Undduwiaeth
| Enghraifft o'r canlynol | cred crefyddol  |
|---|---|
| Math | theistiaeth |
| Y gwrthwyneb | amldduwiaeth |
| Yn cynnwys | Tawhid |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Undduwiaeth (sillafiad amgen: unduwiaeth) yw'r athrawiaeth mai un Duw yn unig sy'n bodoli.[1] [2] Saif mewn gwrthgyferbyniad llwyr i athrawiaeth amldduwiaeth. Gydag ambell eithriad hanesyddol, fel crefydd unduwiaethol Akhenaten yn yr Hen Aifft, mae crefyddau undduwiaethol mawr y byd - sef Iddewiaeth, Cristnogaeth ac Islam a'u canghennau - yn tarddu o'r un ffynhonnell yn y traddodiad Iddewig.
Y diffiniad culach o undduwiaeth yw'r gred mewn un bodolaeth sy'n hollalluog, yn hollbresennol, yn ddiarfod, yn llawn ewyllus da ac a greodd y byd.[3][4]
Gellir gwahaniaethu rhwng undduwiaeth ecsgliwsif, ac undduwiaeth gynhwysol ac undduwiaeth luosog (panentheistig) sydd, tra’n cydnabod gwahanol dduwiau gwahanol, yn rhagdybio rhyw undod gwaelodol.
Gwahaniaethir undduwiaeth oddi wrth henotheistiaeth, cyfundrefn grefyddol lle mae'r crediniwr yn addoli un duw heb wadu y gall eraill addoli gwahanol dduwiau gyda'r un dilysrwydd, ac undduwiaeth, adnabyddiaeth o fodolaeth llawer o dduwiau ond gydag addoliad cyson un duw yn unig.[5] Efallai i Julius Wellhausen ddefnyddio'r term monolatry am y tro cyntaf.
Mae’r diffiniad ehangach o undduwiaeth yn nodweddu traddodiadau Bábiaeth, y Ffydd Bahá’í, Cao Dai (Caodaiism), Cheondoism (Cheondogyo), Cristnogaeth,[6] Deistiaeth, ffydd Drwsiad[7] Eckankar, Siciaeth, sectau Hindŵaidd megis Shavisiaeth a Vaish, Islam, Iddewiaeth, Mandaeiaeth, Rastafari, Seicho no Ie, Tenrikyo (Tenriiaeth), Yasidiaeth, a Zoroastriaeth, ac mae elfennau o feddwl cyn-fonotheistaidd i'w cael mewn crefyddau cynnar megis Ateniaeth, crefydd hynafol Tsieina, ac Iahwiaeth.[8]
Geirdarddiad
[golygu | golygu cod]Daw'r gair undduwiaeth o'r geiriau Celtaidd 'oino' ('un') a 'deiuos' ('duw'). Daw'r gair Saesneg monotheism o'r Groeg μόνος (monos) [9] sy'n golygu "sengl" a θεός (theos)[10] sy'n golygu "duw". Defnyddiwyd y term Cymraeg yn gyntaf yn 1828, a'r term Saesneg gyntaf gan Henry More (1614–1687).[11]
Gwreiddiau
[golygu | golygu cod]Mae honiadau lled-fonotheistig o fodolaeth dwyfoldeb cyffredinol yn dyddio o'r Oes Efydd Ddiweddar, gydag Emyn Fawr Akhenaten o'r 14 CC.
Yn y cyfnod Vedig o Oes yr Haearn,[12] daeth tueddiad posibl tuag at undduwiaeth i'r amlwg. Mae'r Rig Veda yn arddangos syniadau o'r un bod y Brahman, yn enwedig yn y degfed llyfr cymharol hwyr,[13] sydd wedi'i ddyddio i'r Oes Haearn gynnar, ee yn y Nasadiya Sukta. Yn ddiweddarach, roedd diwinyddiaeth Hindŵaidd hynafol yn canolbwyntio ar un duw, ond nid oedd yn gwbl undduwiol mewn addoliad oherwydd ei bod yn dal i gynnal bodolaeth llawer o dduwiau, a oedd yn agweddau ar yr un Duw goruchaf, Brahman.[14]
Yn Tsieina, roedd y system 'ffydd uniongred' a goleddwyd gan y mwyafrif o bobl ers o leiaf Brenhinllin Shang (1766 CC) tan y cyfnod modern, yn canolbwyntio ar addoli Shangdi (yn llythrennol "Uwchben Sofran", a gyfieithir yn gyffredinol fel "Duw") neu Nefoedd, fel grym hollalluog.[15] Fodd bynnag, nid oedd y system ffydd hon yn hollol undduwiol gan fod duwiau ac ysbrydion llai eraill, a oedd yn amrywio yn ôl ardal, hefyd yn cael eu haddoli ynghyd â Shangdi. Eto i gyd, roedd amrywiadau diweddarach fel Mohism (470 BCE–c.391 BCE) yn agosáu at undduwiaeth wirioneddol, gan ddysgu mai swyddogaeth duwiau llai ac ysbrydion hynafol yn unig yw cyflawni ewyllys Shangdi, yn debyg felly i'r angylion (neu'r seintiau) mewn crefyddau Abrahamaidd sydd yn eu tro yn cyfrif fel un duw yn unig.
Ers y 6g CC, mae Zoroastriaid wedi credu mewn goruchafiaeth un Duw yn anad dim arall: Ahura Mazda fel "Gwneuthurwr Pawb"[16] yw hwnnw, y bod cyntaf cyn y gweddill.[17][18][19][20] Nid yw Zoroastriaeth yn gwbl undduwiol gan fod ganddo gosmoleg ddeuol gyda Ahura Mazda, grym y da, yn cymryd rhan mewn brwydr gyson ag Angra Mainyu, grym y drygioni, er bod dainoni yn goresgyn y drygioni yn y diwedd.[21]
Ar ddiwedd y 6g CC, hyd y gwyddus, Iddewiaeth oedd y grefydd gyntaf i genhedlu'r syniad o Dduw undduwiol, personol o fewn cyd-destun monisaidd.[14] Mae'r cysyniad o undduwiaeth foesegol, sy'n dal bod moesoldeb yn deillio o Dduw yn unig a bod ei ddeddfau yn ddigyfnewid,[22][23] yn digwydd gyntaf mewn Iddewiaeth,[24] ond sydd bellach yn un o ddaliadau craidd y crefyddau monotheistaidd mwyaf modern, gan gynnwys Zoroastriaeth, Cristnogaeth, Islam, Siciaeth, a'r Ffydd Bahá’í.
Hefyd o'r 6g CC, cynigiodd Thales (ac fe'i dilynwyd gan eraill, megis Anaximander, Anaximenes, Heraclitus, Parmenides ayb) y gellir esbonio natur trwy gyfeirio at un egwyddor unedol, sy'n treiddio popeth.[25] Credai nifer o athronwyr Groeg hynafol, gan gynnwys Xenophanes o Colophon ac Antisthenes mewn undduwiaeth gydag elfen amldduwiola oedd yn debyg i'r hyn a ddeallir heddiw gyda'r gair undduwiaeth.[14] Y cyfeiriad cyntaf y gwyddys amdano at Dduw unedol yw gwaith Plato, sef y Demiurge (y Crefftwr dwyfol), ac yna'r symudwr diysgog (κινούμενον κινεῖ, Lladineiddiad: ho ou kinoúmenon kineî) gan Aristoteles, a byddai'r ddau yn dylanwadu'n fawr ar ddiwinyddiaeth Iddewig a Christnogol.[25]
Yn ôl traddodiad Iddewig, Cristnogol ac Islamaidd, undduwiaeth oedd crefydd wreiddiol y ddynoliaeth; cyfeirir weithiau at y grefydd wreiddiol hon fel "y grefydd Adamig", neu, yn nhermau Andrew Lang, yr "Urreligion". Cefnodd ysgolheigion crefydd ar y farn honno i raddau helaeth yn y 19g o blaid y dilyniant esblygiadol o eneidyddiaeth trwy amldduwiaeth i undduwiaeth, ond erbyn 1974, roedd y ddamcaniaeth hon yn llai cyffredin, a daeth safbwynt diwygiedig tebyg i un Lang yn fwy amlwg.[4] Rhagdybiodd yr anthropolegydd o Awstria Wilhelm Schmidt yr Urmonotheismus, "gwreiddiol" neu "undduwiaeth gyntefig" yn y 1910au.[26] Gwrthwynebwyd bod Iddewiaeth, Cristnogaeth, ac Islam wedi datblygu i fod yn erbyn amldduwiaeth.[4] Yn fwy diweddar, mae Karen Armstrong[27] ac awduron eraill wedi dychwelyd at y syniad o ddilyniant esblygiadol yn dechrau gydag eneidyddiaeth, a ddatblygodd yn amldduwiaeth, a ddatblygodd yn henotheistiaeth, a ddatblygodd yn undduwiaeth, a ddatblygodd yn wir fonolatri (Geiriadur yr Academi) wir.[28]
Llyfryddiaeth
[golygu | golygu cod]- Bernard, David K. (2019) [2016]. "Monotheism in Paul's Rhetorical World". The Glory of God in the Face of Jesus Christ: Deification of Jesus in Early Christian Discourse. Journal of Pentecostal Theology: Supplement Series. 45. Leiden and Boston: Brill Publishers. tt. 53–82. ISBN 978-90-04-39721-7. ISSN 0966-7393.
- Betz, Arnold Gottfried (2000). "Monotheism". In Freedman, David Noel; Myer, Allen C. (gol.). Eerdmans Dictionary of the Bible. Grand Rapids, Michigan: Wm. B. Eerdmans. tt. 916–917. ISBN 9053565035.
- William G. Dever, Who Were the Early Israelites?, Grand Rapids, MI: Eerdmans 2003.
- William G. Dever, Did God Have a Wife?: Archaeology and Folk Religion in Ancient Israel, Eerdmans, 2005, ISBN 978-0802828521.
- Jonthan Kirsch, God Against The Gods: The History of the War Between Monotheism and Polytheism. Penguin Books. 2005.
- Hans Köchler. The Concept of Monotheism in Islam and Christianity. Vienna: Braumüller, 1982. ISBN 3-7003-0339-4 (Google Books).
- Niehr, Herbert (1995). "The Rise of YHWH in Judahite and Israelite Religion: Methodological and Religio-Historical Aspects". In Edelman, Diana Vikander (gol.). The Triumph of Elohim: From Yahwisms to Judaisms. Leuven: Peeters Publishers. tt. 45–72. ISBN 978-9053565032. OCLC 33819403.
- Patai, Raphael (1990) [1967]. "Lilith". The Hebrew Goddess. Raphael Patai Series in Jewish Folklore and Anthropology (arg. 3rd Enlarged). Detroit: Wayne State University Press. tt. 221–251. ISBN 9780814322710. OCLC 20692501.
- Ratzinger, Joseph (2004) [1968]. "Part One: God – Chapter II: The Biblical Belief in God". Introduction to Christianity (arg. 2nd Revised). San Francisco: Ignatius Press. tt. 116–136. ISBN 9781586170295. LCCN 2004103523. S2CID 169456327.
- Reynolds, Gabriel Said (2020). "God of the Bible and the Qur'an". Allah: God in the Qurʾān. New Haven and London: Yale University Press. tt. 203–253. ISBN 978-0-300-24658-2. JSTOR j.ctvxkn7q4. LCCN 2019947014. S2CID 226129509.
- Römer, Thomas (2015). The Invention of God. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. doi:10.4159/9780674915732. ISBN 978-0-674-50497-4. JSTOR j.ctvjsf3qb. S2CID 170740919.
- Silberman, Neil A. et al.; The Bible Unearthed, New York: Simon & Schuster 2001.
- Smith, Mark S. (2003). "El, Yahweh, and the Original God of Israel and the Exodus". The Origins of Biblical Monotheism: Israel's Polytheistic Background and the Ugaritic Texts. Oxford: Oxford University Press. tt. 133–148. doi:10.1093/019513480X.003.0008. ISBN 9780195134803.
- Smith, Mark S. (2017). "YHWH's Original Character: Questions about an Unknown God". In Van Oorschot, Jürgen; Witten, Markus (gol.). The Origins of Yahwism. Beihefte zur Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft. 484. Berlin and Boston: De Gruyter. tt. 23–44. doi:10.1515/9783110448221-002. ISBN 978-3-11-042538-3. S2CID 187378834.
- Smith, Mark S. (2002). The Early History of God: Yahweh and the Other Deities in Ancient Israel (arg. 2nd). Eerdmans. ISBN 978-0802839725.
- Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-86251-6.
- Van der Toorn, Karel (1999). "God (I)". In Van der Toorn, Karel; Becking, Bob; Van der Horst, Pieter W. (gol.). Dictionary of Deities and Demons in the Bible (arg. 2nd). Leiden: Brill Publishers. tt. 352–365. doi:10.1163/2589-7802_DDDO_DDDO_Godi. ISBN 90-04-11119-0.
- Van der Horst, Pieter W. (1999). "God (II)". In Van der Toorn, Karel; Becking, Bob; Van der Horst, Pieter W. (gol.). Dictionary of Deities and Demons in the Bible (arg. 2nd). Leiden: Brill Publishers. tt. 365–370. doi:10.1163/2589-7802_DDDO_DDDO_Godii. ISBN 90-04-11119-0.
- Keith Whitelam, The Invention of Ancient Israel, Routledge, New York 1997.
Gweler hefyd
[golygu | golygu cod]Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ "monotheism". Oxford Dictionaries. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-01-09. Cyrchwyd 2022-01-16.
- ↑ "monotheism". Cambridge Dictionary.
- ↑ Monotheism. Hutchinson Encyclopedia (12th edition). t. 644.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eds. (1974). "Monotheism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2 ed.). Oxford: Oxford University Press. Gwall cyfeirio: Tag
<ref>annilys; mae'r enw "odccmono" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol - ↑ Frank E. Eakin, Jr. The Religion and Culture of Israel (Boston: Allyn and Bacon, 1971), 70.
- ↑ Christianity's status as monotheistic is affirmed in, among other sources, the Catholic Encyclopedia (article "Monotheism"); William F. Albright, From the Stone Age to Christianity; H. Richard Niebuhr; About.com, Monotheistic Religion resources Archifwyd 2006-05-21 yn y Peiriant Wayback; Kirsch, God Against the Gods; Woodhead, An Introduction to Christianity; The Columbia Electronic Encyclopedia Monotheism; The New Dictionary of Cultural Literacy, monotheism; New Dictionary of Theology, Paul Archifwyd 2018-07-04 yn y Peiriant Wayback, pp. 496–499; Meconi. "Pagan Monotheism in Late Antiquity". pp. 111ff.
- ↑ Obeid, Anis (2006). The Druze & Their Faith in Tawhid. Syracuse University Press. t. 1. ISBN 978-0-8156-5257-1. Cyrchwyd 27 May 2017.
- ↑ References:
- ↑ Monos, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek–English Lexicon, at Perseus
- ↑ Theos, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, at Perseus
- ↑ More, Henry (1660). An Explanation of the Grand Mystery of Godliness. London: Flesher & Morden. t. 62.
- ↑ Sharma, Chandradhar (1962). "Chronological Summary of History of Indian Philosophy". Indian Philosophy: A Critical Survey. New York: Barnes & Noble. t. vi.
- ↑ HYMN CXC. Creation.
- ↑ 14.0 14.1 14.2 Gnuse, Robert Karl (1 May 1997). No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel. Sheffield Academic Press. t. 225. ISBN 1-85075-657-0.
- ↑ Homer H. Dubs, "Theism and Naturalism in Ancient Chinese Philosophy," Philosophy of East and West, Vol. 9, No. 3/4, 1959
- ↑ Yasna, XLIV.7
- ↑ "First and last for all Eternity, as the Father of the Good Mind, the true Creator of Truth and Lord over the actions of life." (Yasna 31.8)
- ↑ "Vispanam Datarem", Creator of All (Yasna 44.7)
- ↑ "Data Angheush", Creator of Life (Yasna 50.11)
- ↑ NYÂYIS.
- ↑ Duchesne-Guillemin, Jacques (13 November 2020). "Zoroastrianism (religion)". Encyclopedia Britannica. Encyclopedia Britannica. Cyrchwyd 24 December 2021.
Though Zoroastrianism was never, even in the thinking of its founder, as insistently monotheistic as, for instance, Judaism or Islam, it does represent an original attempt at unifying under the worship of one supreme god a polytheistic religion
- ↑ "Ethical monotheism". britannica.com. Encyclopædia Britannica, Inc. Cyrchwyd 25 December 2014.
- ↑ Prager, Dennis. "Ethical Monotheism". jewishvirtuallibrary.org. American-Israeli Cooperative Enterprise. Cyrchwyd 25 December 2014.
- ↑ Fischer, Paul. "Judaism and Ethical Monotheism". platophilosophy. The University of Vermont Blogs. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 July 2017. Cyrchwyd 16 July 2017.
- ↑ 25.0 25.1 Wells, Colin (2010). "How Did God Get Started?". Arion 18.2 (Fall). https://www.bu.edu/arion/archive/volume-18/colin_wells_how_did_god_get-started/. Adalwyd 2022-01-16. "...as any student of ancient philosophy can tell you, we see the first appearance of a unitary God not in Jewish scripture, but in the thought of the Greek philosopher Plato..."
- ↑ Armstrong, Karen (1994). A History of God: The 4,000-Year Quest of Judaism, Christianity and Islam. New York City, New York: Ballantine Books. t. 3. ISBN 978-0345384560.
- ↑ Armstrong, Karen (1994). A History of God: The 4,000-Year Quest of Judaism, Christianity and Islam. New York City, New York: Ballantine Books. ISBN 978-0345384560.
- ↑
Compare: Theissen, Gerd (1985). "III: Biblical Monotheism in an Evolutionary Perspective". Biblical Faith: An Evolutionary Approach. Minneapolis: Fortress Press (cyhoeddwyd 2007). t. 64. ISBN 9781451408614.
Evolutionary interpretations of the history of religion are usually understood to be an explanation of the phenomenon of religion as a result of a continuous development. The model for such development is the growth of living beings which leads to increasingly subtle differentiation and integration. Within such a framework of thought, monotheism would be interpreted as the result of a continuous development from animism, polytheism, henotheism and monolatry to belief in the one and only God. Such a development cannot be proved. Monotheism appeared suddenly, though not without being prepared for.
|access-date=requires|url=(help)