Μακεδονία (ελληνικό διαμέρισμα)

Η Μακεδονία, με πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη, είναι το μεγαλύτερο σε έκταση και το δεύτερο μεγαλύτερο σε πληθυσμό γεωγραφικό διαμέρισμα της Ελλάδας. Σύμφωνα με τα στοιχεία της τελευταίας απογραφής έχει πληθυσμό 2.408.530 κατοίκους και έκταση 34.178 τετρ. χλμ. που αντιστοιχεί στο 25,9% της συνολικής έκτασης της Ελληνικής επικράτειας. Η Μακεδονία, αποτελείται από τις περιφερειακές ενότητες Θεσσαλονίκης, Χαλκιδικής, Καβάλας, Δράμας, Σερρών, Κιλκίς, Πιερίας, Πέλλας, Ημαθίας, Καστοριάς, Φλώρινας, Κοζάνης και Γρεβενών.

Μακεδονία
Σημαία Έμβλημα
Ύμνος: Μακεδονία ξακουστή
Χώρα	Ελλάδα
Πρωτεύουσα	Θεσσαλονίκη
Έκταση (km2)	34.178 χλμ²
Πληθυσμός	2.262.775 (απογραφή 2021)
Δυτική Μακεδονία Κεντρική Μακεδονία Αν. Μακεδονία & Θράκη

Εκτείνεται ανάμεσα στην οροσειρά της Πίνδου και τον ποταμό Νέστο στα ευρύτερα όρια της ιστορικής περιοχής της αρχαίας Μακεδονίας στη βόρεια Ελλάδα, οριζόμενη προς βορρά από τα σύνορα με τη Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας και τη Βουλγαρία, προς ανατολικά από τη Θράκη, προς νότια από τη Θεσσαλία και το Αιγαίο Πέλαγος και δυτικά από την Ήπειρο και την Αλβανία.

Εδώ επίσης βρίσκεται και η αυτοδιοικούμενη, μοναστική κοινότητα του Αγίου Όρους στην χερσόνησο του Άθω της Χαλκιδικής, με τα 20 μοναστήρια της, από τα σημαντικότερα κέντρα της Ορθοδοξίας παγκοσμίως καθώς και η πόλη της Θεσσαλονίκης, μητρόπολη και κύρια πόλη της Μακεδονίας, κέντρο της Βόρειας Ελλάδας και δεύτερο μεγαλύτερο αστικό κέντρο της χώρας.

Ιστορία

Προϊστορία και αρχαιότητα

Δείτε επίσης: Μακεδονία (αρχαίο βασίλειο) και Ιστορία της αρχαίας Μακεδονίας

Η αρχαία Μακεδονία κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431 π.Χ.) και κατά την εποχή του θανάτου του Φιλίππου Β΄

Κεραμική του 14ου π.Χ. αιώνα από την Αιανή Κοζάνης.

Η Χρυσή Λάρνακα του Φιλίππου Β', Μουσείο Αιγών.

Νωπογραφία Μακεδόνων στρατιωτών από τον τάφο του Αγίου Αθανασίου.

Η Μακεδονία έχει μια μακρά και πλούσια ιστορία. Εδώ βρίσκεται ένα μέρος από τον Όλυμπο, η έδρα, κατά τη μυθολογία, του αρχαίου Δωδεκάθεου, όπως επίσης και το Δίον, η Πέλλα και η Βεργίνα, τόποι λατρείας και διοικητικές πρωτεύουσες της αρχαίας περιοχής.

Τα πρώτα δείγματα οργανωμένης παρουσίας στη Μακεδονία χρονολογούνται στην πρώιμη Νεολιθική περίοδο και εντοπίζονται στη Νέα Νικομήδεια (κοντά στα Γιαννιτσά) και στον οικισμό Δισπηλιό, δίπλα στη λίμνη της Καστοριάς. Όμως άνθρωποι ζούσαν στη Μακεδονία πολλές χιλιάδες χρόνια πριν, όπως μαρτυρεί η ανεύρεση του απολιθωμένου ανθρώπινου κρανίου στα Πετράλωνα Χαλκιδικής, που εκτιμάται ότι έχει ηλικία 200.000 ετών.

Στις αρχές της Αρχαϊκής περιόδου εγκαταστάθηκαν στα παράλια της Μακεδονίας άποικοι από την Κεντρική Ελλάδα, δημιουργώντας σημαντικές πόλεις-λιμάνια, κυρίως στην Πιερία και στη Χαλκιδική. Η ενδοχώρα κατοικούνταν από τους Μακεδόνες, φύλο δωρικό σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Α, 56).

Οι Μακεδόνες άρχισαν να σχηματίζουν ξεχωριστό κράτος στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ., υπό την ηγεμονία του βασιλικού οίκου των Τημενιδών. Με τα χρόνια, η κυριαρχία των Τημενιδών επεκτάθηκε στη δυτική και στην ανατολική Μακεδονία.

Τον 5ο αιώνα π.Χ. το Μακεδονικό κράτος βρισκόταν σε συνεχείς διενέξεις με τα θρακικά φύλα και με άλλους γειτονικούς λαούς, ενώ ταυτόχρονα ταλανιζόταν από δυναστικές έριδες. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου έγιναν αρκετές μάχες στο έδαφος της Μακεδονίας. Ο βασιλιάς Αρχέλαος Α΄ κατόρθωσε πάντως να διατηρήσει την ακεραιότητα του κράτους του, και μάλιστα να το ενισχύσει στρατιωτικά και οικονομικά.

Το λιοντάρι της Αμφίπολης που ανεγέρθηκε τον 4ο π.Χ. προς τιμή του Λαομέδωνα του Μυτιληναίου, στρατηγού του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Οι δυναστικές συγκρούσεις που ταλαιπώρησαν τη Μακεδονία στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. έληξαν με την άνοδο στο θρόνο του Φιλίππου Β' το 359 π.Χ. Ο Φίλιππος κατόρθωσε να μεταβάλει τη Μακεδονία σε σημαντικότερη δύναμη του ελλαδικού χώρου και να ενώσει τους Έλληνες κάτω από το σκήπτρο του. Παρά τη δολοφονία του το 336 π.Χ., ο γιος του, Αλέξανδρος, κατόρθωσε να ελέγξει τις φυγόκεντρες δυνάμεις και να εκστρατεύει στην Ασία έχοντας όλους τους Έλληνες στο πλευρό του. Εκεί διέλυσε την Περσική Αυτοκρατορία και δημιούργησε ένα μεγάλο κράτος, που εκτεινόταν από τη Μακεδονία έως την Αίγυπτο και πέρα από τον Ύφαση ποταμό στην Ινδία. Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, η Μακεδονία αποτέλεσε πεδίο σκληρών συγκρούσεων για τη διαδοχή στο θρόνο. Μεταξύ άλλων, δολοφονήθηκαν η μητέρα του, Ολυμπιάδα, η σύζυγός του, Ρωξάνη, και ο γιος του, Αλέξανδρος Δ΄ της Μακεδονίας.

Οι διάδοχοι του Αλεξάνδρου εξασθένισαν το βασίλειο με τις διενέξεις τους. Μοναδική εξαίρεση υπήρξε ο Φίλιππος Ε΄ της Μακεδονίας (221 π.Χ.-179 π.Χ.), ο οποίος κατόρθωσε να ισχυροποιήσει το βασίλειο πολιτικά -και κυρίως οικονομικά- και να το ξανακάνει υπολογίσιμο αντίπαλο της Ρώμης.

Ρωμαϊκοί και βυζαντινοί χρόνοι

Δείτε επίσης: Μακεδονία (ρωμαϊκή επαρχία), Διοίκηση Μακεδονίας, και Θέμα Μακεδονίας

Τμήμα από το ψηφιδωτό στον Άγιο Γεώργιο (Ροτόντα) στη Θεσσαλονίκη, 5ος αι. μ.Χ.

Η Αψίδα του Γαλέριου στη Θεσσαλονίκη.

Η Μακεδονία υποτάχθηκε στους Ρωμαίους το 168 π.Χ., όταν ο βασιλιάς Περσέας της Μακεδονίας νικήθηκε από τον Ρωμαίο στρατηγό Αιμίλιο Παύλο στη Μάχη της Πύδνας. Η Μακεδονία έγινε τότε ρωμαϊκή επαρχία, και μάλιστα αποτέλεσε το σημαντικότερο θέατρο των συγκρούσεων κατά τους Εμφυλίους Πολέμους της Ρώμης. Η επικοινωνία της Μακεδονίας με τη Ρώμη ήταν εξασφαλισμένη μέσω της Εγνατίας οδού.

Τον 4ο αιώνα ο Γαλέριος μετέφερε την πρωτεύουσά του στη Θεσσαλονίκη, την οποία κόσμησε με νέα μεγαλοπρεπή κτήρια και οχύρωσε με υψηλά τείχη. Τα τείχη βοήθησαν την πόλη να αντιμετωπίσει τις επιδρομές των ποικίλων βαρβαρικών φύλων που λυμαίνονταν τη Μακεδονία κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους. Αποτέλεσμα των επιδρομών αυτών ήταν να ερημώσει η ύπαιθρος και ο πληθυσμός να συγκεντρωθεί στις πόλεις. Μετά τον 7ο αιώνα στην έρημη πια ύπαιθρο εγκαταστάθηκαν - άλλοτε με την έγκριση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και άλλοτε χωρίς - σλαβικοί πληθυσμοί.

Οι συνεχείς επιδρομές των Βουλγάρων στην ύπαιθρο και των Αράβων στα παράλια, οι οποίοι μάλιστα κατόρθωσαν το 904 να εκπορθήσουν και να λεηλατήσουν τη Θεσσαλονίκη, είχαν ως αποτέλεσμα τον περιορισμό της πνευματικής παραγωγής και της πολιτισμικής δραστηριότητας. Μοναδική εξαίρεση αποτέλεσε η επικράτηση του κοινοβιακού βίου στο Άγιο Όρος και η ίδρυση αρκετών μονών.

Η πνευματική αναγέννηση της Μακεδονίας ξεκίνησε ουσιαστικά τον 12ο αιώνα, όταν πλέον είχε αρχίσει η παρακμή της κεντρικής εξουσίας και οι βυζαντινές επαρχίες είχαν αποκτήσει σχετική αυτονομία.

Το αποτέλεσμα, βέβαια, της αμυντικής παρακμής ήταν η εκπόρθηση των περισσότερων πόλεων της Μακεδονίας από τους Νορμανδούς το 1185 και η κατάληψή τους από τους Σταυροφόρους το 1204. Στο λατινικό βασίλειο της Θεσσαλονίκης, με βασιλέα το Βονιφάτιο Μομφερρατικό, περιλήφθηκε όλη σχεδόν η Μακεδονία. Όμως, το κράτος αυτό αποδείχθηκε εφήμερο, καθώς το 1224 καταλύθηκε από τον Θεόδωρο Κομνηνό Δούκα, Δεσπότη της Ηπείρου.

Το 1246 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Γ´ Δούκας Βατάτζης βρέθηκε στη Θράκη, όπου επιθεωρούσε τις φρουρές των πόλεων, εν όψει της λήξης ανακωχής με τους Φράγκους. Όταν έμαθε, ότι ο βασιλιάς της Βουλγαρίας Καλιμάν Ασέν Α΄, απεβίωσε, αφήνοντας στον θρόνο τον ανήλικο αδελφό του, επετέθη κατά των Βουλγάρων. Σε σύντομο διάστημα προσαρτήθηκε στο βασίλειο της Νικαίας ολόκληρη η νότια και νοτιοδυτική Βουλγαρία και τμήματα της Μακεδονίας. Σημαντικές πόλεις, όπως οι Σέρρες, η Βέροια, το Μελένοικο και τα Σκόπια απελευθερώθηκαν από τους Βούλγαρους και περιήλθαν υπό βυζαντινό έλεγχο, οι περισσότερες εξ αυτών αμαχητί. Στράφηκε τότε και προς τη Θεσσαλονίκη, την οποία κατέλαβε σε συνεργασία με δυσαρεστημένους από τη διακυβέρνηση του νέου δεσπότη Δημήτριου, αριστοκράτες της πόλης. Με τη συμβασιλεύουσα υπό την κατοχή του, ο Βατάτζης εδραίωσε τη θέση του ως μοναδικός Βυζαντινός Αυτοκράτορας στη συνείδηση του λαού.

Το 1261 η περιοχή αποτέλεσε και πάλι μέρος της αναγεννημένης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όχι όμως για μεγάλο χρονικό διάστημα. Έτσι, κύριοι της Μακεδονίας έγιναν διαδοχικά οι Σέρβοι, οι μισθοφόροι της Καταλανικής Εταιρείας και επίδοξοι διεκδικητές του θρόνου του Βυζαντίου. Οι δυσμενείς αυτές εξελίξεις έστρεψαν μεγάλο μέρος του κόσμου στις τέχνες, στα γράμματα και στη θρησκεία, με αποτέλεσμα ο 14ος αιώνας να θεωρείται από τους πιο σημαντικούς ως προς την ανάπτυξη των γραμμάτων και του πολιτισμού στη Μακεδονία.

Οθωμανική Αυτοκρατορία

Στα τέλη του 14ου αι. οι Οθωμανοί είχαν ήδη εδραιώσει την παρουσία τους στη Μακεδονία και στα μέσα του 15ου αιώνα είχαν γίνει μοναδικοί κυρίαρχοι στην περιοχή. Η κατάσταση που αντιμετώπισαν οι Οθωμανοί δεν ήταν καλή. Οι περισσότερες πόλεις ήταν κατεστραμμένες και έρημες και η οικονομία έπνεε τα λοίσθια. Οι νέοι κυρίαρχοι μετέφεραν πληθυσμό (χριστιανούς και μουσουλμάνους) από άλλες επαρχίες και δέχτηκαν πρόσφυγες από άλλες χώρες (κυρίως Εβραίους), προκειμένου να εποικίσουν τις έρημες μακεδονικές πόλεις. Επίσης, έχτισαν καινούργιες πόλεις, όπως τα Γιαννιτσά, στις οποίες κατοικούσαν αποκλειστικά μουσουλμάνοι. Αρχικά οι κάτοικοι ασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, αργότερα όμως στις πόλεις δημιουργήθηκαν πλήθος εργαστήρια, όπου παράγονταν βιοτεχνικά προϊόντα. Τα προϊόντα αυτά εξάγονταν εν μέρει στα γειτονικά κράτη, απ' όπου γίνονταν εισαγωγές άλλων προϊόντων. Διοικητικά η Μακεδονία χωρίστηκε στα βιλαέτια Θεσσαλονίκης, Μοναστηρίου και Σκοπίων, στα οποία περιλαμβάνονταν και εδάφη εκτός της ιστορικής Μακεδονίας.

Ο βυζαντινός Ναός της Αγίας Σοφίας στη Δράμα (10ος αιώνας).

Τους πρώτους αιώνες μετά την τουρκική κατάκτηση οι Έλληνες αποτραβήχτηκαν στα βουνά, όπου έχτισαν σημαντικά αστικά κέντρα, όπως τη Σιάτιστα, την Κλεισούρα, το Κρούσοβο, την Κοζάνη, κ.ά. Με την αλματώδη ανάπτυξη του εμπορίου, κατάφεραν να γίνουν ρυθμιστές της παραγωγής, να πλουτίσουν και να αποκτήσουν ισχύ. Μεγάλο μέρος της περιουσίας τους το δαπανούσαν για να ιδρύσουν εκκλησίες και σχολεία, στα οποία δίδασκαν Έλληνες δάσκαλοι. Απόρροια αυτών των εξελίξεων ήταν ο λεγόμενος Νεοελληνικός Διαφωτισμός που οδήγησε αρχικά στην αφύπνιση του Γένους, και εν συνεχεία στην προσπάθεια αποτίναξης του τουρκικού ζυγού.

Νεότεροι χρόνοι

Οριοθέτηση

Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν υπήρχε διοικητικό διαμέρισμα με το όνομα «Μακεδονία». Πριν την εμφάνιση του ελληνικού εθνικού κινήματος, η μη εγγράμματη πλειονότητα των κατοίκων των αρχαίων ελληνικών χωρών δε χρησιμοποιούσε τις αρχαίες ονομασίες τους, όπως «Μακεδονία»· οι περισσότεροι αναφέρονταν κυρίως σε περιοχές μικρότερης κλίμακας (όπως «Κοζάνη», «Βέροια» κ.ο.κ.), εντός των ορίων των οποίων περνούσαν ολόκληρη τη ζωή τους. Τις αρχαίες ονομασίες γνώριζαν και χρησιμοποιούσαν οι εγγράμματοι κοσμικοί και κληρικοί των ελληνικών χωρών, που διάβαζαν τους κλασικούς συγγραφείς και δυτικούς περιηγητές, δίχως, ωστόσο, να συμφωνούν μεταξύ τους ή να έχουν σαφή εικόνα για τα όρια των περιοχών αυτών. Η σύγχυση των κλασικών συγγραφέων σχετικά με τα όρια των ελληνικών χωρών αναπαράχθηκε από όσους ασχολούνταν με το ζήτημα ανατρέχοντας στις αρχαίες πηγές. Οι αναζητήσεις των ορίων της Μακεδονίας από Έλληνες και μη γεωγράφους που ακολουθούσαν τον Στράβωνα είχαν ως αποτέλεσμα να τεθούν ως αδιαμφισβήτητα όρια της περιοχής προς βορρά τα όρη Σκάρδος και Όρβηλος και μέσα από τα γραπτά τους να ταυτιστεί με την αρχαία Μακεδονία η ευρύτερη αυτή γεωγραφική περιοχή.

Γλωσσικές κοινότητες

Την περίοδο του Διαφωτισμού και της εμφάνισης του ελληνικού εθνικού κινήματος στην περιοχή της Μακεδονίας η ελληνοφωνία περιοριζόταν στην παραλιακή της ζώνη (τα νότια τμήματα της σημερινής ελληνικής Μακεδονίας), ενώ η ζώνη ομιλίας της σλαβικής εκτεινόταν προς νότο ως τα πεδινά της Ημαθίας και της Θεσσαλονίκης. Στις αρχές του 19ου αιώνα οι ζώνες ομιλίας της ελληνικής, της αλβανικής και της σλαβικής, συνέκλιναν στην περιοχή των λιμνών Οχρίδας, Πρεσπών και Ορεστιάδας, ενώ όριο μεταξύ της ζώνης συμπαγούς ελληνοφωνίας και σλαβοφωνίας αποτελούσε μια νοητή γραμμή που από το Γράμμο διερχόταν νοτίως της Καστοριάς, βορείως της Κοζάνης και της Βέροιας, νοτίως της Έδεσσας και των Γιαννιτσών, και κατέληγε στην περιοχή των εκβολών του Αξιού, στη Θεσσαλονίκη. Στην περιοχή βορείως αυτής της νοητής γραμμής επικρατούσε η σλαβοφωνία, ενώ σε όλη την έκτασή της υπήρχαν ετερόγλωσσες νησίδες, θύλακες όπου ομιλούνταν τα τούρκικα, τα ελληνικά και τα βλάχικα. Στην αλλόφωνη ενδοχώρα, τα αστικά κέντρα αποτελούσαν κέντρα ελληνοφωνίας, ενώ οι κάτοικοι της υπαίθρου ήταν κατά κανόνα σλαβόφωνοι. Ανατολικά του Αξιού, η παρουσία της ελληνικής περιοριζόταν σε μια στενή παράλια ζώνη στα νότια, έως μια νοητή γραμμή που διερχόταν νοτίως του Κιλκίς και της Δράμας.

Το ελληνικό όραμα

Δείτε επίσης: Μακεδονική επανάσταση και Ελληνική Επανάσταση του 1821

Το Λάβαρο των Μακεδόνων κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, που υψώθηκε στη Μάχη της Ρεντίνας, στις 17 Ιουνίου 1821, στη Μακεδονία.

Χάρη στις λαϊκές παραδόσεις για τον Μέγα Αλέξανδρο, η αρχαία Μακεδονία είχε γίνει σύμβολο ανδρείας με ευρύτερη απήχηση στους πληθυσμούς της περιοχής. Η συγκρότηση της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας με αναφορά στην κλασική αρχαιότητα κατέστησε αναπόφευκτη τη συμπερίληψη σε αυτή της Μακεδονίας. Την περίοδο του ώριμου Διαφωτισμού δεν υπήρχε ομοφωνία μεταξύ των Ελλήνων λογίων για τη θέση της Μακεδονίας στην ελληνική γεωγραφία, αναφορικά με το αν ήταν τμήμα της Ελλάδας (που οριζόταν με διαφορετικούς τρόπους), το ποια ήταν τα όριά της και ποιο ήταν το νόημα του όρου «Μακεδόνες».

Η σημαία των Χαλκιδικιωτών κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821

Στη Μακεδονία, η Ελληνική Επανάσταση εκδηλώθηκε αρχικά στη Χαλκιδική τον Ιούνιο του 1821, υπό τον Εμμανουήλ Παππά. Αφού κατάφεραν να απελευθερώσουν τη Χαλκιδική, τα Βασιλικά Θεσσαλονίκης και την περιοχή της Βόλβης, επιχείρησαν να επιτεθούν ταυτόχρονα από Νότο και Ανατολή στη Θεσσαλονίκη, αλλά ο ερχομός ισχυρών Οθωμανικών δυνάμεων τους ανάγκασε σε ήττα στη Μάχη της Ρεντίνας και τελικά οπισθοχώρηση στην Κασσάνδρα, όπου ενισχύθηκαν από 400 άνδρες υπό τους Μήτρο Λιακόπουλο και Μπίνο. Η οθωμανική απάντηση ήταν εδώ άμεση με συλλήψεις ομήρων και καταλήψεις πόλεων. Φαίνεται πως η κίνηση των επαναστατών είχαν εξαπλωθεί ως τη Γευγελή και το Τίκφες, όπου συνελήφθησαν δύο κάτοικοι ως ύποπτοι.

Το 1822 άναψαν και νέες εστίες επανάστασης. Στις αρχές του χρόνου επαναστάτησαν η Νάουσα, με αρχηγούς τους Καρατάσο, Γάτσο και Ζαφειράκη, καθώς και χωριά του Βερμίου και του Ολύμπου. Οι Τούρκοι απάντησαν άμεσα και με μία στρατιά του Πασά της Θεσσαλονίκης, κατέστρεψαν τη Νάουσα. Οι γυναίκες της πόλης κατέφυγαν στον ποταμό Αράπιτσα και για να αποφύγουν την αιχμαλωσία προτίμησαν να πέσουν στον γκρεμό. Στη συνέχεια προχώρησαν σε καταστροφές πολλών Ελληνικών χωριών και κωμοπόλεων της Κεντρικής Μακεδονίας, λόγω της συμμετοχής τους στην επανάσταση, μεταξύ των οποίων της περιοχής γύρω από τη Νάουσα.

Η σημαία των επαναστατών υπό τον Νικόλαο Τσάμη το 1822.

Αρματολοί από την περιοχή της Μακεδονίας, όπως και της Ηπειροθεσσαλίας, όπου η επανάσταση κατεστάλη και οι οποίοι δεν μπορούσαν πλέον να επανέλθουν στην υπηρεσία των οθωμανικών αρχών, έχοντας αντικατασταθεί από Τουρκαλβανούς, κατέφυγαν στις περιοχές που ήλεγχε η επαναστατική κυβέρνηση. Σχηματίστηκε μία στρατιωτική ένωση προσφύγων «Μακεδονο-Θεταλλο-Θρακών», που βρισκόταν σε επαφή με τους «Θρακοσερβοβουλγάρους» έφιππους εθελοντές υπό τον Χατζηχρήστο Βούλγαρη, πολλοί από τους οποίος προέρχονταν από τη «μακεδονική Ελλάδα», δηλαδή τη Χαλκιδική, την Έδεσσα και τη Νάουσα. Η συμμετοχή της Μακεδονίας στην Επανάσταση οδήγησε στην ενθουσιώδη θεώρησή της ως ελληνικής επαρχίας. Ενώ από τις αρχές της Επανάστασης έγινε αποδεκτή η διάκριση ανάμεσα στις επικράτεια του μελλοντικού κράτους και των ορίων του ελληνικού έθνους, ο περιορισμός προϊοντος του χρόνου της πολεμικής δραστηριότητας στις νότιες ελληνικές χώρες έτεινε στο να ταυτίζεται η Ελλάδα με την περιοχή αυτή. Οι πληρεξούσιοι των εκτός «ελευθέρας Ελλάδος» περιοχών, όπως της Μακεδονίας, γίνονταν δεκτοί μεταξύ των εθνικών αντιπροσώπων στις πρώτες εθνοσυνελεύσεις, αλλά αργότερα συνήθως ως «πληρεξούσιοι παροίκων» και στην Ε΄ Εθνοσυνέλευση έγιναν δεκτοί μετά από πολλές παρακλήσεις.

Αλυτρωτικές εξεγέρσεις

Το επαναστατικό λάβαρο των δυτικομακεδόνων το 1878.

Μέσα στην πρώτη δεκαετία του βίου του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, εντός των ορίων του είχαν καταφύγει χιλιάδες πρόσφυγες από νησιά του Αιγαίου, αλλά κυρίως από τις βόρειες ελληνικές χώρες, την Ηπειροθεσσαλία και τη Μακεδονία. Οι πρόσφυγες αυτοί εγκαταστάθηκαν σε τοποθεσίες κοντά στα βόρεια σύνορα του ελληνικού κράτους, όπως τη Λαμία, την Αταλάντη, το Μεσολόγγι κ.α. Συνήθως ενταγμένοι ως τότε στο αρματολικό σύστημα της έμμισθης παροχής ένοπλων υπηρεσιών στους Οθωμανούς και μη γνωρίζοντας άλλη τέχνη από εκείνη των όπλων, σχημάτιζαν ένοπλες ομάδες που επέδραμαν επέκεινα του ελληνοτουρκικού συνόρου σε περιόδους κρίσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων, ενώ κάποιοι από αυτούς είχαν στραφεί στη ληστεία. Σε αλυτρωτικές εφημερίδες των Αθηνών οι δραστηριότητές τους παρουσιάζονταν ως επιχειρήσεις απελευθέρωσης των αλύτρωτων ομοεθνών. Οι πρόσφυγες αυτοί αποτέλεσαν το πρώτο κύμα προσφύγων από αλύτρωτες ελληνικές χώρες και συνέστησαν μια ισχυρή πολιτικά ομάδα που επηρέαζε τις ελληνικές κυβερνήσεις υποστηρίζοντας την υποδαύλιση αλυτρωτικών εξεγέρσεων στις περιοχές αυτές. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα οι Μακεδόνες πήραν τα όπλα αρκετές φορές για να αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό (με σημαντικότερες το 1854, το 1878 και το 1896), χωρίς όμως αποτέλεσμα. Την ίδια εποχή η οθωμανική διοίκηση σκλήρυνε τη στάση της απέναντι στο ελληνικό στοιχείο. Παράλληλα, η γενικότερη παρακμή της οικονομίας και η αποσύνθεση της δημόσιας διοίκησης είχε ως αποτέλεσμα να επιδεινωθούν οι συνθήκες διαβίωσης των χριστιανών (και ιδιαίτερα των Ελλήνων) της Μακεδονίας.

Εθνικοί ανταγωνισμοί

Δείτε επίσης: Μακεδονικό Ζήτημα και Μακεδονικός Αγώνας

Μαθητές ελληνικού σχολείου στη Λεύκη της Καστοριάς. (φωτ. Λεωνίδας Παπάζογλου)

Επαναστάτες της ΕΜΕΟ στην Κλεισούρα της Καστοριάς κατά την εξέγερση του Ίλιντεν (7/1903).

Ο Μακεδονομάχος Καπετάν Άγρας και η ομάδα του στη λίμνη των Γιαννιτσών (1906).

Η πρόοδος του βουλγαρικού εθνικού κινήματος είχε ως αποτέλεσμα τη διεκδίκηση και περιοχών που θεωρούνταν «ιστορικές ελληνικές χώρες», συμπεριλαμβανομένης της Μακεδονίας, που γινόταν αντιληπτή ως βόρεια Ελλάδα, δυτική Βουλγαρία ή νότια Σερβία. Η ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχίας το 1870 θορύβησε το ελληνικό πολιτικό κατεστημένο με αποτέλεσμα το μακεδονικό ζήτημα να γίνει σημαντικότερο ζήτημα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Μήλο της έριδας μεταξύ των αντιδιεκδικητών της περιοχής υπήρξαν πρωτίστως οι σλάβοι της Μακεδονίας. Οι ανταγωνιστές της Ελλάδας βάσιζαν τα επιχειρήματά τους κυρίως στη γλώσσα που μιλούσαν οι Σλάβοι της Μακεδονίας, ενώ οι Έλληνες επιχειρηματολογούσαν σχετικά με την καταγωγή των «βουλγαρόφωνων Ελλήνων» ή «Σλάβων της Μακεδονίας», όπως τους αποκαλούσαν πλέον, θεωρώντας τους εκσλαβισθέντες Έλληνες, τα ιστορικά δίκαια και την εθνική «συνείδηση» ή το «φρόνημα» των σλαβοφώνων, που συναγόταν από την πνευματική υπακοή στον Πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη. Για την καταπολέμηση της βουλγαρικής κίνησης στο εκκλησιαστικό και εκπαιδευτικό επίπεδο, ιεράρχες του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην περιοχή συνεργάστηκαν με εκπροσώπους της ελληνικής κυβέρνησης. Προξενώντας μία πρωτοφανή για την περιοχή εκπαιδευτική και πολιτιστική δραστηριότητα, οι διεκδικητές της Μακεδονίας επιδόθηκαν σε έναν ανταγωνισμό για τον έλεγχο των εκκλησιών και των κοινοτικών σχολείων, όπου, πέρα από τη διδασκαλία της γλώσσας, διαμορφωνόταν η εθνική ταυτότητα. Ο θρησκευτικός προσηλυτισμός εξελίχθηκε σε ολομέτωπο εθνικιστικό αγώνα.

Το 1893 ιδρύθηκε η ΕΜΕΟ, μία οργάνωση που αποσκοπούσε στο να γίνει η Μακεδονία αυτόνομη και που προσανατολίστηκε στην οικοδόμηση ενός παράλληλου κράτους στα σλαβόφωνα χωριά της Μακεδονίας, χρησιμοποιώντας τρομοκρατικές μεθόδους για να εδραιώσει τη βάση της. Η ΕΜΕΟ απέκτησε σημαντικά ερείσματα στους χωρικούς, που συντάχθηκαν μαζί της εξαιτίας κοινωνικών μεριμνών, βραχυπρόθεσμα εξαιτίας όσων αποσπούσαν με την απειλή της βίας ένοπλα σώματα της ΕΜΕΟ από μέλη των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων αλλά και χάρη στην προοπτική της κοινωνικής αλλαγής που υποσχόταν, ιδίως της ριζοσπαστικής αγροτικής μεταρρύθμισης. Η δράση της EMEO κορυφώθηκε το 1903, όταν πραγματοποίησε την εξέγερση του Ίλιντεν, που γρήγορα καταπνίγηκε από τις οθωμανικές αρχές.

Η εξέγερση αυτή ώθησε Έλληνες στρατιωτικούς και διπλωμάτες να προσπαθήσουν να βρουν διέξοδο για την επίτευξη της Μεγάλης Ιδέας με τις μεθόδους του ανταρτοπολέμου. Το 1904 ιδρύθηκε στην Αθήνα μια κατ' όνομα ιδιωτική οργάνωση, το Ελληνομακεδονικό Κομιτάτο, που λάμβανε ηθική και υλική υποστήριξη από την ελληνική κυβέρνηση. Έλληνες αξιωματικοί απομακρύνθηκαν από τις μονάδες τους για να λάβουν μέρος στον Αγώνα και το ελληνικό προξενείο της Θεσσαλονίκης έγινε το οργανωτικό κέντρο του. Ο θάνατος του Παύλου Μελά το φθινόπωρο του 1904 εξώθησε πολλούς εθελοντές να ακολουθήσουν το παράδειγμά του και κατέστησε αδύνατο για τις ελληνικές κυβερνήσεις να παραβλέψουν το ζήτημα. Από το 1904 ως το 1908 σώματα της ΕΜΕΟ συγκρούστηκαν με ελληνικές αντάρτικες ομάδες, ντόπιων σλαβόφωνων συνταγμένων με την ελληνική πλευρά (που αποκαλούνταν υποτιμητικά από τους αντιπάλους τους «γραικομάνοι») και εθελοντών από την ελεύθερη Ελλάδα (κυρίως την Κρήτη), πλαισιωμένων από έμπειρους αξιωματικούς και επιτελικούς του Ελληνικού Στρατού. Τα ελληνικά σώματα κατάφεραν να υπερισχύσουν, αναχαιτίζοντας τη βουλγαρική δραστηριότητα στη νότια και κεντρική Μακεδονία.

Ελληνική επικράτεια

Η Μακεδονία στη νοτιοανατολική Ευρώπη

Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912-1913

Το πανηγυρικό πρωτοσέλιδο της Μακεδονίας τη μεθεπόμενη μέρα της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης (Κυριακή 28 Οκτωβρίου 1912).

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912-1913 οδήγησαν στον τερματισμό της οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή και την απελευθέρωση μεγάλου τμήματός της. Από τον ευρύτερο χώρο της Μακεδονίας το 51% προσαρτήθηκε στην Ελλάδα, το 38% στη Σερβία και το 10% στη Βουλγαρία. Η νότια Μακεδονία, που περιήλθε στην Ελλάδα, ταυτιζόταν περίπου με τα όρια της Μακεδονίας των κλασικών χρόνων και περιλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος της ζώνης για την οποία αντιδικούσαν Έλληνες και Βούλγαροι.

Παράδοση Ανατολικής Μακεδονίας στους Βούλγαρους από τη φιλοβασιλική κυβέρνηση

Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν άλλαξε ουσιαστικά τα σύνορα που είχαν χαραχτεί μόλις ένα χρόνο πριν, έφερε όμως μεγάλα δεινά στον πληθυσμό, καθώς στη Μακεδονία δημιουργήθηκε το τρίτο μεγαλύτερο μέτωπο στην Ευρώπη, το Βαλκανικό Μέτωπο. Στην κεντρική και δυτική Μακεδονία συγκρούστηκαν από τη μια Γερμανοί, Αυστριακοί, Τούρκοι και Βούλγαροι και από την άλλη Βρετανοί, Γάλλοι, Ιταλοί, Σέρβοι και Έλληνες. Μάλιστα, η διχογνωμία μεταξύ του βασιλιά Κωνσταντίνου Α' και του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου σχετικά με τη συμμετοχή ή όχι της Ελλάδας στον πόλεμο είχε ως επακόλουθο τη μεταξύ τους ρήξη (Εθνικός Διχασμός), το Κίνημα Εθνικής Αμύνης και την επακόλουθη εγκατάσταση του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη με δημιουργία Κυβέρνησης Τριανδρίας, την παράδοση της Μακεδονίας από τη φιλοβασιλική Κυβέρνηση των Αθηνών στους Γερμανοβουλγάρους και τελικά τη συμμετοχή της Ελλάδας στο πλευρό των δυνάμεων της Εγκάρδιας Συνεννόησης (Αντάντ).

Συγκεκριμένα, η φιλοβασιλική Κυβέρνηση Σκουλούδη για να δημιουργήσει τετελεσμένο γεγονός υπέρ των Γερμανών αποφάσισε την παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας στους Βούλγαρους, συμμάχους των Γερμανών. Ειδικότερα, ο πρωθυπουργός Σκουλούδης, ο υπουργός Στρατιωτικών Γιαννακίτσας, ο τότε αναπληρωτής του επιτελάρχη του Στρατού (και κατοπινός δικτάτορας) Ιωάννης Μεταξάς, με τη σύμφωνη γνώμη του φιλογερμανού βασιλιά Κωνσταντίνου, αποφάσισαν την αμαχητί παράδοση του οχυρού Ρούπελ στους Γερμανοβουλγάρους, στις 26 Μαΐου 1916 και ακολούθως της Καβάλας. Έτσι, οι Βούλγαροι ως σύμμαχοι των Γερμανών, κατέλαβαν αμαχητί την περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας, χωρίς καν να υπάρχει εμπόλεμη κατάσταση μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας.

Β΄ Βουλγαρική Κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας

Η Β΄ Βουλγαρική Κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας ήταν συνέπεια της επεκτατικο-εθνικιστικής πολιτικής των Βουλγάρων αλλά και της πολιτικο-στρατιωτικής πίεσης των Αγγλο-Γάλλων για τη σύμπραξη των Ελλήνων μαζί τους στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918).

Υπολογίζεται πως κατά τη Β΄ Βουλγαρική Κατοχή 42.000 Έλληνες, ηλικίας 17-60 ετών, εκτοπίσθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Βουλγαρία, για την εκτέλεση καταναγκαστικών έργων. Από τους εξορισθέντες περίπου 12.000 δεν κατόρθωσαν τελικά να επιστρέψουν ζωντανοί.

Τον Αύγουστο του 1916, κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μονάδες της 7ης Βουλγαρικής Μεραρχίας κατέλαβαν πόλεις της ανατολικής Μακεδονίας, όπως τη Δράμα, τις Σέρρες και την Καβάλα. Στη διάρκεια της Β' Βουλγαρικής Κατοχής (1916-1918) ο ελληνικός πληθυσμός στις πόλεις και τα χωριά υπέστη διώξεις, λιμοκτονία, ομηρίες καθώς και συλλήψεις, φυλακίσεις, βιαιοπραγίες και βασανισμούς από τη μυστική βουλγαρική αστυνομία και τον κατοχικό βουλγαρικό στρατό. Ως αποτέλεσμα χιλιάδες Έλληνες έχασαν τη ζωή τους. Στην Ανατολική Μακεδονία είχαν εγκατασταθεί μόνιμα από το 1913 πολλοί Έλληνες πρόσφυγες από την Ανατολική Ρωμυλία και την Ανατολική Θράκη, ο οποίοι μαζί με τους ντόπιους Μακεδόνες υπέστησαν και αυτοί, ελάχιστα χρόνια μετά την έλευσή τους, τον λιμό τις εξορίες και τις βιαιότητες του Βουλγαρικού κατοχικού στρατού.

Κατά τη Β΄ Βουλγαρική Κατοχή εφαρμόστηκε από τους Βούλγαρους ένα σκληρό μέτρο εξόντωσης του πληθυσμού: η εκτόπιση και η ομηρία χιλιάδων Ελλήνων κατοίκων, μεταξύ αυτών και του συνόλου σχεδόν των ιερέων, της Ανατολικής Μακεδονίας σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και καταναγκαστικά έργα στη Βουλγαρία. Υπολογίζεται πως εξορίστηκαν 42.000 Έλληνες, ηλικίας 17-60 ετών. Από τους εξορισθέντες περίπου 12.000 δεν κατόρθωσαν τελικά να επιστρέψουν ζωντανοί. Πάνω από το 1/4 των εκπατρισμένων έχασαν τη ζωή τους από τις στερήσεις, τα βασανιστήρια και την εξοντωτική εργασία και δεν επέστρεψαν ποτέ στην πατρίδα τους.

Μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι Ελληνικοί πληθυσμοί που είχαν παραμείνει στο βόρειο τμήμα της Μακεδονίας, το οποίο πέρασε στο Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας, προσέφυγαν στο ελεύθερο τμήμα και εγκαταστάθηκαν κυρίως στις πόλεις αλλά και σε μικρότερα χωριά. Έτσι Έλληνες του Μοναστηρίου, της Οχρίδας, του Κρουσόβου, του Μοριχόβου, των Τικφών, της Γευγελής, της Βογδάντσας, της Παλαιάς Δοϊράνης, της Στρώμνιτσας κ.λ.π. εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη, τη Φλώρινα, την Έδεσσα, το Κιλκίς και αλλού.

Το 1ο Τάγμα του Στρατού του Κινήματος της Εθνικής Αμύνης παρελαύνει δίπλα στον Λευκό Πύργο πριν μεταβεί στο Μέτωπο.

Η Ανατολική Μακεδονία υπέστη τα πάνδεινα τόσο κατά την Α΄ Βουλγαρική Κατοχή (Οκτώβριος 1912-Ιούνιος 1913) όσο και κατά τη Β΄ Βουλγαρική Κατοχή (1916-1918). Κατά τις δύο αυτές περιόδους ο ελληνικός πληθυσμός υπέστη διώξεις, λιμοκτονία, ομηρίες καθώς και συλλήψεις και βασανισμούς από τη μυστική βουλγαρική αστυνομία και τον κατοχικό βουλγαρικό στρατό. Ακόμη κλάπηκαν, και κρατούνται έως σήμερα στη Βουλγαρία, τα κειμήλια και οι θησαυροί της Μονής Παναγίας Εικοσιφοινίσσης της Μητροπόλεως Δράμας αλλά και της Μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών και των Μονών Παναγίας Καλαμούς και Παναγίας Αρχαγγελιώτισσας Ξάνθης.

Εγκατάσταση Ελλήνων προσφύγων

Στη Μακεδονία είχαν εγκατασταθεί μόνιμα από το 1913 πολλοί Έλληνες πρόσφυγες από την Ανατολική Ρωμυλία και την Ανατολική Θράκη. Με τη Συνθήκη του Νεϊγύ το 1919, μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας αφενός πολλοί κάτοικοι της Μακεδονίας, βουλγαρικής συνείδησης προσέφυγαν στη Βουλγαρία και αφετέρου Έλληνες κάτοικοι της βορειοδυτικής Μακεδονίας (Άνω Τζουμαγιά, Άνω Νευροκόπι, Πετρίτσι, Μελένικο κ.λ.π.) αλλά και οι Έλληνες από την Ανατολική Ρωμυλία εγκαταστάθηκαν στην ελεύθερη Μακεδονία. Η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 με την εγκατάσταση χιλιάδων Ελλήνων προσφύγων, επιτάχυνε τις πληθυσμιακές αλλαγές που είχαν ήδη ξεκινήσει. Με τη συμφωνία για την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923-24, Τούρκοι αναχώρησαν για την Τουρκία και στη θέση τους εγκαταστάθηκαν Έλληνες από τη Μικρά Ασία (Ιωνία, Καππαδοκία, Πόντος, Βιθυνία, Λυκαονία), τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας και την Ανατολική Θράκη. Η Μακεδονία είχε πλέον ομογενοποιηθεί πληθυσμιακά και το 1926 οι Έλληνες ξεπερνούσαν το 88% του πληθυσμού.

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η περιοχή γνώρισε τριπλή κατοχή. Η ανατολική Μακεδονία παραχωρήθηκε στη Βουλγαρία, η δυτική τέθηκε υπό ιταλική κατοχή, ενώ την κεντρική κράτησαν υπό τον άμεσο έλεγχό τους οι Γερμανοί. Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, οι Βούλγαροι επέκτειναν τη ζώνη κατοχής τους ως τη Χαλκιδική και το Κιλκίς και δημιούργησαν φρουραρχείο στη δυτική Μακεδονία. Παράλληλα, ο εβραϊκός πληθυσμός της Μακεδονίας ξεκληρίστηκε, καθώς ελάχιστοι Εβραίοι κατόρθωσαν να αποφύγουν τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Η συνθηκολόγηση της Γερμανίας δεν σήμανε και το τέλος των δεινών για τη Μακεδονία, καθώς αποτέλεσε το σημαντικότερο θέατρο της αναμέτρησης μεταξύ του Ελληνικού Στρατού και του Δημοκρατικού Στρατού στα χρόνια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Η τελική επικράτηση του Ελληνικού Στρατού που επιτεύχθηκε μετά τις νίκες στο Γράμμο και το Βίτσι το 1949, καθώς και η ρήξη της Γιουγκοσλαβίας με το κομμουνιστικό μπλοκ το 1948, σήμαναν και τον τερματισμό της αποσχιστικής προπαγάνδας στη Μακεδονία.

Σύγχρονη εποχή (από το 1949)

Μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο η Μακεδονία αναπτύχθηκε αλματωδώς. Με κρατικές, κυρίως, επενδύσεις δημιουργήθηκαν έργα υποδομής (ενεργειακά, συγκοινωνιακά, αρδευτικά, κ.ά.), απαραίτητα για την ανάπτυξη της περιοχής. Έως τις αρχές της δεκαετίας του 1980 επιδίωξη της πολιτείας ήταν η ταυτόχρονη ανάπτυξη του πρωτογενούς και του δευτερογενούς τομέα της οικονομίας. Αργότερα, προωθήθηκε και η δημιουργία τουριστικών υποδομών που να ικανοποιούν τα ενδιαφέροντα επισκεπτών μέσου και υψηλού εισοδηματικού επιπέδου, με δράσεις που αναπτύσσονται όλο το χρόνο και που ποικίλλουν από περιοχή σε περιοχή.

Σήμερα η Μακεδονία, από τις Πρέσπες μέχρι την Καβάλα θεωρείται στρατηγικού σχεδιασμού νοτιο-ευρωπαϊκή περιφέρεια και αποτελεί εμπορικό και οικονομικό κέντρο της νοτιοανατολικής Ευρώπης.

Όνομα

Το όνομά της Μακεδονίας προέρχεται από την Ελληνική μυθολογία, που πέρασε στη κυρίως Αρχαία Ιστορία και που πρώτος την κατέγραψε ο Ηρόδοτος (Ε 17).

Ο «Πατέρας της Ιστορίας» ο Ηρόδοτος ονομάζει Μακεδονία την πέρα της Πρασιάδας λίμνης και του Δυσώδους όρους χώρα (Ε 18) που ορίζεται προς Ν. από τον Πηνειό και τον Όλυμπο (Ζ’ 173), άλλως «Μακεδονίς» (Ζ 127). Οι κάτοικοι αυτής Μακεδόνες (Ε 18) ή «Μακεδνόν έθνος» (Α 56, Η 43) ήταν κατ΄ εκείνον Δωρικό γένος που κατοικούσε πρώτα στη Φθιώτιδα επί Δευκαλίωνα, παρά την Όσσα και τον Όλυμπο επί Δώρου και που τελικά εκδιώχθηκε από τους Καδμείους και κατέφυγε στην Πίνδο (Α 56).

Στην Ελληνική μυθολογία υπάρχουν τρεις παραδόσεις για το όνομα της Μακεδονίας:

1. Από τον γενάρχη Μακεδόνα το γιο του Αιόλου (Ελιαν. απόσπ. 46).
2. Από τον Μακεδόνα τον γιο του Λυκάονα (Βασιλέα της Ημαθίας), πατέρα της Πίνδου και
3. Το όνομα οφείλεται από τον Μακεδόνα τον γιο του Δία και της Θυίας, κόρης του Δευκαλίωνα που απέκτησε τα τέκνα Άμαθον και Πίερον από το όνομα του οποίου ονομάστηκαν τα Πιέρια όρη. (Ησιόδου απόσπ. XXVI).

Ετυμολογία

Δείτε επίσης και Ετυμολογία του ονόματος Μακεδονία

Ετυμολογικά το όνομα των Μακεδόνων όπως και εκείνο της χώρας των καθώς και τα Μακεδνός, Μάγνης, Μακέτης λογίζεται από τη δωρική ρίζα μακ- από την οποία παράγονται οι λέξεις μακεδνός (Οδύσσεια η’ 106 = ευμήκης), μάκεδνα, μακεδανός, μηκεδανός, μάκαρ, μακρός, μήκος, magnus κλπ. και σημαίνει επομένως τους ψηλούς σε ανάστημα, τους ορεσίβιους. (Σημ. στη δωρική «μάκος» = μήκος)

Γεωγραφία

Κλιματική ταξινόμηση Κέππεν της Μακεδονίας

Η Μακεδονία αποτελεί το μεγαλύτερο γεωγραφικό διαμέρισμα της Ελλάδας, με τις περισσότερες πλουτοπαραγωγικές πηγές.

Ειδικότερα τα σύνορα του διαμερίσματος αυτού είναι: νότια το Αιγαίο Πέλαγος, από τις εκβολές του ποταμού Νέστου, στη δυτική πλευρά της Θράκης, έως τη παραλία Αιγάνης, κοντά στο Πλαταμώνα, στη βόρεια πλευρά της Θεσσαλίας. Στη συνέχεια προς νότο, σύνορα του διαμερίσματος είναι οι νομοί Λαρίσης και Τρικάλων της Θεσσαλίας ως και ένα τμήμα της Ηπείρου έως τη κορυφή Μαυροβούνι της Πίνδου. Δυτικά δε είναι η Ήπειρος από τη κορυφή Μαυροβούνι ως τη λίμνη Μεγάλη Πρέσπα. Και προς βορρά είναι τα σύνορα της Βόρειας Μακεδονίας σε μήκος 244 χλμ. και συνέχεια τα σύνορα της Βουλγαρίας με ίσο περίπου μήκος. Τέλος ανατολικά είναι ο Νομός Ξάνθης της Θράκης, με φυσική διαχωριστική γραμμή κατά το μεγαλύτερο μέρος με τον ποταμό Νέστο. Η συνολική έκταση της Μακεδονίας φθάνει τα 34.178 τετρ. χλμ. και ο πληθυσμός της τους 2.408.530 κατ.

Οι γεωγραφικές συντεταγμένες του διαμερίσματος της Μακεδονίας στα όρια αυτά είναι: Πλάτος (φ) 39° 50’ Βόρειο ως και 41° 32’ Β, Μήκος (λ) 20° 47’ Ανατολικό και 24° 47’ Α. Οι μέσες συντεταγμένες είναι (φ) 40° 30’ Β και (λ) 23° 00’ Α. που συμπίπτουν με τη θέση του χωρίου Νέο Ρύσιο στο Νομό Θεσσαλονίκης.

Τα δύο από τα τρία «τριεθνή» σημεία των Ελληνικών συνόρων βρίσκονται στα Μακεδονικά σύνορα, το ένα εντός της λίμνης Μεγάλη Πρέσπα, νότια της νησίδας του Αγίου Αχιλλείου, το δε άλλο επί κορυφής του όρους Μπέλλες (Κερκίνη) με υψόμετρο 1.883 μ. (το τρίτο βρίσκεται στα σύνορα της Θράκης).

Τοπίο

Τοπογραφικός χάρτης της Μακεδονίας

Το τοπίο χαρακτηρίζεται από ποικιλία, μιας και η Δυτική και Ανατολική Μακεδονία είναι ορεινή με την εξαίρεση ορισμένων μεγάλων, γόνιμων κοιλάδων, ενώ στην Κεντρική Μακεδονία βρίσκεται η πεδιάδα των Γιαννιτσών, η μεγαλύτερη της Ελλάδας.

Ακολουθεί κατάλογος των κυριότερων βουνών της Μακεδονίας:

Βουνό	Υψόμετρο	Τοποθεσία
Όλυμπος	2917	Πιερία (δ. Δίου & Ολύμπου), Θεσσαλία
Σμόλικας	2637	Γρεβενά (δ. Γρεβενών), Ήπειρος
Βόρας (Καϊμάκ Τσαλάν)	2524	Πέλλα (δ. Έδεσσας, δ. Αλμωπίας), Βόρεια Μακεδονία
Γράμμος	2520	Καστοριά (δ. Νεστορίου), Ήπειρος, Αλβανία
Βαρνούντας (Περιστέρι)	2334	Φλώρινα (δ. Φλώρινας, δ. Πρεσπών), Βόρεια Μακεδονία
Βασιλίτσα	2249	Γρεβενά (δ. Γρεβενών), Ήπειρος
Φαλακρό	2230	Δράμα (δ. Δράμας, δ. Προσοτσάνης, δ. Νευροκοπίου)
Όρβηλος	2212	Δράμα (δ. Νευροκοπίου), Σέρρες (δ. Σιντικής), Βουλγαρία
Πιέρια (Φλάμπουρο)	2190	Πιερία (σ. Κατερίνης), Κοζάνη (δ. Σερβίων & Βελβεντού)
Τζένα	2182	Πέλλα (δ. Αλμωπίας)
Λύγκος (κορυφή Αυγό)	2177	Γρεβενά (δ. Γρεβενών), Ήπειρος
Ζυγός (Μαυροβούνι)	2159	Γρεβενά (δ. Γρεβενών), Ήπειρος
Πίνοβο	2156	Πέλλα (δ. Αλμωπίας)
Βέρνο (Βίτσι)	2128	Φλώρινα (δ. Φλώρινας, δ. Αμυνταίου), Καστοριά (δ. Καστοριάς)
Άσκιο (Σινιάτσικο)	2111	Κοζάνη (δ. Εορδαίας, δ. Βοΐου, δ. Κοζάνης)
Βέρμιο	2052	Ημαθία (δ. Βέροιας, δ. Η. Π. Νάουσας)
Άθως	2033	Χαλκιδική
Μπέλλες	2031	Κιλκίς (δ. Κιλκίς), Σέρρες (δ. Σιντικής), Βουλγαρία
Μενοίκιο όρος	1963	Δράμα (δ. Νευροκοπίου, δ. Προσοτσάνης), Σέρρες (δ. Σερρών, δ. Νέας Ζίχνης, δ. Εμμανουήλ Παππά)
Παγγαίο όρος	1956	Καβάλα (δ. Παγγαίου), Σέρρες (δ. Αμφίπολης)
Φρακτό	1953	Δράμα (δ. Παρανεστίου), Βουλγαρία
Βούρινος	1866	Κοζάνη (δ. Κοζάνης), Γρεβενά (δ. Γρεβενών)
Όρη Βροντούς	1849	Δράμα (δ. Νευροκοπίου), Σέρρες (δ. Σερρών)
Τίταρος	1839	Κοζάνη (δ. Σερβίων & Βελβεντού), Πιερία (δ. Δίου-Ολύμπου), Θεσσαλία
Χαϊντού Κούλας	1828	Δράμα (δ. Παρανεστίου), Θράκη, Βουλγαρία
Ελατιά (Καρά Ντερέ)	1826	Δράμα (δ. Νευροκοπίου, δ. Δράμας, δ. Παρανεστίου)
Βόιο	1802	Καστοριά (δ. Άργους Ορεστικού), Κοζάνη (δ. Βοΐου)
Τρικλάριο Όρος	1776	Φλώρινα (δ. Πρεσπών)
Στάμνα	1739	Δράμα (δ. Παρανεστίου), Βουλγαρία
Μουρίκι	1703	Καστοριά (δ. Άργους Ορεστικού)
Πάικο	1650	Πέλλα (δ. Πέλλας), Κιλκίς (δ. Παιονίας)
Καμβούνια όρη	1615	Κοζάνη (δ. Σερβίων & Βελβεντού), Γρεβενά (δ. Δεσκάτης)
Χάσια όρη	1564	Γρεβενά (δ. Δεσκάτης), Θεσσαλία
Τσερνάκι	1523	Δράμα (δ. Παρανεστίου)
Ουρίδα	1480	Φλώρινα (δ. Πρεσπών), Αλβανία
Βροντερό (Τσουτσούλι)	1456	Φλώρινα (δ. Πρεσπών)
Όρλιακας	1433	Γρεβενά (δ. Γρεβενών)
Αντιχάσια όρη	1416	Γρεβενά (δ. Γρεβενών), Θεσσαλία
Ντέβας	1373	Φλώρινα (δ. Πρεσπών)
Άγκιστρο (Τσιγκέλι)	1330	Σέρρες (δ. Σιντικής)
Όρη Λεκάνης	1298	Καβάλα (δ. Νέστου)
Σκοπός	1284	Κοζάνη (δ. Κοζάνης)
Υψάρι	1203	Καβάλα (νήσος Θάσος)
Χορτιάτης	1201	Θεσσαλονίκη (δ. Πυλαίας & Χορτιάτη)
Κρούσσια όρη	1179	Κιλκίς (δ. Κιλκίς), Σέρρες (δ. Βισαλτίας, δ. Ηρακλείας)
Χολομώντας	1165	Χαλκιδική (δ. Πολυγύρου)
Βερτίσκος	1103	Θεσσαλονίκη (δ. Λαγκαδά)
Κερδύλια όρη	1092	Θεσσαλονίκη (δ. Βόλβης), Σέρρες (δ. Αμφίπολης, δ. Βισαλτίας)

Περιβάλλον

Μέση θερμοκρασία ανά τοποθεσία στη Μακεδονία

Η προϊστορική χλωρίδα διέφερε σημαντικά από τη σημερινή. Υπήρχαν αρκετά είδη που σήμερα έχουν εξαφανιστεί και είναι γνωστά μόνο από απολιθώματα φύλλων και καρπών ή από τμήματα απολιθωμένων κορμών.

Από τα κωνοφόρα ξεχωρίζει η Σεκόια η ελατόμορφη, συγγενής της Σεκόιας της αειθαλούς που ζει σήμερα στη Βόρεια Αμερική. Από τα πλατύφυλλα ο Σφένδαμος ο παλαιοσακχάρινος (Acer palaeosaccharinum), ο Σφένδαμος ο πλατύφυλλος (Acer platyphyllum), το Κλήθρο το τζουλιανόμορφο (Alnus julianiformis), το Κλήθρο το κεκροπτόφυλλο (Alnus cecropiaefolia), ο Σασσαφράς ο φερρετιανός (Sassafras ferretianum), το Κιννάμωμον το πολύμορφο (Cinnamomum polymorphum), ο Γαύρος ο Μέγας (Carpinus grandis), καθώς και τουλάχιστον τέσσερα διαφορετικά είδη λεύκας. Όλα τα παραπάνω δείχνουν ότι υπήρξαν στην περιοχή και περίοδοι με κλίμα πιο θερμό από το σημερινό. Άλλωστε, είναι γνωστό ότι κατά τις μεσοπαγετώδεις περιόδους το κλίμα της Γης γινόταν θερμό.

Νησιά

Νησιά της Μακεδονίας είναι η Θάσος, αντίκρυ από τις ακτές της ανατολικής Μακεδονίας και το λιμάνι της Καβάλας, και η Αμμουλιανή, αντίκρυ από τις ακτές της Κεντρικής Μακεδονίας, στo νομό Χαλκιδικής, μεταξύ του πρώτου και δεύτερου ποδιού και δίπλα στην Ουρανούπολη.

Μητρόπoλη

Η Θεσσαλονίκη είναι η μητρόπoλη, οικονομικό και εμπορικό κέντρο και κύρια πόλη της Μακεδονίας, η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας και πρωτεύουσα της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας. Η Θεσσαλονίκη είναι έδρα του Υφυπουργείου Μακεδονίας-Θράκης.

Πληθυσμός και δημογραφία

Ιστορικός πληθυσμός Μακεδονίας
(Στοιχεία απογραφών από την απελευθέρωση μέχρι σήμερα)

Έτος	Πληθυσμός	Μεταβολή πληθ.	Ποσ. πληθ. Ελλάδος	Πυκνότητα πληθ.
1913	1.194.902		25,24%	35 κατ / χμ²
1920	1.090.432	- 104.470	19,70%	32 κατ / χμ²
1928	1.411.769	321.337	22,75%	41 κατ / χμ²
1940	1.759.130	347.361	23,95%	51 κατ / χμ²
1951	1.700.835	- 58.295	22,28%	50 κατ / χμ²
1961	1.890.654	189.819	22,54%	55 κατ / χμ²
1971	1.890.684	30	21,56%	55 κατ / χμ²
1981	2.121.953	231.269	21,79%	62 κατ / χμ²
1991	2.236.019	114.066	21,79%	65 κατ / χμ²
2001	2.424.765	188.746	22,12%	71 κατ / χμ²
2011	2.408.530	- 16.235	22,02%	70 κατ / χμ²
2021	2.262.775	-145.755	21,69%	66 κατ / χμ²

Με τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913) και του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, η στρατηγική του Ελευθέριου Βενιζέλου και του τότε Βασιλιά της Ελλάδας Κωνσταντίνου Α΄, οδηγεί στη διεύρυνση της ελληνικής επικράτειας και το κομμάτι της νoτίου Μακεδονίας (περίπου το μισό της πρόσφατης γεωγραφικής περιοχής) ενώνεται με την Ελλάδα.

Mέχρι το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων και την ενσωμάτωση του διαμερίσματος της Μακεδονίας με το ελληνικό κράτος, ο πληθυσμός της περιοχής αποτελούνταν από Έλληνες, Μουσουλμάνους (Τούρκους και μη Τούρκους), Βούλγαρους, Σλάβους και, κυρίως στη Θεσσαλονίκη, Σεφαρδίτες Εβραίους. Με το τέλος των Βαλκανικών πολέμων, τις αναταραχές και την επαναχάραξη των συνόρων, οι μη ελληνικοί πληθυσμοί μετακινήθηκαν, κατά πλειοψηφία, στις μητροπολιτικές τους χώρες. Οι Εβραίοι είτε μετανάστευσαν μετά από την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης του 1917, είτε εξοντώθηκαν κατά τη γερμανική κατοχή της Θεσσαλονίκης.

Έλληνες της βόρειας Μακεδονίας, από πόλεις όπως η Στρώμνιτσα, το Μελένικο και το Πετρίτσι, μετακινήθηκαν προς τις ελληνικές περιοχές ύστερα από εντολή του ελληνικού στρατού τον Αύγουστο του 1913. Το έτος 1914, μετά τις πρώτες συστηματικές διώξεις των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της Θράκης, πολλοί πρόσφυγες κατέφυγαν στη Μακεδονία. Τον Ιούνιο του 1915 κατέφθασαν στη Μακεδονία πρόσφυγες από τη Ανατολική Ρωμυλία (που ανήκει σήμερα στη Βουλγαρία), την Ανατολική Θράκη, τη Μικρά Ασία, τον Καύκασο.

Η Ανατολική Μακεδονία υπέστη τα πάνδεινα τόσο κατά την Α' Βουλγαρική Κατοχή (Οκτώβριος 1912-Ιούνιος 1913) όσο και κατά τη Β' Βουλγαρική Κατοχή (1916-1918). Κατά τις δύο αυτές περιόδους ο ελληνικός πληθυσμός υπέστη διώξεις, λιμοκτονία, ομηρίες καθώς και συλλήψεις και βασανισμούς από τη μυστική βουλγαρική αστυνομία και τον κατοχικό βουλγαρικό στρατό.

Ειδικότερα κατά τη Β' Βουλγαρική Κατοχή εφαρμόστηκε από τους Βούλγαρους ένα σκληρό μέτρο εξόντωσης του πληθυσμού της Ανατολικής: η εκτόπιση και η ομηρία χιλιάδων Ελλήνων κατοίκων, μεταξύ αυτών και του συνόλου σχεδόν των ιερέων, της Ανατολικής Μακεδονίας σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και καταναγκαστικά έργα στη Βουλγαρία. Πάνω από το 1/4 των εκπατρισθέντων έχασαν τη ζωή τους από τις στερήσεις, τα βασανιστήρια και την εξοντωτική εργασία και δεν επέστρεψαν ποτέ στην πατρίδα τους.

Με τη Συνθήκη του Νεϊγύ τον Νοέμβριο του 1919 και τη σύμβαση μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας περί ανταλλαγής πληθυσμών, μετακινήθηκαν από τη Βουλγαρία προς τη Μακεδονία και άλλοι ελληνικοί πληθυσμοί.

Μετά τη Γενοκτονία των Ελλήνων της Ανατολής, τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 και τη Συνθήκη της Λωζάνης, στην περιοχή εγκαταστάθηκαν Έλληνες πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία.

Ο πληθυσμός μειώθηκε δραματικά μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο εξαιτίας της πείνας, των εκτελέσεων και των μετατοπίσεων. Η Κεντρική Μακεδονία, συμπεριλαμβανομένης της Θεσσαλονίκης, βρισκόταν υπό γερμανική κατοχή ενώ η Ανατολική Μακεδονία υπό βουλγαρική κατοχή. Οι συνολικοί θάνατοι πολιτών στη Μακεδονία υπολογίζονται περίπου στους 400.000, ανάμεσα σε αυτούς 55.000 Έλληνες Εβραίοι. Η περιοχή επηρεάστηκε επίσης πληθυσμιακά και αργότερα εξαιτίας του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου.

Σήμερα, οι περισσότεροι κάτοικοι είναι Έλληνες (98%) και η κύρια θρησκεία των κατοίκων είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Πολλοί Έλληνες από τη Μικρά Ασία και τη Θράκη ήρθαν στην Ελλάδα ως πρόσφυγες μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και ακολούθως με την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας κατά το 1922-1923 και οι περισσότεροι από αυτούς εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία, κυρίως σε πόλεις και χωριά όπου υπήρχε μουσουλμανικός πληθυσμός πριν το 1922. Σύμφωνα με την Οθωμανική απογραφή του Χιλμί Πασά το 1904 καταγράφηκαν 373.227 Έλληνες και 204.317 Βούλγαροι στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με την ίδια απογραφή, οι Έλληνες ήταν επίσης κυρίαρχοι πληθυσμιακά και στο βιλαέτι του Μοναστηριού (σημερινή Μπίτολα της πΓΔΜ), αριθμώντας 261,283 Έλληνες και 178,412 Βούλγαρους.

Οι άνθρωποι

Πρόσφυγας στη Θεσσαλονίκη (1923).

Εβραίοι της Θεσσαλονίκης συγκεντρωμένοι στην πλατεία Ελευθερίας (7/1942).

Αν και στις αρχές του 20ού αιώνα η περιοχή αποτελούσε μωσαϊκό εθνοτήτων (Έλληνες, Τούρκοι, Βούλγαροι, Βλάχοι, Αρμένιοι, Εβραίοι, Αλβανοί, Σέρβοι), σήμερα η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική, καθώς ο πληθυσμός της Μακεδονίας χαρακτηρίζεται από εθνική ομοιογένεια.

Το βουλγαρικό στοιχείο αποχώρησε από τα εδάφη της ελληνικής Μακεδονίας κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και αργότερα, κατά τη δεκαετία του 1920, στο πλαίσιο της συμφωνίας για την εθελοντική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας.

Οι μουσουλμάνοι (Τούρκοι στην πλειοψηφία τους), οι οποίοι κατοικούσαν σε συμπαγείς κοινότητες, κυρίως στις μεγάλες πόλεις και στις αγροτικές περιοχές του Κιλκίς, της Ημαθίας, των Γιαννιτσών, της Κοζάνης, των Σερρών και της Δράμας (έφταναν τις 330.000), αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να αναχωρήσουν για τη Μικρά Ασία, λόγω της συμφωνίας για την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας που υπογράφτηκε τον Ιανουάριο του 1923.

Ένα μέρος των Βλάχων της Μακεδονίας, οι «ρουμανίζοντες», είχαν επίσης την ευκαιρία να αναχωρήσουν για τη Ρουμανία το 1926-1927 μετά από συμφωνία μεταξύ των πρωθυπουργών Ελευθέριου Βενιζέλου και Μαγιορέσκου.

Το μεγαλύτερος μέρος των Εβραίων που κατοικούσε στη Μακεδονία χάθηκε στα κρεματόρια των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ αρκετοί από τους επιζήσαντες προτίμησαν να μεταναστεύσουν στο νεοσύστατο κράτος του Ισραήλ.

Οι 100.000 και πλέον Αρμένιοι, που έφτασαν στην Ελλάδα στο πλαίσιο της ανταλλαγής των πληθυσμών το 1923, επίσης αναχώρησαν μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, είτε με προορισμό την Αρμενική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία, είτε για τη Γαλλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.

Στη Μακεδονία εγκαταστάθηκαν Έλληνες πρόσφυγες από την Ανατολική Ρωμυλία, τη Βόρεια Μακεδονία, την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία (Ιωνία, Βιθυνία, Λυκαονία, Πόντος, Καππαδοκία). Οι περισσότεροι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε αγροτικές περιοχές, στην κεντρική και την ανατολική Μακεδονία, ενώ στη δυτική Μακεδονία οι πρόσφυγες έφτασαν τις 72.000. Επίσης, μεγάλο ποσοστό των προσφύγων που προέρχονταν από αστικά κέντρα της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης εγκαταστάθηκε στις πόλεις της Μακεδονίας (Σέρρες, Καβάλα, Δράμα, Κατερίνη, Ξάνθη, Γιαννιτσά, Βέροια, Κιλκίς, Κοζάνη, Πτολεμαΐδα κ.ά.), και κυρίως στη Θεσσαλονίκη. Προσφυγικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης είναι η Καλαμαριά, οι Συκιές, η Επτάλοφος, οι Αμπελόκηποι, το Κορδελιό, η Μενεμένη, η Νεάπολη, η Σταυρούπολη, η Πολίχνη, η Βάρνα, η Τούμπα, η Ξηροκρήνη, οι Σαράντα Εκκλησιές κ.ά.

Οι μεγαλύτερες πόλεις σε πληθυσμό

Ο κατάλογος με τις πόλεις και τις κωμοπόλεις της Μακεδονίας με πληθυσμό άνω των 5.000 κατοίκων (οι διευρυμένοι καλλικρατικοί δήμοι έχουν διαφορετικό πληθυσμό):

#	Πόλη	Πληθυσμός (2021)
1	Θεσσαλονίκη (Πολεοδομικό Συγκρότημα)	802.392
2	Κατερίνη	59.189
3	Σέρρες	58.400
4	Καβάλα	51.947
5	Δράμα	43.445
6	Βέροια	42.508
7	Κοζάνη	42.140
8	Πτολεμαΐδα	31.537
9	Γιαννιτσά	28.759
10	Κιλκίς	23.182
11	Ωραιόκαστρο	22.691
12	Θέρμη	19.602
13	Νάουσα	17.830
14	Φλώρινα	17.188
15	Έδεσσα	17.168
16	Περαία	16.910
17	Ευκαρπία	15.416
18	Αλεξάνδρεια	15.042
19	Πεύκα	13.435
20	Καστοριά	12.548
21	Γρεβενά	12.293
22	Διαβατά	11.876
23	Νέα Μουδανιά	10.042
24	Σίνδος	9.406
25	Χρυσούπολη	8.824
26	Λαγκαδάς	8.447
27	Επανομή	8.377
28	Νέα Μηχανιώνα	7.846
29	Κουφάλια	7.267
30	Άργος Ορεστικό	7.237
31	Χαλάστρα	6.657
32	Αριδαία	6.639
33	Λιτόχωρο	6.615
34	Πολύκαστρο	6.602
35	Τρίλοφος Θεσσαλονίκης	6.557
36	Πολύγυρος	6.488
37	Ασβεστοχώρι	6.453
38	Νέα Καλλικράτεια	6.128
39	Νέοι Επιβάτες	5.882
40	Σκύδρα	5.686
41	Φίλυρο	5.531
42	Πλαγιάρι	5.091

*Με έντονα γράμματα σημειώνονται οι πρωτεύουσες των Περιφερειακών ενοτήτων

• 
  Θεσσαλονίκη
• 
  Καβάλα
• 
  Σέρρες
• 
  Λιτόχωρο
• 
  Καστοριά
• 
  Φλώρινα
• 
  Δράμα
• 
  Ασπροβάλτα
• 
  Βέροια

Διοίκηση

Το διαμέρισμα της Μακεδονίας μοιράζεται διοικητικά ανάμεσα σε τρεις¹ Περιφέρειες:

Ο χάρτης της Μακεδονίας	Αριθμός	Περιφέρεια	Πρωτεύουσα	Έκταση	Πληθυσμός
		Δυτικής Μακεδονίας με τις περιφερειακές ενότητες / νομούς:	Κοζάνη	9.451 χμ²	254.595
	1	Καστοριάς	Καστοριά	1.720 χμ²	45.929
	2	Φλώρινας	Φλώρινα	1.924 χμ²	44.880
	3	Κοζάνης	Κοζάνη	3.516 χμ²	137.210
	4	Γρεβενών	Γρεβενά	2.291 χμ²	26.576
		Κεντρικής Μακεδονίας με τις περιφερειακές ενότητες / νομούς:	Θεσσαλονίκη	18.811 χμ²	1.795.669
	5	Πέλλας	Έδεσσα	2.506 χμ²	126.740
	6	Ημαθίας	Βέροια	1.701 χμ²	131.001
	7	Πιερίας	Κατερίνη	1.516 χμ²	119.384
	8	Κιλκίς	Κιλκίς	2.519 χμ²	70.477
	9	Θεσσαλονίκης	Θεσσαλονίκη	3.683 χμ²	1.092.919
	10	Χαλκιδικής	Πολύγυρος	2.918 χμ²	102.085
	11	Σερρών	Σέρρες	3.968 χμ²	151.317
		Ανατολικής Μακεδονίας2 με τις περιφερειακές ενότητες / νομούς:	Καβάλα	5.580 χμ²	215.942
	12	Δράμας	Δράμα	3.468 χμ²	86.643
	13	Καβάλας	Καβάλα	1.728 χμ²	116.195
	14	Θάσος3	Λιμένας Θάσου	384 χμ²	13.104
	15	Άγιο Όρος1 (αυτόνομη περιοχή)	Καρυές	336 χμ²	1.746
		Σύνολο		34.178 χμ²	2.266.206

Σημειώσεις

• 1: - Επιπλέον, υπάρχει μία αυτόνομη περιοχή στη Μακεδονία, το Άγιο Όρος, μία μοναστική πολιτεία υπό Ελληνική κυριαρχία. Βρίσκεται στην ανατολικότερη των τριών μεγάλων χερσονήσων της Χαλκιδικής.
• 2: - Στην περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης περιλαμβάνονται και οι τρεις νομοί του διαμερίσματος της Θράκης.
• 3: - Η Θάσος, που μέχρι το 2010 ανήκε διοικητικά στο Νομό Καβάλας, από το 2011 αποτελεί την ξεχωριστή ομώνυμη Περιφερειακή Ενότητα. Επίσης, η Θάσος ανήκει γεωγραφικά στα Νησιά Αιγαίου.

Σύμβολα

Η σημαία με το 16άκτινο «αστέρι» ή «ήλιο της Βεργίνας» σε μπλε φόντο είναι ανεπίσημη σημαία της Μακεδονίας, που έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως στα συλλαλητήρια για τη Μακεδονία.

Η χρήση του Ήλιου της Βεργίνας είναι επίσης ευρέως διαδεδομένη τα τελευταία χρόνια και έχει κατοχυρωθεί από την Ελλάδα.

• 
  Ήλιος της Βεργίνας ως έμβλημα
• 
  Σημαία της Μακεδονίας

Αξιοθέατα

Η Μακεδονία απαριθμεί μνημεία από όλο το φάσμα του ιστορικού χρόνου, με πλειάδα αρχαιοελληνικών, ρωμαϊκών, πρωτοχριστιανικών και βυζαντινών. Πολύ γνωστά μνημεία και σύμβολα που δεσπόζουν στη Μακεδονία είναι:

α) Στην Ανατολική Μακεδονία:

Νομός	Αξιοθέατα
Καβάλας	Οι Καμάρες, το παλιό υδραγωγείο, η παλιά συνοικία της Παναγιάς και το κάστρο της ομώνυμης πόλης, καθώς και ο αρχαιολογικός χώρος των Φιλίππων.
Δράμας	Στην πόλη της Δράμας: οι πηγές της Αγίας Βαρβάρας, το Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας, οι καπναποθήκες, τα βυζαντινά τείχη, ο βυζαντινός ναός της Αγίας Σοφίας και ο βυζαντινός ναός των Ταξιαρχών. το Παρθένο Δάσος στο Φρακτό όρος στο Παρανέστι. το Δάσος της Ελατιάς, που είναι το μεγαλύτερο δάσος στην Ελλάδα. το Σπήλαιο Αγγίτη (Μααρά) στο χωριό "Αγγίτης". το χιονοδρομικό κέντρο Φαλακρού. ο αρχαίος οικισμός στο χωριό «Καλή Βρύση» και το Ιερό του Διονύσου. το οχυρό Λίσσε, το μοναδικό οχυρό το οποίο δεν έπεσε από τις ναζιστικές δυνάμεις το 1941.

β) Στην Κεντρική Μακεδονία:

#	Νομός	Αξιοθέατα
1	Ημαθίας	στη Βεργίνα: το Μουσείο του «Μεγάλου Τύμβου», τάφου του Μακεδόνα Βασιλέα Φιλίππου Β'. στη Βέροια: «Το Βήμα του Αποστόλου Παύλου», ο βυζαντινός πύργος στη πλατεία Ωρολογίου και η οδός Μητροπόλεως με τις πλάκες της παλιάς οδού. στη Νάουσα: το Άλσος του Αγίου Νικολάου με τα υπεραιωνόβια πλατάνια του και τις πηγές της Αραπίτσας, ο «Πύργος του Ρολογιού» μπροστά από το Δημαρχείο, η Σχολή του Αριστοτέλη στη θέση «Ισβόρια», το αρχαίο θέατρο της Μίεζας (ελληνιστικών χρόνων - 2ου αιώνα π.Χ.), επίσης οι Μακεδονικoί τάφοι των «Λύσωνος» και «Καλλικλέους» στα Λευκάδια (10 χλμ.) και της «Κρίσεως», των «Ανθεμίων» και του "Kinch" στον Κοπανό (7 χλμ.) τα Χιονοδρομικά Κέντρα 3-5 Πηγάδια και Χρυσό Ελάφι. το Μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά.
2	Θεσσαλονίκης	στη Θεσσαλονίκη: ο Λευκός Πύργος, η Αψίδα του Γαλερίου (Καμάρα), το μαυσωλείο του (Ροτόντα - Άγιος Γεώργιος), η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, ο Ναός της Αγίας Σοφίας, ο Ναός Αγίων Δώδεκα Αποστόλων και πλήθος άλλων βυζαντινών εκκλησιών, τα τείχη της πόλης και το Επταπύργιο, η πλατεία Αριστοτέλους, το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης‎, το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης και πολλά άλλα μουσεία. Εκτός πόλης η βυζαντινή καστροπολιτεία της Ρεντίνας, οι λίμνες Βόλβη και Κορώνεια, το Μουσείο Βαλκανικών Πολέμων και οι τουριστικές ακτές των Νεών Βρασνών και της Ασπροβάλτας.
3	Κιλκίς	Οι καταρράκτες του Σκρά και η λίμνη Δοϊράνη.
4	Πέλλας	στην περιοχή της Έδεσσας: η πόλη οι καταρράκτες της Έδεσσας, το Βαρόσι, η βυζαντινή εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, ο Αρχαιολογικός Χώρος του Λόγγου, ο Παλαιός Άγιος Αθανάσιος, το Χιονοδρομικό Κέντρο Καϊμακτσαλάν και η Λίμνη Βεγορίτιδα. στην περιοχή της Αλμωπίας: η Αριδαία, τα Λουτρά Πόζαρ και η Μονή Αρχαγγέλου Μιχαήλ στον Αρχάγγελο. στην περιοχή της Πέλλας: ο Αρχαιολογικός Χώρος της Πέλλας, οι Μακεδονικοί τάφοι και το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας. στα Γιαννιτσά: ο Πύργος του Ρολογιού, το Μαυσωλείο του Γαζή Βρέννος και Μακεδονικοί τάφοι της ευρύτερης περιοχής.
5	Πιερίας	η περιοχή του όρους Όλυμπος (Αρχαιολογικός Χώρος και Ιστορικός Τόπος εθνικής σημασίας), η αρχαία πόλη του Δίου, της Πύδνας, το βενετικό κάστρο του Πλαταμώνα, το Χιονοδρομικό κέντρο Ελατοχωρίου καθώς και όμορφες παραλίες του νομού.
6	Σερρών	Το Σπήλαιο Αλιστράτης και το φαράγγι του ποταμού Αγγίτη, η ιερά Μονής Παναγίας Εικοσιφοινίσσης, ο αρχαιολογικός χώρος της Αμφίπολης και το Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης, το οχυρό Ρούπελ και το Αρχαιολογικό Μουσείο Σερρών.
7	Χαλκιδικής	στα Πετράλωνα Χαλκιδικής: το περίφημο σπήλαιο Πετραλώνων, καθώς και παραλίες του νομoύ.

γ) Στη Δυτική Μακεδονία:

#	Νομός	Αξιοθέατα
1	Γρεβενών	Το Χιονοδρομικό Κέντρο Βασιλίτσα, τα δεκάδες τοξωτά γεφύρια, στα πολυάριθμα χωριά του νομού και η πόλη των Γρεβενών.
2	Καστοριάς	στην Καστοριά: οι πολλές βυζαντινές και μεσαιωνικές εκκλησίες και η λίμνη Ορεστιάδα, το Νεστόριο και το Δισπηλιό με τα λείψανα ενός εκτεταμένου λιμναίου οικισμού της Μέσης και Νεότερης Νεολιθικής, από τους σημαντικότερους και παλαιότερους του είδους στην Ευρώπη.
3	Κοζάνης	στην Κοζάνη: το ρολόι του Αγίου Νικολάου, λαογραφικό, ιστορικό και Φυσικής ιστορίας μουσείο της πόλης που στεγάζεται σε κτήριο μακεδονικής αρχιτεκτονικής και η Κοβεντάρειος δημοτική βιβλιοθήκη της Κοζάνης. στην Πτολεμαΐδα: το Υδραγωγείο που αποτελεί ξεχωριστό και σπάνιο δείγμα αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας του προσφυγικού ελληνισμού τον περασμένο αιώνα καθώς και το Παλαιοντολογικό, Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο με πολλά εκθέματα από ευρήματα της περιοχής που ανάγονται στην Προϊστορική Περίοδο και την Αρχαιότητα. Η γραφική κωμόπολη της Σιάτιστας. Η Λίμνη Πολυφύτου.
4	Φλώρινας	στην περιοχή της Φλώρινας: η πόλη της Φλώρινας και η παλιά πόλη, και ο ποταμός Σακουλέβας. στην περιοχή των Πρεσπών: Οι λίμνες Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα, το νησί Άγιος Αχίλλειος. Στο νησάκι υπάρχουν αρκετές βυζαντινές εκκλησίες, από τις οποίες σημαντικότερη είναι η τρίκλιτη Βασιλική του Αγίου Αχιλλείου, η οποία χρονολογείται από τα τέλη 10ου αιώνα μ.Χ., κτισμένη από τον τσάρο Σαμουήλ της Βουλγαρίας και στην οποία φυλάσσονταν τα λείψανα του αγίου Αχιλλείου. Το κεφαλοχώρι Άγιος Γερμανός και το χιονοδρομικό κέντρο Βίγλας Πυσοδερίου. στη περιοχή του Αμυνταίου: Ο παραδοσιακός οικισμός Νυμφαίο, το μαρτυρικό χωριό Λέχοβο, οι λίμνες Βεγορίτιδα, Πετρών, Χειμαδίτιδα και Ζάζαρη και το κέντρο άγριας πανίδας Αρκτούρος, στον Αετό.

• 
  Ο Λευκός Πύργος, σύμβολο της Θεσ/νίκης
• 
  Ο Όλυμπος
• 
  Καταρράκτες Έδεσσας
• 
  Αψίδα Γαλερίου (Καμάρα)
• 
  Εθνικός δρυμός Πρεσπών
• 
  Μακεδονικός τάφος Πτολεμαΐδας
• 
  Φίλιππος ΙΙ βασ. Μακεδόνων

Μεταλλικές πηγές

Η Μακεδονία παρουσιάζει πολλές μεταλλικές πηγές με αξιόλογη χημική σύσταση και θεραπευτικές ιδιότητες. Κυριότερες εξ αυτών κατά νομό είναι:

#	Πηγές	Πληροφορίες
1	Πηγές Λαγκαδά	18 χλμ. από Θεσσαλονίκη, τρεις στην ομώνυμη περιοχή, θερμ. 37-39° Με σύσταση ανά 1χγρ = 0,58 γρ. υδρανθρακικά άλατα ασβεστίου, μαγνησίου, νατρίου και χλωριούχα νατρίου και καλίου καλύπτοντας όλους τους όρους λουτρόπολης.
2	Πηγές Θέρμης	Από αυτές πήρε το όνομά του ο Θερμαϊκός, 15 χλμ. από Θεσσαλονίκη, τέσσερις, με στοιχεία όπως των πηγών του Λαγκαδά.
3	Πηγές Γιαννών (Μεταλλικού)	(νομός Κιλκίς) τρεις, θερμ. 18-21°. Σύσταση 1λίτρο = 0,58γρ ανθρακικό οξύ και κύρια συστατικά τα αυτά των πηγών Λαγκαδά, προτείνεται κατά στομαχικών παθήσεων.
4	Πηγές Λουτρών	στο Λουτροχώρι νομού Πέλλης, μεταξύ Έδεσσας και Βέροιας, με θειούχα ύδατα.
5	Πηγές Πετραλώνων	Θερμά ύδατα που αναβλύζουν παρά τη θέση Τελκιλή.
6	Πηγές Δουμπιών	(Χαλκιδική) όμοιας σύστασης με πηγές Γιάννες.
7	Πηγές Λουτρών Πόζαρ	στο Λουτράκι νομού Πέλλης, αναβλύζουν σε θερμ. 41°.
8	Πηγές Αγκίστρου	Πηγές σε θερμ. 44,5°. Πολύ γνωστές κατά τη Βυζαντινή περίοδο.
9	Πηγές Νιγρίτας	(Επαρχία Βισαλτίας, νομού Σερρών): 4χλμ από Σέρρες. Αναβλύζουν σε θερμ. 55° Μεγάλης περιεκτικότητας αλάτων, τυγχάνουν ευρείας κατανάλωσης.
10	Πηγές Έξυ-Σου (Ξυνού Νερού)	στο 165ο χλμ. Θεσσαλονίκης - Μοναστηρίου, όμοιες με εκείνες του Λαγκαδά
11	Πηγές Ελευθερών	ΝΔ της Καβάλας, ύδατα οξυανθρακικά, θεωρούνται ιαματικά κατά ψαμμίασης, λιθίασης, στομαχικών νοσημάτων κλπ.
12	Πηγές Αγίας Παρασκευής	στο νότιο άκρο της Κασσάνδρας, ύδατα θειούχα.
13	Πηγές Πικρολίμνης	στο νομό Κιλκίς.
14	Πηγές Θερμιών Δράμας	40 χλμ. βόρεια του Παρανεστίου.
15	Πηγές Σουρωτής	στη Σουρωτή Θεσσαλονίκης.

Οικονομία και μεταφορές

Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Μακεδονίας σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης

Η Μακεδονία είναι μία από τις πιο εύφορες εκτάσεις στην Ελλάδα με τις πεδιάδες της Βέροιας, της Θεσσαλονίκης, των Σερρών και της Δράμας. Μία ευρεία ποικιλία αγροτικών προϊόντων παράγονται, όπως ρύζι, σιτάρι, φασόλια, ελιές, βαμβάκι, καπνός, φρούτα, σταφύλια και πιπεριές Φλωρίνης. Υπάρχει επίσης παραγωγή κρασιού και άλλων αλκοολούχων προϊόντων. Ο τουρισμός είναι μία σημαντική βιομηχανία στις παραλιακές περιοχές και κυρίως στη χερσόνησο της Χαλκιδικής, το νησί της Θάσου, καθώς και το όρος Όλυμπος. Πολλοί τουρίστες προέρχονται από τη Γερμανία και την Ανατολική Ευρώπη. Η Θεσσαλονίκη είναι ένα σημαντικό λιμάνι και βιομηχανικό κέντρο. Η Καβάλα είναι το δεύτερο μεγαλύτερο λιμάνι της Μακεδονίας. Εκτός από το κύριο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης (Αεροδρόμιο Μακεδονία), αεροδρόμια υπάρχουν επίσης στην Καβάλα, την Κοζάνη και την Καστοριά. Η «Εγνατία Οδός» διασχίζει ολόκληρη τη Μακεδονία, συνδέοντας πολλές πόλεις μεταξύ τους. Υπάρχει επιπλέον και σιδηροδρομικό δίκτυο.

Αεροδρόμια

Αερολιμένας	Τύπος αερολιμένα	IATA/ICAO	Πόλη	Περιφέρεια
Μακεδονία	Πολιτικό/Στρατιωτικό	SKG / LGTS	Θεσσαλονίκη	Κεντρική Μακεδονία
Μέγας Αλέξανδρος	Πολιτικό	KVA / LGKV	Καβάλα	Ανατολική Μακεδονία
Φίλιππος	Πολιτικό/Στρατιωτικό	KZI / LGKZ	Κοζάνη	Δυτική Μακεδονία
Αριστοτέλης	Πολιτικό/Στρατιωτικό	KSO / LGKA	Καστοριά	Δυτική Μακεδονία
Σέδες	Στρατιωτικό	- / LGSD	Θεσσαλονίκη	Κεντρική Μακεδονία
Αμυγδαλεώνας	Στρατιωτικό	- / LGKM	Καβάλα	Ανατολική Μακεδονία

Σιδηρόδρομος

Στη Μακεδονία υπάρχουν 5 σιδηροδρομικές γραμμές με κυριότερη τη σιδηροδρομική γραμμή Πειραιά-Θεσσαλονίκης. Επίσης υπάρχουν και τρεις γραμμές προαστιακού σιδηροδρόμου που συνδέουν τη Θεσσαλονίκη με τη Λάρισα, την Φλώρινα και τις Σέρρες.

Λιμάνια

Λιμάνι	Τύπος λιμανιού	Πόλη	Περιφέρεια
Μακεδονία	Πολιτικό	Θεσσαλονίκη	Κεντρική Μακεδονία
Φίλιπποι	Πολιτικό	Καβάλα	Ανατολική Μακεδονία
Θάσος	Πολιτικό	Θάσος	Ανατολική Μακεδονία
Στρυμόνας/Αμφίπολη	Πολιτικό	Νέα Κερδύλια	Κεντρική Μακεδονία
Νέα Μηχανιώνα	Εμπορικό	Νέα Μηχανιώνα	Κεντρική Μακεδονία
Σταυρός	Πολιτικό/Εμπορικό	Σταυρός	Κεντρική Μακεδονία
Νέα Προποντίδα	Πολιτικό/Εμπορικό	Νέα Μουδανιά	Κεντρική Μακεδονία

Δείτε επίσης

• Μακεδονικό Βασίλειο
• Αρχαίοι Μακεδόνες
• Κοινό των Μακεδόνων
• Διακυβέρνηση στην αρχαία Μακεδονία
• Ιστορία της αρχαίας Μακεδονίας
• Μακεδονία (ρωμαϊκή επαρχία)
• Μακεδόνες (Έλληνες)
• Μακεδονικό ονοματολογικό ζήτημα
• Συλλαλητήρια για τη Μακεδονία (2018-2019)
• Τραγούδια από τη Μακεδονία

Διαβάστε επίσης

• Carabott, Philip (2005). «Aspects of the Hellenization of Greek Macedonia, ca. 1912 - ca. 1959». Κάμπος: Cambridge Papers in Modern Greek 13: 21-61. https://www.academia.edu/9096364/Aspects_of_the_Hellenization_of_Greek_Macedonia_ca_1912_ca_1959. 
• Michailidis, Iakovos (1998). «The war on statistics: traditional recipes for the preparation of the Macedonian salad». East European Quarterly 32 (1): 9-21. 
• Μιχαηλίδης, Ιάκωβος (2003). Μετακινήσεις σλαβόφωνων πληθυσμών (1912-1930): Ο πόλεμος των στατιστικών. Αθήνα. 

Βιβλιογραφία

• Γούναρης, Βασίλης Κ. (1994). «Οι σλαβόφωνοι της Μακεδονίας: η πορεία της ενσωμάτωσης στο ελληνικό εθνικό κράτος, 1870-1940». Μακεδονικά 29: 209-237. doi:10.12681/makedonika.195. ISSN 0076-289X. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/view/5756. 
• Gounaris, Basil G. (1995). «Social Cleavages and National "Awakening" in Ottoman Macedonia». East European Quarterly 29 (4): 409-426. 
• Γούναρης, Βασίλης Κ. (2008). «Η Μακεδονία των Ελλήνων: Από το Διαφωτισμό έως τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο». Στο: Γιάννης Στεφανίδης· Βλάσης Βλασίδης· Ευάγγελος Κωφός, επιμ. Μακεδονικές ταυτότητες στο χρόνο: Διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Πατάκης. σελίδες 185–210. 
• Κολιόπουλος, Ιωάννης Σ. (2003). Η πέραν Ελλάς και οι άλλοι Έλληνες: Το σύγχρονο ελληνικό έθνος και οι ετερόγλωσσοι σύνοικοι χριστιανοί 1800-1912. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. 
• Koliopoulos, John S.· Veremis, Thanos M. (2010). Modern Greece: A History since 1821. A New History of Modern Europe. Chichester: Wiley-Blackwell. 
• Kostopoulos, Tasos (2016). «"Land to the Tiller". On the Neglected Agrarian Component of the Macedonian Revolutionary Movement, 1893–1912». Turkish Historical Review 7 (2): 134–166. doi:10.1163/18775462-00702002. https://brill.com/view/journals/thr/7/2/article-p134_2.xml. 
• Livanios, Dimitris (2008). The Macedonian Question. Britain and the Southern Balkans 1939–1949. Oxford: Oxford University Press. 
• Perry, Duncan M. (1988). The politics of terror: The Macedonian liberation movements, 1893–1903. Ithaca, NY: Duke University Press. 
• Hatzopoulos, M. B. (2011). «Macedonian studies». Στο: Lane Fox, Robin J., επιμ. Brill's Companion to Ancient Macedon. Studies in the Archaeology and History of Macedon, 650 BC-300 AD. Λέιντεν: Brill. σελίδες 35-42. 
• Vermeulen, Hans (1984). «Greek cultural dominance among the Orthodox population of Macedonia during the last period of Ottoman rule». Στο: Blok, Anton· Driessen, Henk, επιμ. Cultural Dominance in the Mediterranean Area. Nijmegen. σελίδες 225–255. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας
• Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας
• Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης
• Γη Μακεδονίς (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)