς θέσεις και τον αντιμετωπίζουν με συγκατάβαση. Αυτός τους περιφρονούσε αλλά συγχρόνως απέναντί τους ένιωθε κατώτερος. Στη συνέχεια, η επιθετικότητά του στρέφεται εναντίον του και προσπαθεί να ταπεινώσει τον εαυτό του ακόμη περισσότερο. Ταυτόχρονα, ξεπέφτει ακόμη πιο χαμηλά: στην άπορη πόρνη Λίζα, εμφανίζεται ως πιθανός σωτήρας, για να την απορρίψει ακριβώς τη στιγμή που αυτή αρχίζει να ελπίζει ότι θα τη σώσει. ^[4]

Ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι πρόσθεσε ένα σύντομο σχόλιο στις Σημειώσεις, επισημαίνοντας ότι οι χαρακτήρες και η πλοκή, αν και φανταστικά, ήταν όχι μόνο δυνατά αλλά και αναπόφευκτα δεδομένων των συνθηκών της σύγχρονης κοινωνίας.

Συγγραφή και υποδοχή

Ο Ντοστογιέφσκι έγραψε αυτό το κείμενο στη Μόσχα τον χειμώνα του 1863/64. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου υπέφερε από κρίσεις επιληψίας και άλλες μακροχρόνιες ασθένειες. Η οικονομική του κατάσταση ήταν κακή λόγω των χρεών από τη χαρτοπαιξία που είχε πρόσφατα στο καζίνο της λουτρόπολης Μπαντ Χόμπουργκ. Το περιοδικό Εποχή, στο οποίο δημοσιεύθηκαν οι Σημειώσεις, εκδίδονταν από τον συγγραφέα και τον μεγαλύτερο αδελφό του Μιχαήλ Ντοστογιέφσκι από τον Μάρτιο του 1864 αλλά το αναγνωστικό κοινό ήταν μικρό.

Οι Σημειώσεις από το υπόγειο θεωρήθηκαν αρχικά κυρίως ως ψυχολογική μελέτη. Ένας από τους πρώτους που εκτίμησε το έργο ήταν ο Φρίντριχ Νίτσε, ο οποίος το περιέγραψε ως «πραγματική τύχη για την ψυχολογία» και έτσι προκάλεσε εκτεταμένη υποδοχή στις γερμανόφωνες χώρες. Για τον Νίτσε, οι Σημειώσεις (τις οποίες διάβασε σε γαλλική μετάφραση) ήταν η πρώτη του επαφή με τον Ντοστογιέφσκι. Το έργο θεωρήθηκε επίσης ως επίθεση στο μυθιστόρημα του Νικολάι Τσερνισέφσκι Τι να κάνω; που είχε εκδοθεί το 1863 και αναφέρονταν αισιόδοξα στις δυνατότητες μιας κοινωνίας ιδεαλιστών, προοδευτικών ανθρώπων, έργο εξαιρετικά δημοφιλές μεταξύ των σοσιαλιστών και των επαναστατών σε όλη την Ευρώπη εκείνη την εποχή. Το ιστορικό υπόβαθρό του ήταν η πίστη στην πρόοδο, η οποία βασίζονταν σε σύγχρονα επιτεύγματα στον τομέα της τεχνολογίας και των φυσικών επιστημών που είχαν επίδραση και στην κοινωνία. Αυτός ο τρόπος σκέψης αποτελεί κεντρικό σημείο επίθεσης στις κυνικές αναλύσεις του ανώνυμου αφηγητή των Σημειώσεων, που κατέστησε το έργο τουλάχιστον ακατάλληλο για εκείνη την εποχή.

Μεταγενέστεροι κριτικοί προσπάθησαν να διαβάσουν το κείμενο τουλάχιστον εν μέρει ως αυτοβιογραφικό, κάτι που υποστηρίχθηκε από το επιχείρημα ότι ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι εξέφραζε πολύ παρόμοιες απόψεις με αυτές του αφηγητή που μάλιστα τις διατύπωσε στις επιστολές του. Ωστόσο, αυτή η προσέγγιση είναι αμφιλεγόμενη επειδή στο μυθιστόρημα υπάρχουν πολλά γεγονότα που αναφέρονται σαφώς φανταστικά. Σε λογοτεχνικές μελέτες έχουν γίνει συχνά παραλληλισμοί μεταξύ των χαρακτήρων του έργου και διάφορων χαρακτήρων από τα μεταγενέστερα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι. Η πόρνη Λίζα διαβάστηκε ως πρόδρομος για τη Σόνια στο Έγκλημα και Τιμωρία. Ο ίδιος ο αφηγητής παρουσιάζει ομοιότητες με τον Ρασκόλνικοφ του προαναφερθέντος έργου ή τον Νικολάι Σταβρόγκιν από τους Δαιμονισμένους με τον τάση του να τοποθετεί τη λογική πάνω από την ηθική και έτσι να πυροδοτεί τελικά μια άλυτη συνειδησιακή σύγκρουση μέσα του. ^[5]

Διασκευή ταινίας

Το 1995 το μυθιστόρημα διασκευάστηκε σε ταινία σε σκηνοθεσία του Καναδού Γκάρι Γουάλκοου με τίτλο Notes from Underground με τον Χένρι Τσέρνι και τη Σέρυλ Λη στους πρωταγωνιστικούς ρόλους.^[6]

Μεταφράσεις στα ελληνικά

μετάφρ. Γιώργης Σημηριώτης, εκδ. Θεοφανίδης & Λαμπαδαρίδης, 1925
μετάφρ. Κοραλία Μακρή, εκδ. Γκοβόστης, 1941
μετάφρ. Δημήτρης Κωστελένος, εκδ. Δαρεμάς
μετάφρ. Αγνή Σωτηρακοπούλου - Σχοινά, εκδ. Δαμιανός, 1960
μετάφρ. Δημήτρης Παπαδόπουλος, εκδ. Αδελφοί Β. Ναστού, 198;
μετάφρ. Νίκος Κυτόπουλος, εκδ. Ζαχαρόπουλος, 1985
μετάφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου, Ροές, 2001
μετάφρ. Ελένη Λαδιά, εκδ. Αρμός, 2003
μετάφρ. Ελένη Μπακοπούλου, εκδ. Ίνδικτος, 2010

Παραπομπές

[1] . «sparknotes.com/lit/underground/summary/».

[2] . «gradesaver.com/notes-from-underground/study-guide/summary».

[3] . «litcharts.com/lit/notes-from-underground/summary».

[4] . «cliffsnotes.com/literature/n/notes-from-underground/book-summary».

[5] ,. «studysmarter.co.uk/explanations/notes-from-underground/».

[6] . «imdb.com/Το υπόγειο/Original title: Notes from Underground/1995».

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]