Εκλογικό σύστημα

Εκλογικό σύστημα είναι ο τρόπος κατανομής των βουλευτικών εδρών και εκλογής των υποψηφίων στις εκλογές. Ορίζεται με ειδικό νόμο ή κανονισμό, ο οποίος ονομάζεται εκλογικός. Με βάση τις διατάξεις του για την εκπροσώπηση των πολιτικών συνδυασμών, διακρίνεται σε τρεις βασικές κατηγορίες: πλειοψηφικό, αναλογικό, και σύνθετο ή μικτό.

Πλειοψηφικό

Στο Πλειοψηφικό σύστημα η επικράτεια δε θεωρείται ενιαίος εκλογικός χώρος, αλλά χωρίζεται σε εκλογικές περιφέρειες. Ο συνδυασμός που έρχεται πρώτος στην περιφέρεια κερδίζει όλες τις έδρες, ενώ οι επόμενοι καμία.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής του πλειοψηφικού συστήματος, είναι η εκλογή εκλεκτόρων στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ του 2000. Αν και το ψηφοδέλτιο του Τζωρτζ Μπους συγκέντρωσε σε παναμερικανικό επίπεδο μισό εκατομμύριο λιγότερες ψήφους από αυτό του Αλ Γκορ, ο πρώτος συγκέντρωσε μεγαλύτερο αριθμό εκλεκτόρων και εξελέγη πρόεδρος. Ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα πάλι από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής είναι οι προεδρικές εκλογές του 2016 στις οποίες ο Ντόναλντ Τραμπ κέρδισε την προεδρία παρά το γεγονός ότι η Χίλαρι Κλίντον έλαβε 2.868.686 περισσότερες ψήφους.

Πλειοψηφικό με μονοεδρικές περιφέρειες

Μια λίγο αναλογικότερη μορφή του Πλειοψηφικού είναι το λεγόμενο Πλειοψηφικό με μονοεδρικές περιφέρειες. Σε αυτό το σύστημα η επικράτεια χωρίζεται σε πολύ μικρές περιφέρειες και κάθε μία εκλέγει μόνο ένα βουλευτή. Βάσει της απαιτούμενης πλειοψηφίας, διακρίνεται σε:

• Ενός γύρου, όπου εκλέγεται ο συνδυασμός που θα βγει πρώτος.
• Δύο γύρων, όπου απαιτείται απόλυτη πλειοψηφία, δηλ. 50% συν μία ψήφο. Εάν αυτή δεν επιτευχθεί με την πρώτη, επαναλαμβάνεται η ψηφοφορία (β' γύρος) ανάμεσα στους δύο πρώτους συνδυασμούς.

Χαρακτηριστική περίπτωση Πλειοψηφικού με μονοεδρικές - ενός γύρου είναι το εκλογικό σύστημα για τη βρετανική Βουλή των Κοινοτήτων, ενώ δύο γύρων αυτό για τη Γαλλική Εθνοσυνέλευση.

Πλειοψηφικό με περιορισμένη εκπροσώπηση της μειοψηφίας

Μια ελαστική μορφή πλειοψηφικού συστήματος είναι αυτό, όπου οι έδρες κάθε εκλογικής περιφέρειας κατανέμονται στους επόμενους συνδυασμούς με μια προκαθορισμένη (πιθανόν σταθερή και ανεξάρτητη της εκεί εκλογικής δύναμης) αναλογία, με τις αδιάθετες έδρες να κατακυρώνονται στον πρώτο συνδυασμό. Έτσι, όταν αυτό το σύστημα εφαρμόζεται σε ολιγοεδρικές περιφέρειες ευνοείται καθαρά η πλειοψηφία, ενώ στις πολυεδρικές υπάρχει περιορισμένη εκπροσώπηση της μειοψηφίας, δικαιολογώντας την επωνυμία του. Η κατακύρωση των εδρών σε μειοψηφούντες συνδυασμούς γίνεται με την επιφύλαξη ότι οι δικαιούμενοι συνδυασμοί ξεπέρασαν ένα ορισμένο ελάχιστο τοπικό ή/και εθνικό εκλογικό ποσοστό, ειδάλλως οι αντίστοιχες έδρες κατακυρώνονται πλειοψηφικά στον πρώτο συνδυασμό.

Χαρακτηριστικότατο παράδειγμα το εκλογικό σύστημα των ελληνικών εκλογών του 1956, όπως περιγράφεται στο Ν.3457/1955 (ΦΕΚ 340/22-12-1955), το οποίο ονομάστηκε "τριφασικό" επειδή συνδύαζε το πλειοψηφικό, το ημιανολογικό και το αναλογικό σύστημα. Το πλειοψηφικό σύστημα με περιορισμένη εκπροσώπηση της μειοψηφίας εφαρμόστηκε μόνο για τις περιφέρειες μικρότερων ή ίσων των δέκα εδρών, με το δεύτερο συνδυασμό να καταλαμβάνει το ποσοστό 30% των εδρών κάθε περιφέρειας, στρογγυλοποιημένο προς τον κατώτερο ακέραιο αριθμό. Προϋπόθεση κατακύρωσης εδρών από τον επιλαχόντα (τον επόμενο μετά τον επιτυχόντα) συνδυασμό ήταν η συγκέντρωση ενός ελάχιστου εκλογικού ποσοστού σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, το οποίο ορίστηκε στο 15% (εφόσον ο συνδυασμός ήταν ένα κόμμα) και στο 25% (εφόσον ο συνδυασμός ήταν συνασπισμός κομμάτων). Τυχόν έδρες που δικαιούνταν συνδυασμοί, που δεν πληρούσαν την προηγούμενη προϋπόθεση, κατακυρώνονταν στους επιτυχόντες συνδυασμούς.

Απλή αναλογική

Στο σύστημα της Απλής αναλογικής ο αριθμός εδρών που λαμβάνουν οι συνδυασμοί εξαρτάται μόνο από το εθνικό ποσοστό τους, ανεξαρτήτως του αποτελέσματός τους ανά εκλογική περιφέρεια. Δέχεται την κριτική ότι δεν παράγει ισχυρές πλειοψηφίες, αφού η εμπειρία στις δυτικές κοινωνίες δείχνει πως σπάνια κάποιος συνδυασμός λαμβάνει το απαραίτητο ποσοστό για να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση.

Στην καθαρή μορφή της απλής αναλογικής, οι έδρες κάθε συνδυασμού προκύπτουν από το γινόμενο «Εθνικό ποσοστό X συνολικός αριθμός εδρών» (στρογγυλοποιημένο στον προηγούμενο ακέραιο). Για παράδειγμα ένας συνδυασμός στην Ελλάδα που θα λάμβανε 15% με αναγωγή στα έγκυρα (χωρίς λευκά και άκυρα), θα είχε 15/100x300=45 βουλευτές. Όσες έδρες στο τέλος της κατανομής παραμείνουν αδιάθετες λόγω της στρογγυλοποίησης, πηγαίνουν στους συνδυασμούς με τα μεγαλύτερα υπόλοιπα.

Απλή αναλογική με όριο

Μία παραλλαγή της απλής αναλογικής είναι αυτή που ορίζει ελάχιστο όριο για τη συμμετοχή στην κατανομή των εδρών. Σε αυτήν την περίπτωση, όσοι συνδυασμοί δεν ξεπεράσουν το όριο δε μπορούν να λάβουν έδρες, ακόμη και εάν δικαιούνται με βάση το παραπάνω γινόμενο.

Παράδειγμα απλής αναλογικής με όριο είναι το σύστημα εκλογής ευρωβουλευτών στην Ελλάδα, το οποίο κατανέμει απολύτως αναλογικά τις έδρες αλλά μόνο σε όσους συνδυασμούς ξεπεράσουν το 3%.

Απλή αναλογική ανά περιφέρεια

Άλλη μια παραλλαγή είναι η Απλή αναλογική ανά περιφέρεια, κατά την οποία οι έδρες διανέμονται πρωτογενώς αναλογικά βάσει της δύναμης κάθε συνδυασμού ανά εκλογική περιφέρεια. Επιφανειακά αυτό μπορεί να ακούγεται ίδιο με την καθαρή απλή αναλογική, αλλά λειτουργεί εις βάρος των μικρών συνδυασμών. Συνήθως οι εκλογικές περιφέρειες έχουν μικρό αριθμό εδρών (άρα μεγάλο εκλογικό μέτρο), συνεπώς ενδέχεται ένας συνδυασμός με ομοιόμορφα κατανεμημένο εθνικό ποσοστό 4% ή 5% να μην πιάνει σε καμία περιφέρεια το απαιτούμενο μέτρο! Για τον παραπάνω λόγο η παραλλαγή αυτή θεωρείται πως ακροβατεί ανάμεσα στην απλή και την ενισχυμένη αναλογική. Ένα τέτοιο σύστημα εφαρμόσθηκε στις ελληνικές εθνικές εκλογές του 1989 και του 1990.

Αναλογική ανά περιφέρεια με ενισχυμένη εκπροσώπηση της πλειοψηφίας

Είναι συγκερασμός της απλής αναλογικής ανά περιφέρεια με στοιχεία Πλειοψηφικού με περιορισμένη εκπροσώπηση της μειοψηφίας. Σε αυτό το σύστημα, οι έδρες κάθε περιφέρειας κατανέμονται αρχικώς μεταξύ των συνδυασμών αναλογικά με τις εκεί εκλογικές τους δυνάμεις, ενώ οι αδιάθετες έδρες κατακυρώνονται υπέρ του επιτυχόντος σε κάθε εκλογική περιφέρεια συνδυασμού. Σε ολιγοεδρικές περιφέρειες εμφανίζεται ο πλειοψηφικός, ενώ στις πολυεδρικές ο αναλογικός χαρακτήρας του συστήματος. Έτσι, για παράδειγμα, σε μια τριεδρική περιφέρεια, ο δεύτερος συνδυασμός καταλαμβάνει μια έδρα εφόσον λάβει τοπικό ποσοστό πάνω από 1/3 (33,33%), οπότε ο πρώτος καταλαμβάνει τις άλλες δύο (ακόμη και με διαφορά μιας ψήφου). Διαφορετικά, ο πρώτος συνδυασμός καταλαμβάνει και τις τρεις έδρες, ακόμη κι αν λ.χ. καθένας από τους δύο επόμενους συνδυασμούς υπολείπεται μιας ψήφου από το όριο του 33,33%.

Οι έδρες των μονοεδρικών και διεδρικών περιφερειών παραχωρούνται πάντα στο σχετικώς πλειοψηφών συνδυασμό, στις τριεδρικές περιφέρειες, ο πρώτος συνδυασμός κατοχυρώνει τουλάχιστον την απόλυτη πλειοψηφία των διαθέσιμων εδρών, ακόμη και με σχετική πλειοψηφία, ενώ για περιφέρειες περισσότερων εδρών, ο πρώτος συνδυασμός κατοχυρώνει τουλάχιστον τη σχετική πλειοψηφία των διαθέσιμων εδρών. Μαθηματικά, σε κάθε είδους περιφέρεια, ο πρώτος συνδυασμός, εφόσον εξασφαλίσει μόνος τη σχετική πλειοψηφία, καταλαμβάνει τουλάχιστον δύο έδρες, και αυτό στην οριακή περίπτωση όπου κάθε επόμενος συνδυασμός λάβει από μια έδρα, μέχρι εξαντλήσεως των διαθέσιμων εδρών, ενώ στην άλλη οριακή περίπτωση όπου κανένα μειοψηφών κόμμα δεν καταφέρει να πιάσει το ελάχιστο ποσοστό για την κατακύρωση μιας έδρας, τότε όλες οι διαθέσιμες έδρες παραχωρούνται στον πρώτο συνδυασμό. Επίσης, ο δεύτερος σε εκλογική δύναμη συνδυασμός δε μπορεί ποτέ να λάβει ίσες έδρες με τον πρώτο συνδυασμό, αφού μαθηματικά δε μπορεί να φτάσει (ούτε να ξεπεράσει!) το 50% των τοπικών ψήφων. Μόνο σε περίπτωση ισοψηφίας μεταξύ των σχετικώς πλειοψηφούντων συνδυασμών είναι δυνατόν να ισομοιραστούν οι αδιάθετες έδρες, με σχετική διαρρύθμιση για την κατανομή των εδρών, που ενδεχομένως δεν ισομοιράζονται ακριβώς.

Ο παρακάτω πίνακας περιέχει τα ελάχιστα ποσοστά ενός μειοψηφούντος συνδυασμού για την κατάληψη μιας ή περισσότερων εδρών ανάλογα με το είδος της εκλογικής περιφέρειας, καθώς και το εύρος των εδρών, που μπορεί να καταλάβει ο σχετικώς πλειοψηφών συνδυασμός.

Είδος εκλογικής περιφέρειας	Έδρες πρώτου συνδυασμού	Ελάχιστο ποσοστό επόμενων συνδυασμών για προσμέτρηση...
μιας έδρας	2 εδρών	3 εδρών	4 εδρών	5 εδρών	6 εδρών	7 εδρών	8 εδρών	9 εδρών	10 εδρών	11 εδρών	12 εδρών
Μονοεδρική	1	- %
Διεδρική	2	- %
Τριεδρική	2-3	1/3 (33,33%)	- %
Τετραεδρική	2-4	1/4 (25,0%)	- %
5-εδρική	2-5	1/5 (20,0%)	2/5 (40,0%)	- %
6-εδρική	2-6	1/6 (16,67%)	1/3 (33,33%)	- %
7-εδρική	2-7	1/7 (14,29%)	2/7 (28,57%)	3/7 (42,85%)	- %
8-εδρική	2-8	1/8 (12,5%)	1/4 (25,0%)	3/8 (37,5%)	- %
9-εδρική	2-9	1/9 (11,11%)	2/9 (22,22%)	1/3 (33,33%)	4/9 (44,44%)	- %
10-εδρική	2-10	1/10 (10,0%)	1/5 (20,0%)	3/10 (30,0%)	4/10 (40,0%)	- %
11-εδρική	2-11	1/11 (9,09%)	2/11 (18,18%)	3/11 (27,27%)	4/11 (36,36%)	5/11 (45,45%)	- %
12-εδρική	2-12	1/12 (8,33%)	1/6 (16,67%)	1/4 (25,0%)	1/3 (33,33%)	5/12 (41,67%)	- %
15-εδρική	2-15	1/15 (6,67%)	2/15 (13,33%)	1/5 (20,0%)	4/15 (26,67%)	1/3 (33,33%)	2/5 (40,0%)	7/15 (46,67%)	- %

Το σύστημα αυτό εφαρμόστηκε σχεδόν αυτούσιο στις γερουσιαστικές εκλογές του 1929, με σχεδόν αναλογική εκπροσώπηση της μειοψηφίας για τις περιφέρειες με τρεις έδρες και άνω, συμμετοχή επαγγελματικών οργανώσεων, επιμελητηρίων και ακαδημαϊκών φορέων και περιορισμένη επιλογή γερουσιαστών υπό του Κοινοβουλίου.

Ενισχυμένη αναλογική

Ενισχυμένα αναλογικά συστήματα ονομάζονται αυτά που δεν ανήκουν σε καμία από τις παραπάνω κατηγορίες. Υπάρχουν πολλά είδη, τα οποία είτε είναι συνδυασμοί πλειοψηφικού και απλής (μικτά), είτε πρωτότυπα.

Παραδείγματα ενισχυμένης αναλογικής

• Το παλιό σύστημα της Ελλάδας (Ν. 3231/2004 όπως τροποποιήθηκε από το νόμο 3636/2008 - το σύστημα αυτό εφαρμόστηκε στις εκλογές της 6ης Μαΐου 2012, όμως καταργήθηκε με τον νόμο 4406/2016). Χώριζε τις τριακόσιες βουλευτικές έδρες σε δύο ομάδες - 250 που κατανέμονταν απολύτως αναλογικά σε όσους συνδυασμούς ξεπεράσουν το 3% (στοιχείο απλής με όριο) και 50 που χαρίζονταν στον πρώτο συνδυασμό (στοιχείο πλειοψηφικού). Με αυτόν τον τρόπο αρκεί στον πρώτο συνδυασμό το 40.5% των ψήφων για να είχε αυτοδυναμία 151 εδρών στη Βουλή. Όσες δε περισσότερες ήταν οι ψήφοι των συνδυασμών που δεν ξεπερνούν το 3%, τόσο χαμήλωνε το ποσοστό που απαιτείται για αυτοδύναμη πλειοψηφία.

• Το σύστημα των εθνικών εκλογών του 1985. Με βάση αυτό το σύστημα, γίνονταν τρεις κατανομές εδρών. Στην πρώτη τα κόμματα λάμβαναν έδρες ανά εκλογική περιφέρεια με βάση την εκεί δύναμή τους, αρκεί να υπερέβαιναν το εκλογικό μέτρο της περιφέρειας [ποσοστό:(αριθμός εδρών 1)]. Πολλές έδρες έμεναν αδιάθετες και μοιράζονταν στη δεύτερη κατανομή, όμως μόνο ανάμεσα στα κόμματα που είχαν υπερβεί το 17% σε εθνικό επίπεδο. Όσες έμεναν αδιάθετες και στη δεύτερη κατανομή κατακυρώνονταν στον πρώτο συνδυασμό.

Η ενισχυμένη αναλογική εφαρμόζεται στην Ελλάδα από τις εκλογές του 1951 με εξαίρεση τις εκλογές του 1989, του 1990 και του Μαΐου του 2023, όπου εφαρμόστηκε η απλή αναλογική, ενώ οι εκλογές του 1952 έγιναν με το πλειοψηφικό σύστημα.

Ιστορία του εκλογικού συστήματος της Ελλάδας

Στη πλειονότητα των χωρών του κόσμου το εκλογικό σύστημα προβλέπεται από το ίδιο το ισχύον σύνταγμά τους, παραμένοντας έτσι ενιαίο για όλες τις πολιτικές αναμετρήσεις. Αντίθετα στην Ελλάδα πολύ σπάνια ακολουθήθηκε το ίδιο εκλογικό σύστημα έστω και σε δύο συνεχόμενες εκλογές, εκτός τις επαναληπτικές, και τούτο διότι ο καθορισμός του εκλογικού συστήματος επαφίεται κάθε φορά στο κυβερνητικό έργο της κυβέρνησης που θα κηρύξει τις εκλογές, εκδίδοντας σχετικό νομοθέτημα.

Έτσι, από το 1844, χρονιά που καθιερώθηκε συνταγματικά η ψηφοφορία στην Ελλάδα, μέχρι το 1923, οι βουλευτικές εκλογές γίνονταν με πλειοψηφικό σύστημα. Από το 1926 υπήρξε εναλλαγή πλειοψηφικού και αναλογικού έως το 1956, οπότε καθιερώθηκε το αναλογικό. Οι εκλογές του 1956 ακολούθησαν ένα μικτό πλειοψηφικό σύστημα με διαφοροποίηση των εκλογικών περιφερειών ανάλογα με τον αριθμό των βουλευτών τους. Το σύστημα ονομάστηκε από την αντιπολίτευση τριφασικό. Στις επόμενες εκλογές καταγράφηκαν σοβαρά περιστατικά βίας και νοθείας του αποτελέσματος. Στην μεταπολίτευση οι εκάστοτε εκλογικοί νόμοι εισήγαγαν διαφορετικά εκλογικά συστήματα ενισχυμένης αναλογικής.

Το ισχύον Σύνταγμα της Ελλάδας δεν περιέχει συγκεκριμένες ρυθμίσεις για το σύστημα που θα ακολουθηθεί για την ανάδειξη των εδρών στο Κοινοβούλιο.

Παράδειγμα εφαρμογής εκλογικών συστημάτων

Το παρόν παράδειγμα δείχνει πώς θα κατανέμονταν οι έδρες του Ελληνικού Κοινοβουλίου με τέσσερα διαφορετικά εκλογικά συστήματα, χρησιμοποιώντας τα αποτελέσματα των εθνικών βουλευτικών εκλογών του 2007. Στην πρώτη στήλη η κατανομή γίνεται βάσει πλειοψηφικού ενός γύρου, στη δεύτερη βάσει καθαρής απλής αναλογικής, στην τρίτη βάσει της απλής αναλογικής με όριο 3% όπως ισχύει στις Ευρωεκλογές, στην τέταρτη βάσει του συστήματος που εφαρμόσθηκε στην πραγματικότητα. Οι αριθμοί είναι εντελώς ενδεικτικοί και στηρίζονται στην υπόθεση ότι οι εκλογικές περιφέρειες θα είχαν διαμορφωθεί όπως και για την ενισχυμένη αναλογική με όριο.

Συνδυασμός	Ποσοστό	Πλειοψηφικό	Απλή	Απλή με όριο 3%	Ενισχυμένη Ν. 3231/04 όπως τροπ. 3636/2008
Νέα Δημοκρατία	41,83	236	126	129	158
ΠΑΣΟΚ	38,10	64	114	118	98
ΚΚΕ	8,15	0	25	25	21
ΣΥΡΙΖΑ	5,04	0	15	16	13
ΛΑΟΣ	3,80	0	11	12	10
Οικ. Πράσινοι	1,05	0	3	0	0
ΔΗΜΑΝ	0,80	0	2	0	0
Έν. Κεντρώων	0,29	0	1	0	0
ΚΚΕ (μ-λ)	0,25	0	1	0	0
ΜΕΡΑ	0,17	0	1	0	0
ΕΝΑΝΤΙΑ	0,15	0	1	0	0
Λοιπά	0,37	0	0	0	0
ΣΥΝΟΛΟ	100,00	300	300	300	300