Pakoli

pakoli

Yaɣ sheli	paɣa, widowed person
Nahingbaŋ	widowhood
Patron saint	Saint Rita of Cascia, Pharaildis, Ludmila of Bohemia, Elizabeth Ann Seton
Yaɣili	widower, paɣa

Pakoli nyɛla paɣa ŋun yidana kpi ka che o. Lala paɣaba maa zaɣ' bɔbigu ka Dagbamba booni pakoya la. Dagbaŋ pulini, paɣa yidana yi kpi ka che o, di ʒila talahi ni bɛ su lala paɣa maa kom pɔi ka o naan yi kpe niriba ni.

Pokoli kom subu

Pakoli kom subu nyɛla Dagbamba kaya ni taɣada la ni zaɣ’ yini shɛli ti ni ku tooi zaŋ bahi bee n-zo ka che shɛli. Saha taɣiya ka niriba pam bi lahi mi pakoli kom subu ni daa nyɛ shɛm balante ti bi’ pola ŋɔ.Kpamba wuhiya ni ʒɛmana ni taɣiri ka adiini balibu kpɛrina la zuɣu pa chɛmi ka pakoli kom subu ti pa surimi doli adiini shɛli ni nira ni be. Bɛ yɛliya ni Dagbamba pam nyɛla ban pa doli Musulinsi mini Dolodolo soli n-suri bɛ pakoya kom, ka ŋɔ zuɣu che ka bihi pam bi mi Dagbamba ni doli so’ shɛli n-suri bɛ pakoya kom. Bɛ wuhiya ni musulinsi pakoli kom subu bi diri saha pam bee n-laɣindi daŋ niriba. Amaa di nyɛla aaya ka pakoli maa yɛn karim ka lala aaya maa mi yɛn yi la bɛ daalikurani puuni na. Nira yi yuli kpamba ŋɔ yɛligu ŋɔ, di nyɛla binshɛli din nyɛ vi ni nambɔɣu ti Dagbamba. Ka ti yi bi daŋ yiɣisi zani n-tuhi yɛlli ŋɔ saha ni ti kana ka ti bi’ shɛba ti ni dɔɣiri ŋɔ ti bi mi pakoli kom subu ni nyɛ shɛli bɛ di ti yɛri ni bɛ ti tooi buɣisi ŋa ti bɛ zo shɛba ban nyɛ tinzunnima. Yɛlli ŋɔ nyɛla muɣisigu mini gɔ'galiga n-ti ma, dinzuɣu ka m bɔri ni n yina ti niŋ vihigu jɛndi yɛlimuɣisirili ŋɔ. Din saha niriba yi karim li di ni kahigi wuhi ba zaŋ kpa pakoli kom subu ni nyɛ shɛli Dagbaŋ.

Pakoli kom subu nyɛla paɣa yidana yi kpi ka paɣa maa doli kali soli zuɣu n-su pakoli kom n-yi o yidana kum daɣiri ni. Yɛlimaŋli, Dagbamba malila pakoli kom subu buyi zuɣu. Dina n-nyɛ mɔɣu subu ni pakoli kom subu. Pakopanda n-nyɛ ŋun suri pakoya mɔɣu mini pakoli kom zaa. Pakopanda nyɛla ninvuɣ’ so ŋun suri pakoya kom. Kpamba yɛliya ni nira yi ka pako tima o ku tooi su pakoli kom.

Mɔɣu subu

N vihigu puuni kpamba daa yɛliya ni paɣ’ so ŋun yi o yidan’ tuuli yiŋa n-taɣi kuli do so, o yidan’ tuuli maa yi kpi lala paɣa maa surila mɔɣu n-yi o yidana kuri o bee o yidan’ tuuli maa kum daɣiri ni. Bɛ daa yɛli ma ni lala yi niŋ, paɣa maa yɛn yi la do’ so yiŋa o ni kuli maa n-labi o niriba sani nti su mɔɣu pɔi ka naan yi labi o yidana yili. Lala mɔɣu ŋɔ pakopanda m-bɔri li. Paɣa yidan’ tuuli yi kpi ka o be do so yiŋa, paɣa ŋɔ yiŋanima yɛn timmi n-ti garigi o yidana kurili. Bɛ yi garigi o naai bɛ yɛn timmi nti sɔɣi kuli maa domini o mini o yidana maa ni daa laɣim nam zuliya shɛba (Dɔɣi bihi) la zuɣu. Kuli ŋɔ sɔɣibu nyaaŋa paɣa ŋɔ niriba yɛn bola dabisili ka tim ti yɛli pakopanda maa dabisili shɛli bɛ ni gbaai ni bɛ bia (Paɣa) maa yi o yidana maa kum daɣiri ni. Di ni tooi niŋ asiba bee zaawuni, pakopanda ŋɔ yi su paɣa maa mɔɣu ŋɔ naai, paɣa ŋɔ ni be do so yiŋa la lahi yɛn bola paɣa bɔri nɛma labina nti bo paɣa maa yaha. O yi bo o naai ka paɣa maa niriba mi naan lahi bo dabisili n-lahi kulisi paɣa maa o yidana maa yiŋa. Di saha o yi o yidan’ tuuli maa kum daɣiri ni, ka ni tooi lahi bo doo yaha.

Pakolim piligu.

Pakolim piligiri la paɣa yidan kum dali n-ti naai dahinshɛli pakoli maa ni suri kom. N vihigu puuni kpamba daa yɛli ma ni paɣa maa yidana yi kpi, bɛ yɛn nyɛla paɣa so ŋun mali yɛm bee haŋkali ka o garigi o, o yidana uli. Garigibu ŋɔ shee, bɛ yɛn zaŋla kom ti n-niŋ daankaliŋ n-gari din ni nyuhi paɣa maa, lala kom maa ka Dagbamba booni daankaliŋ maa. O yi nyu daankaliŋ maa, di saha ka bɛ lahi niŋ gumdi n-ŋari o tiba ayi maa, Ka yɛli o ni zaɣila kani. Daankaliŋ nyubu gbunni nyɛla ni di dihi paɣa maa suhu ka di ti o maŋmaŋa barina. Gumdi la zaŋ ŋari tiba maa daliri mi n-nyɛ ni di che ka o ku wum o yidana yɛligu (yɛli biɛri). Bɛ yi garigi o naai ka kpamba che ka tiŋa maa kombonnaa yihi kuli polo. Bɛ yi yihi kuli polo bɛ yɛn pilila kum ŋɔ kabiri gbibu. Di saha ŋun garigi pakoli maa o yidana kuli maa bee paɣ’ shɛba ban be o sani maa yɛn zaŋ la bin'maŋli (Dagbamba ni mali shɛli n-sɔɣiri kum maa) m-pili pakoli maa. Bɛ yi pili o bin'maŋli ŋɔ naai, paɣiba ban ʒi pakoli maa sani ŋɔ ninvuɣ’ yino yɛn garila tooni n-gbaai pakoli ŋɔ nudirigu bɔɣu n-vu o kpe kum ŋɔ sani ka pakoli maa gbani tiŋa o duni ayi zuɣu n-kum o yidana kuli la siɣim buta. Pakoli ŋɔ yi kum o yidana kuli naai, ka bɛ su kum maa kom di saha ka paɣiba pali dundɔŋ ka dabba mi be sambani ni, ka yaawum mini lunsi mi kuli kurigi dundɔŋ ni. Kum ŋɔ kom subu shee, doo maa bi’ kpɛma sani n-daŋdi o subu, o yi su o naai ka o bihi ban kpalim maa mi naan yi kpɛri kum maa sani yimbayimba ka tiri taba n-ti suri bɛ ba kom. Lala n-yɛn nyɛ li hali ka o talahi niriba ban gba bɔri ni bɛ su o gba ti paai n-su o . Bɛ yi su o naai ka kasiɣiriba mi naan yi mali o shili n-simsi o kabiri ni. Bɛ yi sɔɣi naai ka paɣiba mi naan yi laɣisi pihim (kum maa ni be suturi’ shɛŋa ni ka kɔŋ o nyɛvuli bee o ni do bindo’ shɛli zuɣu) n-niŋ ŋmani ni n-ʒili o bia ka bɛ chaŋ bɛ ni paɣiri pihim luɣ’ shɛli nti paɣi li zaa. Bɛ yi chana paɣi so ŋun ʒi pihim maa bi lihiri o nyaaŋa. Dagbamba yɛliya ni o yi lihi , o mini kum maa ni lihi chirigi taba, lala mi yi niŋ o ni kɔŋ o nyɛvli. Bɛ yi paɣi pihim ŋɔ naai, bɛ yɛn piila o suturi shɛli bahi ni, ka yɛli ni ŋun kpi maa di lahi doli ba kuli. Dagbamba malila nyulinyua mini awɔbila m-paɣiri pihim. Dagbamba mi bi maani kuli Alaaba mini Asibiri shɛm lala ka bɛ bi lahi paɣiri pihim gba lala dabisa ayi maa. Bɛ yi sɔɣi ka dabba laɣim sambani ni ka bɛ ʒili ku’ ŋmani m-baŋ ŋun yɛn mali kuli maa. N vihigu puuni bɛ daa yɛli ma ni doo yi kpi bɛ lɔɣiri la o bɔɣili o kum dabaata dali din deei yi niŋ ka Asibiri mini Alaaba ka di sunsuuni. Dama, Dagbamba nyɛla dabisi ayi ŋɔ ka di nyɛ dabisa biɛri, dinzuɣu Dagbamba bɛ maani bɛ kuya lala dabisa ayi maa. Dabaata ŋɔ dali yi paai ka bɛ yɛn lɔɣi bɔɣili, pakoli maa yɛn bola yilikpɛrili n-kpe pɔi ka bɛ naan yi lɔɣi bɔɣili . dama, paɣa yidana yi kpi ka bɛ maani kuli bee n-lɔɣiri bɔɣili, paɣa maa bi diri kuyili maa dundoŋ ni bindirigu naɣila o yili kpɛrili maa ka bɛ duɣiri o bindirgu. Dinzuɣu, bɔɣili lɔɣibu dali pakoli maa yɛn bela o yilikpɛrili ka bɛ lɔɣi bɔɣili. N vihigu puuni, bɛ daa yɛli ma ni bɔɣili lɔɣibu dali bɛ yɛn gola baɣisi m-baŋ bee n-nya din ku lala nira maa. Bɛ yi vihi naai, bɛ yɛn niŋla adua ka lala ku lahi paai ba yaha bɛ daŋ maa ni. Daŋ kpamba yi laɣim lɔɣi bɔɣili naai, bɛ yɛn chaŋmi m-puhi niriba ni bɛ dali maligu. Bɛ yi puhi niriba naai ka daŋ kpamba pa laɣim n-gbaai dabisi shɛli kuli maa ni yɛn maali. Bɛ yi gbaai ka kuli maa yɛn dɔni yuui bɛ yɛn bɔla gal’ piɛlli n-niŋ pakɔli maa nudirigu gbali ni. Lala bin’ piɛlli maa n-yɛn teeri o ka o ku tum yaɣi o pako’ tali maa zɣu. Yaha, kpamba daa lahi yɛlima ni di yi leei ka kuli maa bi yɛn doni yuui din ŋuna bɛ ku niŋ gal’ piɛlli maa n-lo pakoli maa gbali.