Περεστρόικα

Η περεστρόικα (ρωσικά: перестройка, που σημαίνει αναδόμηση, ανασυγκρότηση, αναδιάρθρωση) ήταν το όνομα των οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ που έλαβαν χώρα στη Σοβιετική Ένωση από τον Απρίλιο του 1985 μέχρι τον Δεκέμβριο του 1991.

Εξωτερικό πλαίσιο

Στη διεθνή σκηνή, στις αρχές της δεκαετίας του 1980 η ΕΣΣΔ είχε να αντιμετωπίσει μια νέα γεωπολιτική κατάσταση:

• Η Ιαπωνία και η Δυτική Γερμανία είχαν πιο ισχυρές οικονομίες
• Η Κίνα σημείωνε αξιοσημείωτη οικονομική ανάπτυξη
• Οι Ηνωμένες Πολιτείες, πάντα εχθρικές, αυξάνουν το χάσμα μεταξύ των δύο χωρών

Χωρίς να είναι πλέον σε θέση να στηρίξει οικονομικά τον φρενήρη ρυθμό του ανταγωνισμού των εξοπλισμών, σε ένα πλαίσιο οικονομικής στασιμότητας και μείωσης των τιμών του πετρελαίου, η Σοβιετική Ένωση δεν έχει άλλη επιλογή από το να εξετάσει την πρόταση του αφοπλισμού.

Κυρίως σχέδιο

Έχοντας επίγνωση του κινδύνου, η γηραιά ηγεσία του ΚΚΣΕ, φέρνει στο προσκήνιο στις 11 Μαρτίου 1985 έναν εκπρόσωπο της νέας γενιάς, τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο οποίος ήταν τότε 54 χρονών, αλλά επίσης και "προϊόν" του σοβιετικού συστήματος. Ο νέος Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ θα προσπαθήσει να σώσει το σύστημα με τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που είναι αρκετά διαφορετικές σε σύγκριση με τις συμβατικές λενινιστικές αρχές:

1. Ανακατανομή (αλλά όχι πώληση), της γης σε αγρότες με δυνατότητα μίσθωσής της για μεγάλο χρονικό διάστημα (50 έτη), για ιδιωτική χρήση
2. Άδεια στους ιδιώτες για τη δημιουργία επιχειρήσεων ή συνεταιρισμών (εστιατόρια, κομμωτήρια, βιοτεχνίες κ.λπ.)

   

   Γραμματόσημο με θέμα την "Περεστρόικα" το 1988

3. Τάση φιλελευθεροποίησης των δραστηριοτήτων των μεγάλων κρατικών επιχειρήσεων για την ενδυνάμωση των προσωπικών επιχειρήσεων (σχέση μεταξύ των τιμών και εισοδημάτων με βάση την ποιότητα των προϊόντων που παρέχονται, εκλογή διευθυντών, οικονομική ανεξαρτησία)
4. Μείωση του ρόλου του Κόμματος από το 1988-89 και καθιέρωση πολιτικού πλουραλισμού (απελευθέρωση του Αντρέι Ζαχάρωφ, νέος νόμος για τον Τύπο: γκλάσνοστ)
5. Ανασυγκρότηση του Συντάγματος του 1977 (θέσπιση προεδρικών λειτουργιών, ουσιαστικά ελεύθερες εκλογές με πολλούς υποψηφίους για τους Σοβιετικούς (αν και αυτοί οι πολλαπλοί υποψήφιοι προέρχονται ακόμα από το Κομμουνιστικό Κόμμα) κ.λπ.)

Ο Γκορμπατσόφ είχε στόχο τη μετατροπή της στάσιμης και αναποτελεσματικής σοβιετικής οικονομίας, στην κατεύθυνση της οικονομία της αγοράς, αλλά υπό την αιγίδα του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ωστόσο, αυτή η πολιτική των κοινωνικο-οικονομικών μεταρρυθμίσεων, σε συνδυασμό με την γκλάσνοστ (διαφάνεια, ελευθερία του λόγου) στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, δεν έδιναν τη δυνατότητα αμφισβήτησης του κομμουνιστικού δόγματος. Σκοπός ήταν πράγματι η ενίσχυση του κομμουνιστικού καθεστώτος ώστε να αποδεσμευθεί από τη στασιμότητα των μεγάλων σε ηλικία ηγετών του, τις τελευταίες δεκαετίες (Μπρέζνιεφ, Αντρόποβ, Τσερνένκο) βασιζόμενο στην ανάπτυξη και την αύξηση της παραγωγικότητας. Για τον Γκορμπατσόφ, αυτή η πολιτική θα έδινε μια ώθηση στον σοβιετικό σοσιαλισμό και παράλληλα προσαρμοσμένου στις αλλαγές που ζητούσε η κοινωνία.

Αίτια αποτυχίας

Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, ούσες πρόχειρα οργανωμένες, δεν συνεπάγονται τη δημιουργία ενός πραγματικού κράτους δικαίου. Η αυθαιρεσία παραμένει διάχυτη και τα ανώτερα κλιμάκια των συντηρητικών κύκλων του ΚΚΣΕ δεν κάνουν τίποτα για να την εμποδίσουν, έχοντας χάσει τα προνόμια και τις εξουσίες τους. Η πολιτική της εδραίωσης μιας ατμόσφαιρας εμπιστοσύνης, που θα διασφαλίζεται από ειδική νομοθεσία και θα εκτελείται από το ίδιο το κράτος, προϋποθέσεις απαραίτητες για την επιτυχία των μεταρρυθμίσεων, αποτυγχάνει. Το πολιτικό εμπόδιο, η δύναμη του κάθε μονοκομματικού καθεστώτος, παραμένει. Η δομή του ΚΚΣΕ υπονομεύεται από τη στασιμότητα και τη διαφθορά, ιδίως σε μουσουλμανικές δημοκρατίες. Ο Γκορμπατσόφ έρχεται σε σύγκρουση με τον Μπορίς Γιέλτσιν, πρώην γραμματέα του κόμματος στην περιοχή της Μόσχας, ο οποίος απαιτεί πολυφωνία και πολυκομματικές εκλογές. Δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν πως ανεξάρτητα από τις όποιες αρχικές προθέσεις του Γκορμπατσόφ και της ηγεσίας του ΚΚΣΕ, κάτω από τα σωστά και αναγκαία συνθήματα της "διαφάνειας", της "σοσιαλιστικής ανασυγκρότησης", της "εμβάθυνσης της σοσιαλιστικής δημοκρατίας" καλύφθηκε η επιδίωξη του ΚΚΣΕ να επαναφέρει τον καθαρόαιμο κομμουνισμό στην ΕΣΣΔ.

Από την άλλη πλευρά, το σύστημα του κεντρικού σχεδιασμού βρίσκεται υπό διάλυση χωρίς να υπάρχει μια νέα αποτελεσματική δομή της οικονομίας της αγοράς για να την αντικαταστήσει. Σε αντίθεση με την Κίνα, και την άσκηση καπιταλιστικής πολιτικής (δίκαιο επιχειρήσεων, το πτωχευτικό δίκαιο, το δίκαιο των συμβάσεων, τραπεζικό δίκαιο, την ιδιοκτησία της γης, το εργατικό δίκαιο, κλπ.) αυτή δεν γίνεται αποδεκτή από το καθεστώς του Γκορμπατσόφ, ο οποίος δεσμεύεται στις αξίες του κομμουνισμού, κάτι που τον κάνει να μοιάζει διστακτικό. Οι νέοι "επιχειρηματίες" εκμεταλλευόμενοι κενά στη νομοθεσία των επιχειρήσεων μονοπολούν τον πλούτο της χώρας, ενώ ο πληθωρισμός αφανίζει τις αποταμιεύσεις των απλών πολιτών. Το αποτέλεσμα είναι η κατάρρευση του συνόλου της σοβιετικής οικονομίας με την κατάσταση να επιδεινώνεται συνεχώς. Αυτό το γεγονός προκαλεί τη ρήξη μεταξύ Γκορμπατσόφ και κοινής γνώμης. Ο νέος Πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης πρέπει να αντιμετωπίσει τους συντηρητικούς, με επικεφαλής τον Λίγκατσεφ, γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής και μέλος του Πολιτικού Γραφείου καθώς και τους υποστηρικτές του σχεδίου εκκαθάρισης του καθεστώτος, με επικεφαλής τον Μπόρις Γιέλτσιν.

Τέλος, από τις αρχές του 1990, οι φυγόκεντρες δυνάμεις εναντίον της κεντρικής κυβέρνησης έχουν επιπτώσεις πρώτα στο πεδίο της Βαλτικής και στη συνέχεια στην Ουκρανία. Στις μουσουλμανικές δημοκρατίες, ωστόσο, οι τοπικοί άρχοντες κατά κύριο λόγο ήταν σύμφωνοι με τη διατήρηση των επιδοτήσεων από το Κέντρο με σκοπό να αποκρυφεί η κατάχρηση εξουσίας και τα προνομίων που λάμβαναν στο πλαίσιο του παλαιού καθεστώτος. Υποστηρίζουν τη νέα ομοσπονδία που προωθείται από τον Γκορμπατσόφ, αλλά στο παρόν στάδιο, η διάλυση της ΕΣΣΔ, δεν μπορεί να σταματήσει.

Οι λαοί της ΕΣΣΔ στην καλύτερη περίπτωση έμειναν απαθείς, στη χειρότερη επεδίωξαν τη διάλυση της ΕΣΣΔ (Βαλτικές Δημοκρατίες, Ασιατικές Δημοκρατίες). Η εξήγηση που δίνουν αρκετοί ιστορικοί είναι πως το καθεστώς της ΕΣΣΔ ήταν κατ' όνομα "σοσιαλιστικό".

Στις 31 Δεκεμβρίου του 1991 η κόκκινη σημαία της ΕΣΣΔ κατέβηκε από το Κρεμλίνο και στη θέση της υψώθηκε η τρίχρωμη σημαία της Ρωσίας. Είναι η μέρα που η ΕΣΣΔ έπαψε και τυπικά πια, να υπάρχει.

Βιβλιογραφία

• Cohen, Stephen F.· Katrina Vanden Heuvel (1990) [1989]. Voices of Glasnost: Interviews With Gorbachev's Reformers (επανατυπωμένη έκδοση). W. W. Norton & Company. ISBN 0393307352. 
• Gorbachev, Mikhail (1988). Perestroika: New Thinking for Our Country and the World. Harper & Row. ISBN 0-06-091528-5. 
• Jha, Prem Shankar (2003). The Perilous Road to the Market: The Political Economy of Reform in Russia, India and China. Pluto Press. ISBN 0745318517. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Perestroika στο Wikimedia Commons