Ελευθεροτεκτονισμός

Ο ελευθεροτεκτονισμός (γνωστός και ως μασονία ή τεκτονισμός) είναι παγκόσμια συστηματική οργανωση αδελφοτήτων, που ξεκίνησε κατά τα τέλη του 16ου/αρχές του 17ου αιώνα και αριθμεί γύρω στα 5 εκατομμύρια μέλη. Οι επιμέρους αδελφότητες, των οποίων η σχέση και μεταξύ τους σύνδεση κυμαίνεται, έχουν ως κοινά στοιχεία κάποιες εθιμοτυπικές διαδικασίες (όπως τη χρήση ιεραρχίας και συγκεκριμένα σύμβολα) και την αναγκαιότητα κάθε μέλος να πιστεύει σε κάποια ανώτερη δύναμη ή Θεό.

Το σύμβολο του Τεκτονικού Γνώμονα και Διαβήτη.
(Συναντάται με ή χωρίς το λατινικό γράμμα G)

Προσδιορίζεται, επίσης, ως το σώμα των διδασκαλιών και πρακτικών της μυστικής αδελφότητας των Αρχαίων και Αποδεδεγμένων Τεκτόνων, ένα «ιδιότυπο σύστημα ηθικής κεκαλυμμένο δια αλληγοριών και εικονιζόμενο δια συμβόλων». Άλλοι όροι που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή της αδελφότητας, αλλά είναι ευρύτερη η έννοια τους, είναι Μασονία και Τεκτονισμός. Σύμφωνα με τη μυθολογία των Ελευθεροτεκτόνων, οι ρίζες της αδελφότητας τους ανάγονται στην εποχή της ανέγερσης του Ναού του Σολομώντος. Ο ελευθεροτεκτονισμός στη σύγχρονη εποχή υφίσταται ως παγκόσμια αδελφότητα με περίπου 5 εκατομμύρια μέλη ανά την υφήλιο. Μέλη της αδελφότητας μπορούν να γίνουν άνδρες ενήλικοι, με ορθή κρίση, έντιμοι και ελεύθεροι, υπό την προϋπόθεση ότι πιστεύουν σε ένα Υπέρτατο Ον και την αθανασία της ψυχής. Ο ελευθεροτεκτονισμός στις διάφορες μορφές του διατηρεί σταθερές τις θεμελιώδεις αξίες του και την πίστη στο Υπέρτατο Ον. Η συντεχνία είναι οργανωμένη σε μεγάλες στοές -που σε κάποιες περιπτώσεις ονομάζονται και Μεγάλες Ανατολές- με διοικητική αυτοτέλεια και επιμεριζόμενες σε επαρχιακές στοές, η κάθε μία από τις οποίες με τη σειρά της χωρίζεται σε σεπτές στοές. Οι μεγάλες στοές αναγνωρίζουν η μία την άλλη ως Κανονικές ή μη και αντίστοιχα τα μέλη τους αναγνωρίζονται μεταξύ τους ως αποδεδειγμένα ή όχι. Τα παράλληλα Τεκτονικά Σώματα είναι ανεξάρτητα από τη μεγάλη στοά, αλλά μέλη τους γίνονται μόνο διδάσκαλοι ελευθεροτέκτονες.

Ιστορία

Μασονικός ναός Σάντα Κρουθ ντε Τενερίφε

Η πιθανότερη και πλέον ρεαλιστική θεωρία είναι ότι ο ελευθεροτεκτονισμός ως αδελφότητα αντιπροσωπεύει την εξέλιξη των επαγγελματικών στοών (Operative Lodges) των αρχι-«τεκτόνων» του Μεσαίωνα. Σύμφωνα με ημερολόγια μεσαιωνικών κτισμάτων Σκώτων λιθοξόων (stonemasons), ήδη από τα τέλη του 14ου αιώνα οι αρχιμάστοροι χτίστες αυτοί μαζεύονταν σε καλύβες, που ως χώροι συγκέντρωσης αποτελούσαν στοές, για να τραφούν και να αναπαυτούν. Τον 15ο αιώνα τα αρχεία των ως άνω λιθοξόων αναφέρονται σε φατρίες κτιστών (masons). Στα τέλη του 15ου αιώνα η έννοια της στοάς υπερέβη τον χώρο συγκέντρωσης και άρχισε να ορίζει την ομάδα λιθοξόων που μαζευόταν σε αυτόν τον χώρο για να ρυθμίζει τα της τέχνης της. Εν καιρώ, οι στοές άρχισαν να αναπτύσσουν πρώιμες τελετές μύησης μαθητών και εισήγαγαν τη μυστική λέξη αναγνώρισης ως μέσο απόδειξης της ιδιότητας του μέλους στοάς και ως διαπιστευτήριο της επαρκούς εκπαίδευσης στην τέχνη του λιθοξόου.

Ιστορία του παγκόσμιου ελευθεροτεκτονισμού

Goose and Gridiron, έδρα μίας εκ των ιδρυτικών Στοών της Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας.

Στις αρχές του 16ου αιώνα οι στοές, λόγω της φθίνουσας πορείας τους, άρχισαν να δέχονται στους κόλπους τους και άνδρες οι οποίοι δεν ήταν λιθοξόοι, αλλά μέλη βασιλικών Οίκων και ευγενείς ή απλώς ανθρώπους που ήθελαν να ξεφύγουν από τον θρησκευτικό φανατισμό της εποχής και να δομήσουν μια καλύτερη κοινωνία βασισμένη στην ανεκτικότητα και την ειρηνική συνύπαρξη.

Στα μέσα του 17ου αιώνα, υπάρχουν σαφείς ενδείξεις της παρουσίας μυστικής οργάνωσης των ελευθεροτεκτόνων με τρεις συμβολικούς βαθμούς στην Αγγλία. Το The Regius Manuscript είναι ποίημα που χρονολογείται περί το 1390 και αποτελεί το παλαιότερο γνωστό τεκτονικό χειρόγραφο.

Η πρώτη τεκτονική μεγάλη στοά στην ιστορία, η μεγάλη στοά της Αγγλίας, ιδρύθηκε προς τιμή του Γεωργίου του A' (1660-1727), πρώτου προτεστάντη βασιλέα της Μεγάλης Βρετανίας, που ανέβηκε στον θρόνο την 1η Αυγούστου 1714. Επίσημα η Μεγάλη Στοά της Αγγλίας ιδρύθηκε ως η «Μεγάλη Στοά του Λονδίνου και του Ουέστμινστερ» την ημέρα του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, 24 Ιουνίου 1717. Την ημέρα αυτή συγκεντρώθηκαν τέσσερις στοές της τέχνης στο Apple Tree Tavern του Λονδίνου και σχημάτισαν μία κανονική Μεγάλη Στοά. Η νέα μεγάλη στοά ως βάση είχε την «αλληλεγγύη» και την «αγάπη» μεταξύ των ελευθεροτεκτόνων μελών της και ως πεποίθηση την ελευθερία σκέψης πέρα από πολιτικές και θρησκευτικές διχόνοιες. Ο χαρακτήρας της Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας έπαψε να είναι αυστηρά επαγγελματικός και τα εργαλεία, που παλαιότερα χρησίμευαν για τις οικοδομικές εργασίες, πήραν τον ρόλο των συμβόλων για την εξαγωγή ηθικών συμπερασμάτων. Οι τέσσερις προϋπάρχουσες στοές συνέρχονταν ως εξής: Η πρώτη, σήμερα ονόματι «Antiquity No 2», στο Goose and Gridiron Ale-house στην πλατεία της εκκλησίας του Αγ. Παύλου, η δεύτερη στο Crown Ale-house, η τρίτη, σήμερα ονόματι «Lodge of Fortitude and Old Cumberland No 12», στο Apple Tree Tavern στο Κόβεντ Γκάρντεν και η τέταρτη, σήμερα ονόματι «Westminster Royal Somerset House and Inverness Lodge No 4», στο καπηλειό Rummer and Grapes. Η τελευταία ήταν στοά θεωρητικών τεκτόνων, ενώ οι τρεις πρώτες ήταν κατά κύριο λόγω επαγγελματικές στοές τεκτόνων.

Ο Θυρεός της "Αρχαίας" Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας

Το 1723 ο James Anderson έγραψε και εξέδωσε το Συντάγματα των Ελευθεροτεκτόνων για τη Χρήση των Στοών του Λονδίνου και του Γουεστμίνστερ. Στο έργο αυτό παρατέθηκαν οι κανόνες διακυβέρνησης της αδελφότητας και εξιστορήθηκε η "Ιστορία του Ελευθεροτεκτονισμού", σύμφωνα με την οποία η αδελφότητα καταγόταν από τις μεσαιωνικές φατρίες κτιστών, που προέρχονταν από αρχαίους Ρωμαίους και Έλληνες αρχιτέκτονες και μαθηματικούς. Οι τελευταίες είχαν με τη σειρά τους τις αρχαίες ρίζες τους στη βιβλική περιγραφή της ανέγερσης του ναού του Σολομώντα. Το έργο αυτό ανατυπώθηκε το 1734 στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ από τον Βενιαμίν Φραγκλίνο, ο οποίος εκείνο το έτος είχε εκλεγεί Μέγας Διδάσκαλος των Ελευθεροτεκτόνων της Πενσυλβανίας των ΗΠΑ.

Παράλληλα, άρχισαν να οργανώνονται και κάποιες άλλες Μυστικές Εταιρείες, που ισχυρίζονταν πως προέρχονταν από τα Ιπποτικά Τάγματα. Αυτά από το 1721 άρχισαν να διαμορφώνουν ένα σύστημα που συνέπλεε με τον Ελευθεροτεκτονισμό. Αποτέλεσμα της διαδικασίας ήταν ο σχηματισμός του Σκωτικού Τύπου, ο οποίος άρχισε από το 1730 να εξαπλώνεται στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Στις 17 Ιουλίου 1751 εκπρόσωποι πέντε στοών, στο καπηλειό του Turk’s Head στο Σόχο του Λονδίνου, ιδρύουν την «Αρχαία Μεγάλη Στοά της Αγγλίας», ή αλλιώς ονομαζόμενη «Μεγάλη Στοά των Ελευθέρων και Αποδεκτών Τεκτόνων της Αγγλίας». Ο νέος σχηματισμός αποτελούταν κυρίως από Σκωτσέζους Ελεύθερους Τέκτονες, που ήταν δυσαρεστημένοι από τον τρόπο με τον οποίο οι ελευθεροτέκτονες της Premier Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας είχαν αλλάξει τον ελευθεροτεκτονισμό. Για αυτό τους αποκαλούσαν μοντέρνους και τους κατηγορούσαν πως δεν ακολουθούσαν τα παλαιά έθιμα του ελευθεροτεκτονισμού. Στην ίδρυση της Αρχαίας Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας θα έπρεπε, όμως, να αναγνωρίσουμε και πολιτικά αίτια, εφόσον θεωρηθεί ως προέκταση της μη αποδοχής από μεγάλη μερίδα Σκωτσέζων της Πράξης Διευθέτησης του 1701 (η τελευταία απαγόρευε σε ρωμαιοκαθολικούς να ανέβουν στον θρόνο και καθιέρωνε τον οίκο του Ανοβέρου), των εκτεταμένων αντιδράσεων στα διάφορα μέτρα που θεσμοθετούσε από το 1704 το Αγγλικό Κοινοβούλιο, για να καταποντίσει την οικονομία της Σκωτίας και τέλος της διαφωνίας τους με την Πράξη της Ένωσης της Αγγλίας με τη Σκωτία, υπό την πολιτική οντότητα της Μεγάλης Βρετανίας το 1707. Οι δύο αντίπαλες μεγάλες στοές για 63 χρόνια συνυπήρχαν, δίχως να αναγνωρίζουν η μία την άλλη ως κανονική και δίχως να αναγνωρίζουν η μία τα μέλη της άλλης ως κανονικούς ελεύθερους τέκτονες.

Ο "Γνώμων και Διαβήτης" στο Εθνικό Τεκτονικό Μνημείο του Τζορτζ Ουάσινγκτον

Στη δεκαετία του 1750 παρατηρείται ένα χάος του σκωτικού δόγματος, που είχε εν τω μεταξύ συγχωνευθεί με το δόγμα της βασιλικής αψίδας (Royal Arch) με καθιέρωση τριών κυρίως συστημάτων: Των «Ροδοσταύρων» (1745), της «Τελειοποίησης» (1754) και της «Αυστηράς Τήρησης» (1762). Επικεφαλής του δόγματος της τελειοποίησης ανέλαβε ο Φρειδερίκος ο Μέγας της Πρωσσίας.

Το 1813 ο πρίγκιπας Αύγουστος Φρειδερίκος (1773-1843), Δούκας του Σάσεξ και έκτος γιος του βασιλέα Γεωργίου του 3ου, έγινε μέγας διδάσκαλος της Premier Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας και ο αδερφός του ο πρίγκιπας Εδουάρδος Αύγουστος (1767-1820), Δούκας του Κεντ και τέταρτος γιος του Βασιλέα Γεωργίου του 3ου, έγινε μέγας διδάσκαλος της αρχαίας μεγάλης στοάς της Αγγλίας. Την εποχή αυτή πραγματοποιήθηκαν τα πιο σοβαρά βήματα για την επανένωση. Σε διάστημα περίπου έξι εβδομάδων είχαν συνταχθεί και ψηφιστεί τα 21 "Άρθρα της Ένωσης" των δύο μεγάλων στοών, και στις 27 Δεκεμβρίου 1813, την ημέρα του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή, η Premier Μεγάλη Στοά της Αγγλίας και η Αρχαία Μεγάλη Στοά της Αγγλίας σχημάτισαν την Ενωμένη Μεγάλη Στοά της Αγγλίας (UGLE).

Η μεγάλη στοά της Σκωτίας ιδρύθηκε το 1736 και η μεγάλη στοά της Ιρλανδίας το 1725. Τη δεκαετία του 1730 ο ελευθεροτεκτονισμός διαδόθηκε στις βρετανικές αποικίες της Αμερικής. Μετά την ανεξαρτησία της Αμερικής, σε κάθε πολιτεία των Ηνωμένων Πολιτειών σχηματίστηκε και μία ανεξάρτητη μεγάλη στοά. Διάφορες σκέψεις για ίδρυση μιας «μεγάλης στοάς των Ηνωμένων Πολιτειών», με τον Τζορτζ Ουάσινγκτον να έχει τον ρόλο του πρώτου Μεγάλου Διδασκάλου, εγκαταλείφθηκαν πρόωρα Στις ΗΠΑ είναι γνωστό ότι 14 πρόεδροι ήταν τέκτονες.

Η Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας (GOdF) ιδρύθηκε το 1728. Το 1877 η Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας αφαίρεσε την προϋπόθεση τα μέλη της να πιστεύουν στο υπέρτατο ον, οπότε και οι περισσότερες Αγγλόφωνες Μεγάλες Στοές σταμάτησαν να την αναγνωρίζουν ως "κανονική" και διέκοψαν τις επίσημες σχέσεις τους μαζί της. Η εθνική μεγάλη στοά της Γαλλίας (GLNF) είναι μέχρι σήμερα η μόνη τεκτονική δύναμη στη Γαλλία που αναγνωρίζεται από την ενωμένη μεγάλη στοά της Αγγλίας (UGLE).

Λόγω των ανωτέρω, συχνά αναφέρεται πως ο ελευθεροτεκτονισμός αποτελείται από δύο παράλληλα παρακλάδια που το ένα δεν αναγνωρίζει την «κανονικότητα» του άλλου:

• την ενωμένη μεγάλη στοά της Αγγλίας (UGLE) με όσες μεγάλες στοές έχουν καθεστώς αμοιβαίας αναγνώρισης με αυτήν, και
• τη Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας (GOdF) με πολλές «Μεγάλες Ανατολές» να συντάσσονται με την πολιτική της.

Το 1945 ο Μάρκο Εγκίντιο Αλλέγκρι (Marco Egidio Allegri), ως ύπατη αρχή του τύπου Μισραΐμ και του τύπου Μέμφις, ένωσε αυτούς τους δύο τύπους και δημιούργησε τον «αρχαίο και αρχέγονο ανατολικό τύπο Μισραΐμ και Μέμφις», ο οποίος λειτουργεί με αμιγείς ανδρικές και αμιγείς γυναικείες στοές με διαφορετικά ανά φύλο τυπικά.

Ιστορία του Ελευθεροτεκτονισμού στην Ελλάδα

Ο τεκτονισμός εισήλθε στον ελληνικό χώρο από τα Επτάνησα, την εποχή που ήταν υπό γαλλική και αγγλική κατοχή, και συγκεκριμένα από τις νήσους Κέρκυρα (Στοά: "Beneficenza") και Ζάκυνθο (Στοά του Τύπου Misraim του 1790), τις οποίες οι πολέμιοι της οργάνωσης αποκαλούν έως σήμερα «κερκόπορτες» του μασονισμού.

Στη διάρκεια της βασιλείας του Όθωνα δε φέρεται να υπήρξε καμία τέτοια οργάνωση στο νεοσύστατο κράτος. Περί το τέλος όμως της βασιλείας του, το 1855, φέρονται ήδη κάποιες στοές να λειτουργούν ανεπίσημα υπό τη σκέπη της Μεγάλης Ανατολής της Ιταλίας, αποτελούμενες από ελευθεροτέκτονες μυημένους στην Κέρκυρα και ασφαλώς στη Γαλλία και την Ιταλία.

Μετά τον ερχομό του Γεωργίου του Α΄ (1863) και την αμαχητί κατ' απαίτησή του ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα, φέρονται ήδη το 1867 επτά τεκτονικές στοές να εργάζονται (ανεπίσημα) στην Αθήνα, τον Πειραιά, τη Χαλκίδα, την Πάτρα, τη Σύρο, τη Λαμία και το Άργος, εκτός εκείνων της Επτανήσου. Στις 16 Φεβρουαρίου του ιδίου έτους οι ελληνικές στοές ζήτησαν την ανεξαρτησία τους από τη Μεγάλη Ανατολή της Ιταλίας. Αυτή τους δόθηκε δύο μήνες μετά, στις 10 Απριλίου 1867 και η νέα "μεγάλη ανατολή της Ελλάδος" άρχισε να οργανώνεται, κατ’ αρχήν τον Ιούλιο του 1872, εκλέγοντας τον Δημήτριο Ροδοκανάκη (1840-1902) ως μέγα διδάσκαλο και αμέσως μετά σχηματίζοντας το «ύπατο μέγα συμβούλιο» του 33ου για την Ελλάδα. Βέβαια όλα αυτά μέχρι τότε χωρίς καμία επίσημη αναγνώριση από το ελληνικό κράτος.

Η πρώτη μικτή στοά με το διακριτικό όνομα Αθηνά, προσχώρησε στο Διεθνές Τεκτονικό Τάγμα Le Droit Humain το 1926, ιδρύοντας με άλλες Στοές την Ομοσπονδία της Μεγάλης Μικτής Στοάς της Ελλάδος.

Το 1928 η Μεγάλη Ανατολή της Ελλάδος κατάφερε να αναγνωριστεί ως ίδρυμα, ενώ το Ύπατο Μέγα Συμβούλιο σχημάτισε κοινωνία του αστικού κώδικα. Το 1936, με την αναθεώρηση του τεκτονικού συντάγματος της, η Μεγάλη Ανατολή μετονομάστηκε σε Μεγάλη Στοά της Ελλάδος. Το 1976 ορισμένοι Έλληνες ελευθεροτέκτονες αποφάσισαν να εισαγάγουν τον τύπο της Υόρκης (York Rite), ενώ έως τότε υπήρχε μόνον ο Σκωτικός Τύπος (Scottish Rite). Όταν η Μεγάλη Στοά της Ελλάδος ανακάλυψε πως το νέο σώμα δε θα δεχόταν τις δικές της παρεμβάσεις στη διοίκησή του, απείλησε με διαγραφή τα μέλη του. Αυτή η συμπεριφορά τελικά οδήγησε τον Μάιο του 1986 στην ίδρυση της Εθνικής Μεγάλης στοάς της Ελλάδος.

Το 1989, ξεκίνησε τη λειτουργία του και στην Ελλάδα ο «Αρχαίος και Αρχέγονος Ανατολικός Τύπος Μισραΐμ και Μέμφις». Σε αυτόν τον Τύπο/Τάγμα, ενυπάρχουν στους υψηλούς βαθμούς του και τα Arcana Arcanorum. Λειτουργεί με Ανδρικές και Γυναικείες Στοές με διαφορετικά Τυπικά, μύθους και σύμβολα, σεβόμενο τη γυναικεία διαφορετικότητα και ενδελέχεια. Ο «Αρχαίος και Αρχέγονος Ανατολικός Τύπος Μισραΐμ και Μέμφις» λειτουργεί αδιάκοπα μέχρι σήμερα με τους κανονισμούς και τα Τυπικά που προήλθαν από την απαρχή της διεθνούς ίδρυσής του.

Το 1996, η παρουσία του Le Droit Humain στην Ελλάδα πέρασε από μια περίοδο κρίσης και ένα σχίσμα που οδήγησε στη μαζική αποχώρηση μελών και στοών, που στην πορεία συγκρότησαν το Διεθνές Τεκτονικό Τάγμα ΔΕΛΦΟΙ, υπό την αιγίδα του οποίου τέθηκε μεγάλο μέρος της Μεγάλης Μικτής Στοάς της Ελλάδος.

Η Μεγάλη Μικτή Στοά της Ελλάδος-ΔΕΛΦΟΙ, είναι η αρχαιότερη, και η πολυπληθέστερη, Μικτή Τεκτονική Δύναμη της χώρας, αφού διατηρεί τη μυητική και ιστορική της συνέχεια από το 1926 έως σήμερα. Το Διεθνές Τεκτονικό Τάγμα ΔΕΛΦΟΙ, είναι το μοναδικό Τεκτονικό Τάγμα παγκοσμίως, το οποίο έχει παρουσία και αναγνώριση από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ).

Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί διεθνώς οι παρακάτω Τεκτονικοί Τύποι: Σκωτικός Τύπος, Αναμορφωμένος Σκωτικός Τύπος. (C.·.B.·.C.·.S.·.), Τύπος Αμίλλης ή EMULATION, Τέκτονες Ιππότες Εκλεκτοί Ιερείς του Σύμπαντος (Ordre des Chevaliers Maçons Elus Cohen deI’ Univers), Τύπος της Υόρκης, Τύπος MISRAIM (Seu Aegypti), Τύπος MEMPHIS, Τύπος MISRAIM MEMPHIS (Ερμητικός Αιγυπτιακός Τύπος), Γυναικείος Αιγυπτιακός Τύπος MISRAIM MEMPHIS, Αδωνιραμικός Τύπος, Γαλλικός Παραδοσιακός Τύπος, Τύπος του Πέτρου Μελησσινού, Σύγχρονος Γαλλικός Τύπος, Αρχαίος Τύπος (ΑncientRite), Τύπος της Ανατολής του Kilwinning, Συμβολικός Τύπος, Τύπος των Αυτοκρατόρων Ανατολής και Δύσεως, Σοφοί του Φωτός, Ιππότες της Παλαιστίνης, Αρχέγονος Τύπος της Namur, Τύπος της Αυστηράς Τηρήσεως, Τύπος του BORDEAUX, Τύπος του Σολομώντα Ο.Ι.Τ.Α.R. (Ordre Initiatique et Traditionnel de l’Art Royal), FILADELFI DI NARBONA, FILADELFI της Αιγύπτου, MONTAUBAN, Αρχιτέκτονες της Αφρικής, Τύπος του SWEDEMBORG, Εθνικός Ισπανικός Τύπος, Τύπος AZUL, Τεκτονικός Τύπος 7 βαθμών, ARCANA ARCANORUM.

Οργανωτική Δομή

Το Ελευθεροτεκτονικό Μέγαρο Λονδίνου, Έδρα της Ενωμένης Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας.

Οι μεγάλες στοές και οι μεγάλες ανατολές είναι ανεξάρτητα και κυρίαρχα σώματα που κυβερνούν τον τεκτονισμό σε μία ορισμένη επικράτεια ή αλλιώς «δικαιοδοσία». Δεν υπάρχει κάποιο παγκόσμιο Τεκτονικό σώμα που να προΐσταται των Μεγάλων Στοών και των Μεγάλων Ανατολών, ή που να τους υπαγορεύει τον τρόπο λήψης των αποφάσεών τους, ή που να τους επιβάλλει μία κοινή πολιτική. Ο μόνος σύνδεσμος μεταξύ των επί μέρους δικαιοδοσιών είναι η αμοιβαία αναγνώριση.

Κανονικότητα

Η «Κανονικότητα» είναι μηχανισμός σύμφωνα με τον οποίο οι μεγάλες στοές ή μεγάλες ανατολές αναγνωρίζουν η μία την άλλη. Ο μηχανισμός αυτός αποτελείται από μία σειρά κριτηρίων που η εκάστοτε μεγάλη στοά έχει ορίσει στα συντάγματά της. Τα κριτήρια αυτά ποικίλουν, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις έχουν σχέση με την τήρηση ή μη των «τεκτονικών οροθεσίων». Η αναγνώριση αυτή επιτρέπει τις επίσημες σχέσεις σε επίπεδο μεγάλης στοάς και την ανταλλαγή επισκέψεων μεταξύ των μελών τους. Ένας Τέκτων που επισκέπτεται μία μη κανονική στοά, κινδυνεύει με διαγραφή από τη στοά του.

Καθένα από τα δύο παράλληλα παρακλάδια του ελευθεροτεκτονισμού, αποδέχεται μόνο τις μεγάλες στοές που ανήκουν σε αυτό ως «κανονικές». Μπορεί οι περισσότερες μεγάλες στοές να ανήκουν στο παρακλάδι που συμπλέει με την «Ενωμένη Μεγάλη Στοά της Αγγλίας» και οι περισσότερες μεγάλες ανατολές να ανήκουν στο παρακλάδι που συμπλέει με τη «Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας», πάντως η διάκριση μεταξύ Στοάς ή Ανατολής δεν αποτελεί από μόνη της κριτήριο κανονικότητας. Επιπροσθέτως, ως μη κανονικές θεωρούνται σε παγκόσμιο επίπεδο και όσες οργανώσεις ιδρύονται από μόνες τους και αυτοχαρακτηρίζονται ως τεκτονικές, δίχως όμως να αναγνωρίζονται από κάποιο από τα δύο παρακλάδια.

Τέλος, από τη μεν Ηνωμένη Μεγάλη Στοά της Αγγλίας (UGLE) ως μη κανονικές χαρακτηρίζονται και οι στοές, που δέχονται ως μέλη τους ταυτόχρονα άνδρες και γυναίκες, οι αποκαλούμενες "μικτές", ενώ αντίθετα αυτές οι μικτές Στοές θεωρούνται κανονικές από τη Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας, η οποία έχει στο σύστημά της μικτές Στοές και εφόσον αυτές λειτουργούν υπό την αιγίδα της ή υπό την αιγίδα αναγνωρισμένων από αυτή Μεγάλων Στοών (ή Ανατολών).

Τεκτονική Στοά

Το Ελευθεροτεκτονικό Μέγαρο της Μεγάλης Στοάς της Ελλάδας, στην Αθήνα (Αχαρνών 19 και Σουρμελή).

Η τεκτονική Στοά αποτελεί τον «πυρήνα» της οργάνωσης του ελευθεροτεκτονισμού. Κάθε νέα στοά πρέπει να υπόκειται σε μία κανονική μεγάλη στοά ή μεγάλη ανατολή. Η στοά είναι υποχρεωμένη να ακολουθεί τις οδηγίες της μεγάλης στοάς στην οποία υπόκειται όσον αφορά την εφαρμογή των Συνταγμάτων, όμως κατά τα άλλα είναι ανεξάρτητη διοικητική μονάδα. Μία στοά πρέπει να έχει τακτικές και προγραμματισμένες συνεδριάσεις, όπου θα λαμβάνουν χώρα οι τεκτονικές εργασίες των μελών της, και πρέπει να συνέρχεται μόνο στην έδρα της (εκτός εκτάκτων περιπτώσεων). Αρμοδιότητα της στοάς είναι η μύηση και προαγωγή των μελών της, η εγκατάσταση του σεβάσμιου διδασκάλου και των αξιωματικών της, η απόκτηση και διατήρηση των κοσμημάτων και κειμηλίων της, η ενδυνάμωση των δεσμών ανάμεσα στις οικογένειες μέσω των διαφόρων εκδηλώσεων που οργανώνει και διάφορα άλλα θέματα σε επίπεδο βάσης (μη περιοριστικά).

Η στοά είναι η μόνη αρχή που μπορεί να μυήσει κάποιον στον ελευθεροτεκτονισμό και όταν γίνεται κάτι τέτοιο ο νέος ελευθεροτέκτονας αποκαλεί αυτή τη στοά ως «μητρική» του, ισοβίως. Ένας διδάσκαλος ελευθεροτέκτονας έχει το δικαίωμα να επισκέπτεται όποια στοά υποκείμενη στη μεγάλη στοά του επιθυμεί. Επίσης, μπορεί να επισκεφθεί και οποιαδήποτε άλλη στοά επιθυμεί, αρκεί αυτή να υπόκειται σε κάποια Μεγάλη Στοά που να είναι αμοιβαία αναγνωριζόμενη με τη δική του. Εκτός της συνδρομής του και της συμμετοχής του στη «μητρική» του στοά, ένας διδάσκαλος ελευθεροτέκτονας μπορεί καταβάλλοντας επιπλέον συνδρομή να είναι μέλος και άλλων στοών, που όμως πρέπει να υπόκεινται στην ίδια «μεγάλη στοά» με τη δική του.

Συνηθίζεται ο όρος «στοά» να αναφέρεται στο χώρο που συνεδριάζουν οι ελευθεροτέκτονες, όμως ο όρος πιο πολύ αναφέρεται στους ίδιους τους Ελευθεροτέκτονες που συνεδριάζουν. Έτσι «στοά» στην πραγματικότητα είναι οι συνεδριάζοντες ελευθεροτέκτονες. Οι στοές, ως κτίρια, αναφέρονται ανά περιπτώσεις ως «Ναοί». Διαφορετικές στοές, μπορεί να χρησιμοποιούν σε διαφορετικές στιγμές ή ημέρες τον ίδιο χώρο.

Οι πρώτες στοές συνεδρίαζαν όπου μπορούσαν και πολλές φορές οι τεκτονικές εργασίες γίνονταν σε καπηλειά. Οι περισσότερες στοές απαρτίζονται από Ελευθεροτέκτονες που ζουν σε κάποια συγκεκριμένη περιοχή. Σε κάποιες Στοές η συμμετοχή απαιτεί πλήρωση ιδιαίτερων κριτηρίων, που έχουν κυρίως σχέση με το κοινωνικό υπόβαθρο ή την καταγωγή. Επίσης υπάρχουν «ερευνητικές στοές», οι οποίες κάνουν μέλη τους μόνο διδασκάλους ελευθεροτέκτονες και ασχολούνται με τη φιλοσοφία του ελευθεροτεκτονισμού και την ιστορία του.

Παράλληλα Σώματα

Ο σταυρός του τάγματος των Ναϊτών Ιπποτών.

Στον ελευθεροτεκτονισμό δεν υπάρχει βαθμός ανώτερος του διδασκάλου ελευθεροτέκτονος. Όμως υπάρχουν «σώματα» που δέχονται ως μέλη τους μόνο διδασκάλους ελευθεροτέκτονες. Τα σώματα αυτά είναι ανεξάρτητα από τη «συμβολική στοά». Μπορούν να περιγραφούν ως «παράλληλα» και συνήθως παρέχουν περαιτέρω οπτικές σε κάποια αλληγορικά, ηθικά ή φιλοσοφικά στοιχεία του ελευθεροτεκτονισμού.

Αν και ανεξάρτητα, τα σώματα αυτά χαρακτηρίζονται τεκτονικά, αφού για να γίνει κάποιος μέλος τους πρέπει να είναι ήδη τέκτονας.

Τα άρθρα της «Ένωσης» της «Premier Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας» με την «Αρχαία Μεγάλη Στοά της Αγγλίας» (σε «Ενωμένη Μεγάλη Στοά της Αγγλίας» το 1813) περιόρισαν την αναγνώριση σε συγκεκριμένα σώματα, όπως αυτά που εντάσσονται στο Σκωτικό Τυπικό και στο Τυπικό της Υόρκης. Κάποια «παράλληλα σώματα», όπως για παράδειγμα αυτό των Ναϊτών Ιπποτών, έχουν επιπλέον απαιτήσεις λόγω της φύσης τους.

Τέλος, υπάρχουν σώματα στα οποία συμμετέχουν μόνο ελευθεροτέκτονες, αλλά δεν έχουν σχέση με τη διδασκαλία του ελευθεροτεκτονισμού, οπότε τυπικά δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως «παράλληλα σώματα».

Αρχές και δραστηριότητα

Ενώ ο ελευθεροτεκτονισμός συχνά χαρακτηρίζεται ως «μυστική οργάνωση» ή «μυστική κοινωνία», οι ίδιοι οι ελευθεροτέκτονες διαφωνούν και ισχυρίζονται πως είναι απλά μια συντεχνία, που τηρεί μυστικές κάποιες συγκεκριμένες πτυχές της. Ο ελευθεροτεκτονισμός κατά τον 21ο αιώνα έπαψε να είναι τόσο «λαοφιλής» όσο και «μυστική κοινωνία». Ορθότερο θα ήταν να χαρακτηριστεί ως μία κοινωνία που κρατάει μυστικά. Ένα από αυτά τα μυστικά και το μόνο πραγματικά ουσιαστικό που έχει απομείνει στον ελευθεροτεκτονισμό, είναι ο ιδιαίτερος τρόπος αναγνώρισης ανάμεσα στα μέλη του. Παρά τις επιμέρους διαφορές, η βασική φροντίδα του ελευθεροτεκτονισμού είναι η φιλανθρωπική εργασία σε κάποια συγκεκριμένη περιοχή ή γενικότερα, η προώθηση της ηθικής ακεραιότητας μέσω της συμπεριφοράς των μελών του στο κοινωνικό σύνολο και η ανάπτυξη και διατήρηση της αδελφικής αγάπης.

Τυπικό, συμβολισμός και ηθική

Οι ελευθεροτέκτονες χρησιμοποιούν κάποιο τυπικό εργασιών κατά τις συναντήσεις τους. Δεν υπάρχει ένα μοναδικό τυπικό και κάθε μεγάλη στοά είναι ελεύθερη να ακολουθεί το δικό της. Εντούτοις, υπάρχουν ομοιότητες ανάμεσα στα διάφορα τυπικά εργασιών που χρησιμοποιούν οι μεγάλες στοές. Για παράδειγμα, όλα τα ελευθεροτεκτονικά τυπικά εργασιών κάνουν χρήση του αρχιτεκτονικού συμβολισμού των εργαλείων των «πρακτικών» λιθοξόων του μεσαίωνα. Οι ελευθεροτέκτονες, ως «θεωρητικοί» τέκτονες (που χτίζουν, δηλαδή, με τη φιλοσοφική έννοια και όχι την κυριολεκτική), χρησιμοποιούν αυτόν τον συμβολισμό για να διδάξουν ηθικά μαθήματα των αρχών της «Αδελφικής Αγάπης, Αρωγής και Αλήθειας», ή όπως συνηθίζεται να αναφέρεται στη μεγάλη ανατολή της Γαλλίας «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα».

Δύο από τα κύρια σύμβολα που βρίσκονται πάντα σε μια στοά είναι ο «Γνώμονας» και ο «Διαβήτης». Τα δύο αυτά σύμβολα χρησιμοποιούνται από τον ελευθεροτεκτονισμό για την εξαγωγή ηθικών συμπερασμάτων.

Τα ηθικά συμπεράσματα εξάγονται μέσω των αλληγοριών του ελευθεροτεκτονικού τυπικού. Καθώς ο ελευθεροτέκτονας εξελίσσεται δια μέσου «βαθμών», κερδίζει γνώση και κατανόηση του εαυτού του, της σχέσης του με τους άλλους και του δεσμού του με το Υπέρτατο Ον (όπως ο καθένας το αντιλαμβάνεται). Ενώ η διερεύνηση και ανάπτυξη των φιλοσοφικών απόψεων και πεποιθήσεων του ελευθεροτεκτονισμού είναι έργο των ειδικών ερευνητικών και καθοδηγητικών στοών, παρόλα αυτά μεμονωμένοι ελευθεροτέκτονες συχνά εκδίδουν μελέτες για αυτές. Κάθε ελευθεροτέκτονας μπορεί να στοχάζεται για τα σύμβολα και τον σκοπό του ελευθεροτεκτονισμού και μάλιστα ως κάποιο βαθμό αναμένεται από αυτόν, καθώς εξελίσσεται δια μέσου των «βαθμών», να ερευνά το νόημα του ελευθεροτεκτονισμού.

Η «βίβλος του ιερού νόμου» πάντα εκτίθεται σε μια ανοικτή στοά. Σε κάποιες από τις στοές της μεγάλης ανατολής της Γαλλίας, αντί της «Βίβλου» χρησιμοποιούνται τα ελευθεροτεκτονικά «συντάγματα». Επιπλέον, ο κάθε υποψήφιος επιλέγει, ανάλογα με τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, ενώπιον ποιου «ιερού κώδικα» θα ορκιστεί να τηρεί τις υποχρεώσεις του. Σε Στοές που απαρτίζονται από μέλη διαφόρων θρησκειών είναι συνηθισμένο να εκτίθενται άνω του ενός «Ιεροί Κώδικές».

Στον ελευθεροτεκτονισμό το υπέρτατο ον αναφέρεται ως «Μέγας Γεωμέτρης του Σύμπαντος» ή «Υπέρτατος Κτίστης των Κόσμων», για να γίνει σαφές πως η αναφορά είναι γενική και όχι συνδεδεμένη με κάποια συγκεκριμένη θρησκευτική αντίληψη για τον Θεό.

Βαθμοί

Οι τρεις βαθμοί της «συμβολικής στοάς» του ελευθεροτεκτονισμού είναι:

1. «μαθητής», ο βαθμός του νεοεισελθόντα ελευθεροτέκτονα,
2. «εταίρος», ο βαθμός του διελθόντα ελευθεροτέκτονα,
3. «διδάσκαλος», ο βαθμός του εγερθέντα ελευθεροτέκτονα.

Οι βαθμοί αντιπροσωπεύουν φάσεις προσωπικής πνευματικής ανάπτυξης. Οι αλληγορικές έννοιες του ελευθεροτεκτονισμού προσλαμβάνονται διαφορετικά από κάθε ελευθεροτέκτονα, ανάλογα με το επίπεδό του, αλλά πάντα στα πλαίσια του συντάγματος στο οποίο εργάζεται. Η κοινή συμβολική διάρθρωση και τα κοινά «αρχέτυπα», ανά την υφήλιο, παρέχουν στον κάθε Ελευθεροτέκτονα τα μέσα για να δώσει τις δικές του απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα της ζωής.

Ο τεκτονισμός διακρίνεται σε «συμβολικό», όπου οι βαθμοί είναι «μαθητής», «εταίρος» και «διδάσκαλος». Πέραν αυτών υπάρχουν οι λεγόμενοι «φιλοσοφικοί» βαθμοί. Έτσι υπάρχει ο «Σκωτικός Τύπος» με 33 βαθμούς, ο Τύπος «Μισραΐμ-Μέμφις» με 95 βαθμούς, ο «Τύπος της Υόρκης» με 3 ομάδες βαθμών, ο «Αδωνιραμικός» με 11, ο «Τύπος του Σβέντεμποργκ» με 3 σειρές βαθμών, ο Εθνικός Ισπανικός Τύπος, ο Γαλλικός Τύπος, ο Αναθεωρημένος Σκωτικός κ.ο.κ. Πέραν αυτών υπάρχει και μία σειρά υψηλών βαθμών, τα ονομαζόμενα Arcana Arcanorum, τα οποία λειτουργούν στα πλαίσια συγκεκριμένων τύπων (π.χ. Μισραΐμ-Μέμφις), και αποδίδονται σε υψηλόβαθμους τέκτονες.

Υποχρεώσεις

Κάθε υποψήφιος αναλαμβάνει κάποιες υποχρεώσεις, βάσει του όρκου που δίνει κατά τη μύησή του στην αδελφότητα. Οι υποχρεώσεις αυτές είναι να παραμένει πιστός στους κανόνες της αδελφότητας και να τηρεί τα «μυστικά του ελευθεροτεκτονισμού», που είναι τα διάφορα σημεία, τεκμήρια και λέξεις αναγνώρισης σε κάθε βαθμό. Στις «κανονικές» Στοές αυτός ο όρκος δίνεται οικεία βουλήσει, στη «Βίβλο του Ιερού Νόμου» του Υπέρτατου Όντος που ο κάθε υποψήφιος πιστεύει.

Οριοθέσια

Τα οριοθέσια του Ελευθεροτεκτονισμού ορίζονται ως αρχαίες και αμετάβλητες αρχές και κριτήρια με τα οποία κρίνεται η «κανονικότητα» των στοών και των μεγάλων στοών. Κάθε μεγάλη στοά είναι αυτοδιοικούμενη και δεν υπάρχει κάποιο μοναδικό σώμα που να άρχει στο σύνολο του ελευθεροτεκτονισμού, για αυτόν τον λόγο η μετάφραση των οροθεσίων ποικίλλει ανάμεσα στις μεγάλες στοές.

Η σκέψη για τα οριοθέσια εμφανίζεται σε ελευθεροτεκτονικούς κανονισμούς από το 1723, και μάλλον προέρχονται από τους κανονισμούς των μεσαιωνικών συντεχνιών λιθοξόων. Το 1858, ο Albert G. Mackey επιχείρησε να θεσπίσει 25 οριοθέσια.

Αγαθοεργία

Η αδελφότητα ασχολείται ευρέως με τη φιλανθρωπία και την κοινωνική εργασία. Στη σύγχρονη εποχή συλλέγονται χρήματα μόνο από τις συνδρομές των μελών και διατίθενται για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Παγκοσμίως ο ελευθεροτεκτονισμός δαπανά σημαντικά χρηματικά ποσά σε μη Τεκτονικές φιλανθρωπίες, τοπικά, εθνικά και διεθνώς.

Διαδικασία εισόδου στον Ελευθεροτεκτονισμό

Μύηση στον Ελευθεροτεκτονισμό. 18ος αιώνας.

Για να εισχωρήσει κάποιος στον Ελευθεροτεκτονισμό πρέπει να αποταθεί αυτοβούλως σε κάποιο ήδη μέλος, που θα τον συστήσει και θα τον προτείνει και να κάνει από μόνος του αίτηση εισδοχής στη Στοά της κοινότητάς του. Πιο σπάνια είναι στις μέρες μας η περίπτωση όπου αυτός που επιθυμεί να εισέλθει στον Ελευθεροτεκτονισμό πρέπει να το ζητήσει τρεις φορές και όχι μόνο μία.

Κάποιες Στοές είναι πιο δεκτικές σε νέα μέλη ενώ άλλες περισσότερο επιλεκτικές. Ασχέτως με τον τρόπο που μια Στοά δέχεται υποψηφίους, ένας υποψήφιος για να γίνει δεκτός ως μέλος της και να μυηθεί από αυτή στον Ελευθεροτεκτονισμό, πρέπει να υπερψηφισθεί από τα μέλη της ενόσω αυτή είναι «ανοιχτή», δηλαδή ενόσω η Στοά εργάζεται. Το εάν ο υποψήφιος γίνεται αποδεκτός με σχετική ή απόλυτη πλειοψηφία, διαφέρει ανά περίπτωση και εξαρτάται από τον εσωτερικό κανονισμό της εκάστοτε Στοάς.

Γενικές απαιτήσεις

Γενικότερα, για να γίνει Ελευθεροτέκτονας στον (αμιγώς ανδρικό) Τεκτονισμό, κάποιος υποψήφιος πρέπει:

• Να είναι άνδρας ενήλικας που προσέρχεται αυτοβούλως.
• Να πιστεύει σε κάποιο Υπέρτατο Ον, όποια υπόσταση και εάν έχει αυτό για τον καθένα. (Άθεοι δεν γίνονται δεκτοί).
• Να έχει τουλάχιστον το ελάχιστο της αποδεκτής ηλικίας. Αυτό κυμαίνεται από 18 έως 25 έτη αναλόγως της Μεγάλης Στοάς.
• Να είναι άνθρωπος καλών ηθικών αρχών, καλού χαρακτήρα και καλής φήμης.
• Να είναι ψυχικά, διανοητικά και σωματικά υγιής. Δηλαδή, ο υποψήφιος πρέπει να μην πάσχει από κάτι που να τον εμποδίζει να εκτελεί τα καθήκοντά του.
• Να είναι ελεύθερος από γέννησης. Η απαίτηση αυτή διατηρείται στη σύγχρονη εποχή ως ιστορικό αξίωμα.
• Να έχει προταθεί από δύο ήδη μέλη της Στοάς, οι οποίοι και εγγυώνται (το κατά δύναμιν) για αυτόν. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο ίδιος δεν μπορεί να επικοινωνήσει πρώτος ως ενδιαφερόμενος.
• Να μην είναι άεργος.

Οι ίδιες απαιτήσεις ισχύουν και για τον αμιγώς Γυναικείο Τεκτονισμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Τεκτονισμός απευθύνεται στο φυσικο-αιθερικό του ανθρώπου (το οποίο έχει αντίστροφο ρόλο στα δύο φύλα) και ως εκ τούτου μικτά Τυπικά δεν υφίστανται. Άλλες οργανώσεις "ανώτερες" του Τεκτονισμού έχουν "άφυλα" Τυπικά. Ο Τεκτονισμός οφείλει να λειτουργεί με ανδρικά Τυπικά για τις αμιγώς ανδρικές Στοές και με γυναικεία Τυπικά για τις αμιγώς γυναικείες.

Οι παραπάνω απαιτήσεις, γενικότερα, οριοθετούν την ελευθεροτεκτονική «κανονικότητα» ή μη του Τεκτονισμού. Μια αποδεκτή απόκλιση από αυτές είναι να επιτρέπεται σε έναν «Λυκιδέα» (τον υιό ενός Ελευθεροτέκτονα), να μυείται προ του ελάχιστου ορίου ηλικίας, ποτέ όμως πριν τα 18 του έτη. Στα πλαίσια του αμιγούς γυναικείου και του μικτού τεκτονισμού και ειδικά στα σώματα με «κανονική» καταγωγή είτε απευθείας από τη Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας είτε έμμεσα από το Διεθνές Τεκτονικό Τάγμα Le Droit Humain που με τη σειρά του κατάγεται επίσης από τη Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας, επιτρέπεται η εισδοχή γυναικών και η μύησή τους σε όλους τους τεκτονικούς βαθμούς.

Τεκτονισμός και θρησκεία

Ο οφθαλμός της Θείας Πρόνοιας

Ο Ελευθεροτεκτονισμός δηλώνει ρητά και ανοικτά πως δεν είναι ούτε θρησκεία ούτε υποκατάστατο θρησκείας. Άλλωστε εάν ήταν Θρησκεία, τότε θα υποχρέωνε τα μέλη του να απαρνηθούν τη θρησκεία που είχαν πριν γίνουν μέλη, και να αποδεχθούν τη θρησκεία του Τεκτονισμού. Αντίθετα κάθε υποψήφιος οφείλει να πιστεύει στον Θεό (της θρησκείας που εκείνος επιθυμεί).

Ο Τζέιμς Άντερσον (James Anderson) (1679-1739) στα Συντάγματα των Ελευθέρων Τεκτόνων του 1723 εισάγει την ιδέα της φυσικής θρησκείας, δηλαδή της πίστης στον μοναδικό Θεό που ο καθένας λατρεύει. Ο Ελευθεροτεκτονισμός αξιώνει οι υποψήφιοι του να πιστεύουν σε ένα «Υπέρτατο Ον», όποιο και αν είναι αυτό για τον καθένα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα άνδρες από μία ευρεία κλίμακα πίστεων να μπορούν να γίνουν Ελευθεροτέκτονες.

Από τις αρχές του 19ου αιώνα, η Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας έδωσε μια γενικότερη και μη δογματική έννοια στο «Υπέρτατο Ον», με αποτέλεσμα να δέχεται ως μέλη της και άθεους υποψηφίους. Αυτό το γεγονός οδήγησε σε ρήξη τις σχέσεις της με την Ηνωμένη Μεγάλη Στοά της Αγγλίας.

Κριτική και αντιδράσεις

Ο «αντιτεκτονισμός» είναι η «ομολογημένη αντίδραση στον ελευθεροτεκτονισμό». Δεν υπάρχει κάποια ομοιογενής κίνηση αντιδρώντων. Τον αντιτεκτονισμό συνθέτουν κριτικές προερχόμενες από ομάδες ανθρώπων, πολιτικής, θρησκευτικής ή άλλης φύσης, που αντιτίθενται στον ελευθεροτεκτονισμό η καθεμιά για τους δικούς της λόγους.

Από τον 18ο αιώνα υπήρξαν αρκετές «αποκαλύψεις» για τον ελευθεροτεκτονισμό. Αυτές, συχνά στερούνταν συνοχής, ήταν για διάφορους λόγους απαρχαιωμένες, ή ήταν εμφανείς απάτες. Αυτές οι «αποκαλύψεις» συχνά έγιναν η βάση για την κριτική στον ελευθεροτεκτονισμό, κυρίως πολιτικής και θρησκευτικής φύσης.

Θρησκευτική κριτική

Ο ελευθεροτεκτονισμός προσέλκυσε την κριτική θεοκρατικών καθεστώτων και οργανωμένων θρησκειών με την κατηγορία ότι ανταγωνίζεται τη θρησκεία. Επίσης, κατηγορήθηκε για ετεροδοξία μέσα στους κόλπους του. Τέλος, έγινε συχνά στόχος θεωριών συνωμοσίας, που τον θεωρούν απόκρυφη και διεφθαρμένη δύναμη.

Ελευθεροτεκτονισμός και Χριστιανισμός

Αν και μέλη ποικίλων πίστεων παραθέτουν τις ενστάσεις τους, κάποια χριστιανικά θρησκευτικά δόγματα έχουν ιδιαίτερα αρνητική στάση έναντι του ελευθεροτεκτονισμού, απαγορεύοντας ή αποθαρρύνοντας τα μέλη τους από το να γίνουν ελευθεροτέκτονες.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία καταδικάζει τον τεκτονισμό ως αίρεση. Το 1933 η Εκκλησία της Ελλάδος δήλωσε επισήμως πως όταν γίνεται κανείς μασόνος (μέλος του τεκτονισμού) τελεί πράξη αποστασίας από την εκκλησία και ως εκ τούτου, μέχρι να μετανοεί, το πρόσωπο που εμπλέκεται στο τεκτονισμό δεν μπορεί να μετέχει της θείας ευχαριστίας. Η στάση αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι ο Ελευθεροτεκτονισμός (Μασονισμός), λογίζεται ως συγκριτική πανθρησκεία και ως εκ τούτου δεν αποδέχεται το Χριστό ως μοναδικό Σωτήρα του ανθρώπου. Τον δέχεται δηλαδή ως μια σημαντική προσωπικότητα, όχι όμως ως τον σαρκωμένο Θεό όπως πρεσβεύει η Εκκλησία.

Ωστόσο, το θρησκευτικό δόγμα με τη μεγαλύτερη ιστορία εναντίωσης στον ελευθεροτεκτονισμό είναι ο παπισμός. Οι ενστάσεις που προβάλλουν οι Ρωμαιοκαθολικοί βασίζονται στον ισχυρισμό πως ο ελευθεροτεκτονισμός διδάσκει μια νατουραλιστική θεϊστική πίστη, που δεν συνάδει με το δόγμα της Εκκλησίας. Σειρά Παπικών επισήμων αναγγελιών εκδόθηκαν εναντίον του Ελευθεροτεκτονισμού. Η πρώτη από αυτές ήταν η «In Eminenti» του Πάπα Κλεμεντίου του 7ου που εκδόθηκε στις 28 Απριλίου του 1738, ενώ η πιο πρόσφατη ήταν η «Ab Apostolici» του Πάπα Λεοντίου του 8ου που εκδόθηκε στις 15 Οκτωβρίου του 1890. Ο Κώδικας Εκκλησιαστικού Δικαίου του 1917 δήλωνε ρητά πως η συμμετοχή στον Ελευθεροτεκτονισμό αυτομάτως συνεπάγεται τον αφορισμό. Ο Κώδικας εκκλησιαστικού δικαίου του 1917 επίσης απαγόρευε βιβλία φιλικά στον ελευθεροτεκτονισμό.

Ο ελευθεροτεκτονισμός ποτέ δεν εναντιώθηκε στο να εισέρχονται στην αδελφότητα Ρωμαιοκαθολικοί. Οι φίλιες μεγάλες στοές της «Ενωμένης Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας» διαψεύδουν τις αξιώσεις της Εκκλησίας και δηλώνουν πως εμμένουν σαφώς στην αρχή τους ότι «ο ελευθεροτεκτονισμός δεν είναι θρησκεία, ούτε υποκατάστατο για τη θρησκεία.»

Ελευθεροτεκτονισμός και Ισλάμ

Πολλά Ισλαμικά αντιτεκτονικά επιχειρήματα είναι στενά συνδεδεμένα με τον αντισημιτισμό και τον αντισιωνισμό. Κάποιοι Μουσουλμάνοι ισχυρίζονται ότι ο ελευθεροτεκτονισμός προάγει τα συμφέροντα των Εβραίων και πως ένας εκ των στόχων του είναι η αναδόμηση του Ναού του Σολομώντα στην Ιερουσαλήμ. Αρκετές χώρες με σημαντικό μουσουλμανικό στοιχείο απαγορεύουν τον ελευθεροτεκτονισμό εντός της επικρατείας τους, αν και σε χώρες όπως η Τουρκία, το Μαρόκο και η Αίγυπτος έχουν ιδρυθεί στοές.

Πολιτικές αντιδράσεις

Οι τέκτονες ισχυρίζονται πως ο τεκτονισμός δεν έχει συγκεκριμένη πολιτική κατεύθυνση. Για παράδειγμα, ο τέκτονας Σπύρος Νάγος, υπήρξε γνωστός σοσιαλιστής και συνδικαλιστής της εποχής του. Πολλές θεωρίες έχουν συνδέσει τον ελευθεροτεκτονισμό με τη «νέα παγκόσμια τάξη» και δηλώνουν πως ο ελευθεροτεκτονισμός ως οργάνωση είτε τείνει στην παγκόσμια κυριαρχία ή μυστικά έχει τον έλεγχο της παγκόσμιας πολιτικής σκηνής. Ιστορικά, ο ελευθεροτεκτονισμός προσέλκυσε τις επικρίσεις και τις διώξεις της ακροδεξιάς (π.χ. της Ναζιστικής Γερμανίας) και της ακροαριστεράς (π.χ. των πρώην Κομμουνιστικών καθεστώτων στην ανατολική Ευρώπη).

Σε κάποιες χώρες ο αντιτεκτονισμός είναι συνδεδεμένος με τον αντισημιτισμό και τον αντισιωνισμό. Το 1980 ο Σαντάμ Χουσεΐν άλλαξε τον ιρακινό ποινικό κώδικα καθιστώντας κακούργημα την «προαγωγή και επευφημία σιωνιστικών αρχών, συμπεριλαμβανομένου του ελευθεροτεκτονισμού, ή όποιων συνδέονται με σιωνιστικές οργανώσεις.»

Το 1799, ο ελευθεροτεκτονισμός στην Αγγλία σχεδόν σταμάτησε, λόγω κοινοβουλευτικής αναγγελίας. Ως επακόλουθο της Γαλλικής Επανάστασης, η «Νομοθετική Πράξη περί Παρανόμων Εταιρειών» του 1799 απαγόρευε κάθε συγκέντρωση ομάδων που απαιτούσαν τα μέλη τους να αναλάβουν με όρκο κάποια υποχρέωση. Οι μεγάλοι διδάσκαλοι αμφοτέρων των «μοντέρνων» και των «αρχαίων» ελευθεροτεκτόνων, εξήγησαν στον Πρωθυπουργό Γουίλιαμ Πιτ (William Pitt) που δεν ήταν ελευθεροτέκτων, πως η αδελφότητα υποστήριζε τον νόμο και τη νομίμως εκλεγμένη εξουσία και ότι συμμετείχε ενεργά σε φιλανθρωπικές εργασίες. Ως αποτέλεσμα ο ελευθεροτεκτονισμός εξαιρέθηκε από τους όρους αυτής της νομοθετικής πράξης. Η «Νομοθετική Πράξη περί Παρανόμων Εταιρειών» καταργήθηκε από το Κοινοβούλιο το 1967.

Το 1826 ο ελευθεροτεκτονισμός στις ΗΠΑ αντίκρισε πολιτική πίεση μετά την εξαφάνιση του Γουίλιαμ Μόργκαν (William Morgan). Η υπόθεση τροφοδότησε ένα αντιτεκτονικό κίνημα, που μεσουράνησε κατά τον σχηματισμό ενός βραχύβιου αντιτεκτονικού κόμματος, το οποίο έθεσε υποψηφίους για τις προεδρικές εκλογές του 1828 και του 1832.

Ακόμη και στις σύγχρονες δημοκρατίες, ο ελευθεροτεκτονισμός εξακολουθεί να κατηγορείται ότι είναι δίκτυο από άτομα που πορεύονται χρησιμοποιώντας τις διασυνδέσεις τους στην αδελφότητα για πολιτική επιρροή και επιχειρηματικές συναλλαγές. Ο ελευθεροτεκτονισμός επισήμως διαψεύδει αυτούς τους ισχυρισμούς.

Ολοκαύτωμα

Μη-με-λησμόνει.

Τα διατηρημένα αρχεία του «Reichssicherheitshauptamt» (Κεντρικό Γραφείο Ασφαλείας του Ράιχ) δείχνουν τη δίωξη των ελευθεροτεκτόνων. Αν και ο αριθμός δεν είναι γνωστός επακριβώς, εκτιμάται πως 80.000 με 200.000 ελευθεροτέκτονες εκτελέστηκαν από το ναζιστικό καθεστώς της Γερμανίας. Οι ελευθεροτέκτονες τρόφιμοι των στρατοπέδων συγκέντρωσης θεωρούνταν πολιτικοί κρατούμενοι και έφεραν ένα ανεστραμμένο κόκκινο τρίγωνο.

Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου οι ελευθεροτέκτονες φορούσαν το σήμα με το μικρό μπλε λουλούδι («μη-με-λησμόνει») ως μυστικό σημάδι αναγνώρισης μεταξύ τους. Στις μέρες μας, ελευθεροτέκτονες ανά την υφήλιο φέρουν το σήμα «μη-με-λησμόνει» στο πέτο τους για να θυμούνται όλους αυτούς που υπέφεραν στο όνομα του ελευθεροτεκτονισμού, κυρίως κατά τη ναζιστική περίοδο.

Γυναίκες και Ελευθεροτεκτονισμός

Ο ανδρικός αμιγής ελευθεροτεκτονισμός συχνά επικρίνεται για το γεγονός πως δε δέχεται γυναίκες ως μέλη. Από υιοθέτησης των «συνταγμάτων των ελευθέρων τεκτόνων» του Τζέιμς Άντερσον 1679-1739) το 1723, έχει γίνει δεκτό ως αξίωμα από τους «κανονικούς» ελευθεροτέκτονες πως μόνο άνδρες μπορούν να γίνουν ελευθεροτέκτονες. Έτσι, πολλές μεγάλες στοές δε δέχονται γυναίκες, διότι πιστεύουν πως αυτό παραβιάζει τα «αρχαία οροθέσια». Υφίσταται όμως αμιγώς Γυναικείος Τεκτονικός Τύπος στους κόλπους του Αρχαίου και Αρχέγονου Ανατολικού Τυπου Μισραϊμ και Μέμφις, με δικά του Γυναικεία Τυπικά. Ως γνωστόν υπάρχουν άνω των 30 διαφορετικοί Τεκτονικοί Τύποι, όμως οι περισσότεροι είναι αμιγώς ανδρικοί.

Σε άλλες χώρες, ενώ οι γυναίκες δεν επιτρέπεται να συμμετέχουν σε αμιγείς αντρικές στοές, υπάρχουν πολλές γυναικείες αδελφότητες οι οποίες σχετίζονται με τον «κανονικό» ελευθεροτεκτονισμό ως παράλληλα σώματα, όπως οι «Θυγατέρες του Νείλου», η «Αδελφότητα του Αμάρανθου», οι «Θυγατέρες του Ιώβ», η «Αδελφότητα του Ανατολικού Αστέρος», οι «Κορασίδες του Ουράνιου Τόξου». Αυτές έχουν τα δικά τους τυπικά και παραδόσεις, αλλά ακολουθούν το ελευθεροτεκτονικό μοντέλο.

Ενώ η απαγόρευση της μύησης γυναικών αποτελούσε οριοθέσιο, η Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας ήδη από το 1774 είχε δημιουργήσει Τελετές Υιοθεσίας από την αδελφότητα. Το 1879 και έπειτα από διάφορες συγκρούσεις σε επίπεδο Υπάτου Συμβουλίου, δώδεκα στοές αποχώρησαν και συγκρότησαν τη Μεγάλη Σκωτική Συμβολική Στοά. Από τις δώδεκα, η στοά Les Libres Penseurs ή Ελεύθεροι Στοχαστές, διακήρυξε την απόλυτη ισότητα ανδρών και γυναικών και φρόντισε να υπάρχει στο καταστατικό της πρόβλεψη για τη μύηση γυναικών, με αποτέλεσμα το 1882 να μυηθεί στον τεκτονισμό η θρυλική φεμινίστρια και ανθρωπίστρια Maria Deraismes.

Το 1890, η στοά La Jérusalem Écossaise που υπαγόταν επίσης στη Μεγάλη Σκωτική Συμβολική Στοά, απηύθυνε ευρύ κάλεσμα στις άλλες στοές για τη δημιουργία μιας νέας τεκτονικής δύναμης, που θα δέχεται στους κόλπους της τόσο άντρες όσο και γυναίκες. Έτσι, το 1893, η Maria Deraismes, o Georges Martin και διάφοροι άλλοι τέκτονες, προχώρησαν στην ίδρυση της Σεπτής Στοάς Le Droit Humain του Μικτού Τεκτονισμού.

Στην Ελλάδα, η Μεγάλη Στοά της οποίας για μεγάλο διάστημα λειτουργούσε υπό την αιγίδα της Μεγάλης Ανατολής της Γαλλίας αλλά στην πορεία διεκδίκησε την αναγνώριση της Ηνωμένης Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας, η πρώτη μικτή στοά με το διακριτικό όνομα Αθηνά, προσχώρησε στο Διεθνές Τεκτονικό Τάγμα Le Droit Humain το 1926. Οι περισσότερες μικτές στοές που δημιουργήθηκαν στην πορεία εντάχθηκαν στην Ελληνική Ομοσπονδία του Ανθρώπινου Δικαίου, κι έτσι οι δυνάμεις και οι δυνατότητες του τάγματος αυξήθηκαν σταδιακά. Οι εργασίες ανεστάλησαν μονάχα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οπότε και ο τεκτονισμός διώχθηκε από τους ναζιστές, και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.

Το 1996, η παρουσία του Le Droit Humain στην Ελλάδα πέρασε από μια περίοδο κρίσης και ένα σχίσμα που οδήγησε στη μαζική αποχώρηση μελών και στοών, που στην πορεία συγκρότησαν το Διεθνές Τεκτονικό Τάγμα ΔΕΛΦΟΙ και τη Μεγάλη Μικτή Στοά της Ελλάδας. Το Δ∴Τ∴Τ∴ ΔΕΛΦΟΙ αποτελεί σήμερα το μαζικότερο φορέα του ελληνικού μικτού τεκτονισμού στη χώρα και καταγόμενο μυητικά από το Ανθρώπινο Δίκαιο, διατηρεί τη διαδοχή αδιάσπαστη μέχρι και τις μέρες μας.

Δείτε επίσης

• https://miktostektonismos.gr
• Ανατροπή της ψευδούς και αντιθέου φραγμασωνικής πίστεως
• Κολεγιακές και πανεπιστημιακές αδερφότητες
• Ισοψηφισμός

Βιβλιογραφία

• Αμβρόσιος Γ. Λενής, Μητροπολίτης Καλαβρύτων και Αιγιαλείας. Τεκτονισμός και Φιλική Εταιρεία, εκδ. Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1989.
• Βιτάλης Μιλτιάδης, Η Μασονία διοικεί την Ελλάδα, εκδόσεις: Αγαθός λόγος, Αθήνα 2015, ISBN 9786185148065.
• Γιαννόπουλος Βασίλειος, Σύγχρονες αιρέσεις Β', Τεκτονισμός ή Μασονία, εκδόσεις: Πατάκη, Αθήνα 2002, ISBN 9789601603452.
• Ελευθεριάδης Αντώνης, Η ορθόδοξος Εκκλησία κατά Μασονίας (Δοκίμιο αντιρρητικής θεολογίας), εκδόσεις: Σύγχρονη πένα, Αθήνα 2015, ISBN 9789607591937.
• Καλογερόπουλος, Π.Δ., Ἱστορία τῆς ἀνὰ τὰς Ἑλληνικὰς Χώρας Ἐλευθέρας Τεκτονικῆς, τχ. Α΄, ́1740-1872, Ἀθήνα 1932.
• Κουτζακιώτης Γιώργος, «Η «Είδησις των τάξεων των μουρατόρων» και η πρόσληψη του τεκτονισμού από τον οικουμενικό πατριάρχη Καλλίνικο Γ΄», ο Ερανιστής, τομ. 28 (2011), σελ. 161-191[1]
• Λαμπρόπουλος Β., Στα άδυτα της Ελληνικής Μασονίας, εκδόσεις: Γιάννης Β. Βασδέκης, Αθήνα 1988.
• Λουκάς, Ιωάννης Κ., Ιστορία της ελληνικής μασονίας και ελληνική ιστορία, εκδόσεις: Παπαζήσης, Αθήνα 1991.
• Μπέγζος Μάριος, Συγκριτική Θρησκειολογία, Εκδόσεις: Γρηγόρη, Αθήνα 2011, ISBN 9789603337027., σελ. 256-262.
• Παναγιωτόπουλος, Β., «Οι τέκτονες και η Φιλική Εταιρεία. Εμμ. Ξάνθος και Παν. Καραγιάννης», Ο Ερανιστής, τομ. 2(1964), σελ. 138-157[2]
• Παπαχαραλάμπους Χ. Γ., «Ο Τεκτονισμός εν Κύπρω από των μέσων του ΙΗ΄ αιώνος», Κυπριακαί Σπουδαί, τομ. ΛΑ΄ (1967), σελ. 83-92
• Παπουλίδης Κωνσταντίνος, «Ο τεκτονισμός και η Ελληνική Επανάσταση. Το συνωμοτικό υπόβαθρο της Εθνεγερσίας», Ιστορικά θέματα, τχ. 79 (Δεκέμβριος 2008), σελ. 56-67
• Ριζόπουλος Χρίστος, «Η Κύπρος και ο τεκτονισμός του ΙΗ΄ αιώνος», Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών, Πρακτικά του Πρώτου Διεθνούς Κυπρολογικού Συνεδρίου (Λευκωσία, 14-19 Απριλίου 1969), τομ. Γ, μέρος Α΄ Λευκωσία, 1973, σελ. 291-308.
• Ριτζόπουλος Ανδρέας, «Ήταν ο Ρήγας μασόνος; Προσέγγιση σε ένα ψευτοδίλημμα», στο: Υπέρεια : πρακτικά ΣΤ' Διεθνούς Συνεδρίου "Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας" : Βελεστίνο 4-7 Οκτωβρίου 2012. μέρος Β' / επιμέλεια Δημήτριος Καραμπερόπουλος, εκδ. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης "Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα",2014, σελ. 1111-1124
• Τσαρούχας Κώστας, Η Μασονία στην Ελλάδα, εκδόσεις: Πεδίο, Αθήνα 2012, ISBN 9789605461201.
• Τσαρούχας Κώστας, Η Μασονία στην Ελλάδα, Νέα ονόματα-Νέα στοιχεία, εκδόσεις: Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, ISBN 9789603447146.
• Χατζηπαναγιώτη - Sangmeister, Ίλια. Ο τεκτονισμός στην ελληνική κοινωνία και γραμματεία του 18ου αιώνα : Οι γερμανόφωνες μαρτυρίες, εκδ. Περίπλους, 2010.
• Silvio Bertoldi, «Η Μασονία. Παγκόσμια μυστική εταιρεία», Ιστορία Εικονογραφημένη, τχ. 56 (Φεβρουάριος 1973), σελ. 122-131.
• Papastathopoulos,S., «Les mouvements anti-maçonniques dans l’espace hellénophone, de 1740 à nos jours: réac-tions orthodoxes, ecclésiastiques et laïques», Acta Macionica, τομ. 9 (1999), σελ. 230-232
• Domenico V. Ripa Montesano, Vademecum di Loggia, Edizione Gran Loggia Phoenix – Roma Italia 2009 ISBN 978-88-905059-0-4.
• Οι Τεκτονικοί Τύποι Μισραϊμ και Μέμφις. Gastone Ventura
• Το Μυστήριο του Θυσιαστικού Τύπου. Gastone Ventura
• Η Ερμητική Παράδοση στον Ελευθεροτεκτονισμό. Sebastiano Caracciolo
• Η Γυναικεία Μύηση στον Τεκτονισμό. Το πρόβλημα των προβλημάτων. Sebastiano Caracciolo

Περαιτέρω ανάγνωση

• Παναγιώτης Δ. Καγκελάρης, "Τεκτονισμός και ανώτεροι βαθμοί - Απαρχές και Ανάπτυξη", ΕΡΕΔΩΜ, τχ. 6 (Νοέμβριος 2019), σ. 123-141.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Εθνική Μεγάλη Στοά της Ελλάδος
• Μεγάλη Στοά της Ελλάδος
• Μικτός Τεκτονισμός
• Αρχαίος και Αρχέγονος Ανατολικός Τύπος των Μισραΐμ και Μέμφις
• Μεγάλη Στοά της Ελλάδος του Αρχαίου και Αποδεδεγμένου Σκωτικού Τύπου
• Ηνωμένη Μεγάλη Στοά του Αρχαίου και Αποδεδεγμένου Σκωτικού Τύπου
• Γαληνοτάτη Μεγάλη Ανατολή της Ελλάδος - Γ.Μ.Α.Τ.Ε. S.G.O.G
• Μεγάλη Στοά Ελευθεροτεκτόνων Ανδρών και Γυναικών της Ελλάδος
• Μεγάλη Μικτή Στοά Ελευθεροτεκτόνων Ελλάδος
• Web of Hiram A database of donated Masonic material.
• Masonic Books Online of the Pietre-Stones Review of Freemasonry
• The Constitutions of the Free-Masons (1734), James Anderson, Benjamin Franklin, Paul Royster.
• The Mysteries of Free Masonry, by William Morgan, from Project Gutenberg
• The United Grand Lodge of England's Museum of Freemasonry, London
• The Centre for Research into Freemasonry at the University of Sheffield,UK
• [3] Αρχειοθετήθηκε 2020-05-07 στο Wayback Machine. Στάθης Παπασταθόπουλος, Ο Τεκτονισμός στην Ελλάδα, Οδός Πανός, τ/χ.134 (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2006), σελ. 136-165
• [4] Αρχειοθετήθηκε 2020-05-07 στο Wayback Machine. Νέστωρ Λάσκαρις, Ο Τεκτονισμός εις την Λευκάδα, Νέα Εστία, τομ. 60,τ/χ.703,(15 Οκτ. 1956), σελ. 1402-1403
• Ο τεκτονισμός και ο Ελληνισμός της Διασποράς
• Eveline Durie, Ο επτανησιακός μυστικός εταιρισμός πριν και κατά τον αγώνα της ανεξαρτησίας (μέσα του 18ου αι.-1830), Διδακτορική Διατριβή-Πάντειο Πανεπιστήμιο/Τμήμα πολιτικής επιστήμης και ιστορίας, Αθήνα, 1999[5]