Neidio i'r cynnwys

Lazeg

Oddi ar Wicipedia
Lazeg
Enghraifft o'r canlynoliaith naturiol, iaith fyw Edit this on Wikidata
MathZan Edit this on Wikidata
Enw brodorolლაზური Edit this on Wikidata
Nifer y siaradwyr 
  • 250,000
    • cod ISO 639-3lzz Edit this on Wikidata
    System ysgrifennuyr wyddor Ladin, yr wyddor Georgeg Edit this on Wikidata
    Ysgrifen mewn Lazeg gan yr artists Hasan Helimishi, ჰასან ჰელიმიში Hasan Helimişi

    Mae Lazeg (лазури нена, lazuri nena; Georgeg: лазури ена, lazuri ena, neu Цанури ена, č'anuri ena, hefyd Chanuri ena) yn un o'r ieithoedd Cartfeleg a siaredig yng ngweriniaeth Georgia ar hyd ardal arfordir Môr Du.[1] Ymddengys ei fod yn gangen o'r iaith Georgeg, a digwyddodd y gwahaniad tua'r flwyddyn 1000. Mae'n iaith sydd mewn perygl o ddiflannu, gan nad yw'n iaith swyddogol mewn unrhyw wladwriaeth ac nid oes iddi safon ysgrifenedig sefydlog ychwaith. Dim ond tua 500,000 o siaradwyr sydd â hi fel eu hiaith frodorol.

    Mae ganddo lawer o gytseiniaid a dim ond 5 llafariad. Mae'n iaith rwymol, gydag enwau rhediadol, a chyfoeth o dermau a rhagddodiaid sy'n dynodi lle. Mae pob enw yn diweddu mewn llafariad. Maent yn benthyca llawer o'r Roeg, ac yn wir gellid lleoli chwedl Jason a'r Argonauts yn y rhanbarth hwn.

    Hanes

    [golygu | golygu cod]

    Er bod pobl Lazeg yn cael eu cofnodi mewn ffynonellau ysgrifenedig dro ar ôl tro o hynafiaeth ymlaen, mae'r dystiolaeth ysgrifenedig gynharaf o'u hiaith yn dod o 1787. Ceir cerdd yn Seyahatnâme (17g) Evliya Çelebi sydd wedi'i dehongli fel Lazeg, ond mae'n fwy tebygol o cynrychioli Groeg Pontic. Cynhyrchwyd y cofnod pendant cyntaf o Lazeg yn 1787 gan yr ieithydd Iesuwr o Sbaen, Lorenzo Hervás. Fe'i hanwybyddwyd i raddau helaeth oherwydd cyfunodd Hervás enw'r iaith ag enw'r iaith Lezgeg (a siaredir ar ochr ddwyreiniol y Cawcasws tuag at Môr Caspia yn Aserbaijan a Dagestan gyfoes), gan ei galw'n "lingua Lasga, detta ancora Laza, e Lassa." Yn 1823, cyhoeddodd Julius Heinrich von Klaproth restr o 67 gair Lazeg gyda chyfieithiadau Almaeneg yn ei Asia Polyglotta. Nododd dair tafodiaith. Yn 1844, cyhoeddodd Georg Rosen yn Almaeneg y monograff cyntaf ar Laz, Über die Sprache der Lazen. Yn 1887, cynhwysodd y diplomydd Prydeinig, Demetrius Rudolph Peacock, Laz ymhlith pum iaith gorllewin y Cawcasws mewn papur a luniwyd at ddefnydd diplomyddion Saesneg eu hiaith.[2]

    Tiriogaeth

    [golygu | golygu cod]

    Mae'r iaith Lazeg, ynghyd â'i pherthnasau Mingreleg, Georgeg, a Sfaneg, yn rhan o deulu'r ieithoedd Cartfeleg. Amcangyfrifir bod y toriad cychwynnol o Proto-Cartfeleg wedi digwydd tua 2500-2000 CC, gyda dargyfeiriad Sfaneg oddi wrth Proto-Cartfeleg (Nichols, 1998). Mae dogfennau Assyriaidd, Wrartaidd, Groegaidd a Rhufeinig yn datgelu bod y llwythau Cartfelaidd niferus yn y broses o ymfudo i'r Cawcasws o'r de-orllewin yn y cyfnod hanesyddol cynnar (2il-1af mileniwm CC). Roedd arfordir gogleddol a mynyddoedd arfordirol Asia Leiaf yn cael eu dominyddu gan bobloedd Cartfelaidd o leiaf cyn belled i'r gorllewin â thref Samsun. Mae’n bosibl bod eu mudo tua’r dwyrain wedi dechrau symud gan gwymp Troia (dyddiedig gan Eratosthenes i 1183 CC). Mae'n ymddangos felly bod y Cartfeliaid yn cynrychioli ymwthiad i wastadedd Georgaidd gogledd-ddwyrain Anatolia, gan ddisodli eu rhagflaenwyr, pobloedd anghysylltiedig Gogledd-orllewin y Cawcasws a Vainakh, i ucheldiroedd y Cawcasws (Tuite, 1996; Nichols, 2004).[3]

    Statws cymdeithasol a diwylliannol

    [golygu | golygu cod]
    Llyfr Lazeg "Mamiaith"
    Papur newydd Laz yn 1928

    Yn hanesyddol, nid oedd Lazeg yn iaith ysgrifenedig nac yn iaith lenyddol. Yn 1989, honodd Benninghaus nad oedd gan bobl Laz unrhyw ddiddordeb mewn ysgrifennu yn eu hiaith.[4]

    Nid oes gan Lazeg statws swyddogol yn Nhwrci na Georgia, a dim safon ysgrifenedig. Fe'i defnyddir ar hyn o bryd ar gyfer rhyngweithio cyfarwydd ac achlysurol yn unig; at ddibenion llenyddol, busnes, ac eraill, mae siaradwyr Lazeg yn defnyddio iaith swyddogol eu gwlad (Twrceg neu Georgeg).

    Mae Lazeg yn unigryw ymhlith yr ieithoedd Cartfeleg gan fod y rhan fwyaf o'i siaradwyr yn byw yn Nhwrci yn hytrach na Georgia. Er bod y gwahaniaethau rhwng y gwahanol dafodieithoedd yn fach, mae eu siaradwyr yn teimlo bod lefel eu cyd-ddealltwriaeth yn isel. O ystyried nad oes ffurf safonol gyffredin ar Lazeg, mae siaradwyr ei gwahanol dafodieithoedd yn defnyddio Tyrceg i gyfathrebu â'i gilydd.

    Rhwng 1930 a 1938, roedd Zan (sef Lazeg a Mingreleg) yn mwynhau ymreolaeth ddiwylliannol yn Georgia ac yn cael ei defnyddio fel iaith lenyddol, ond ni sefydlwyd ffurf safonol swyddogol ar yr iaith erioed. Ers hynny, mae pob ymgais i greu traddodiad ysgrifenedig yn Zan wedi methu, er gwaethaf y ffaith bod y rhan fwyaf o ddeallusion yn ei defnyddio fel iaith lenyddol.

    Yn Nhwrci, mae Lazeg wedi bod yn iaith ysgrifenedig ers 1984, pan grëwyd gwyddor yn seiliedig ar orgraff Tyrceg. Ers hynny, mae'r system hon wedi cael ei defnyddio yn y rhan fwyaf o'r llond llaw o gyhoeddiadau sydd wedi ymddangos yn Lazeg. A hithau wedi'i datblygu'n benodol ar gyfer yr ieithoedd Cartfeleg, mae'r wyddor Georgeg yn fwy addas i seiniau Lazeg, ond mae'r ffaith bod y rhan fwyaf o siaradwyr yr iaith yn byw yn Nhwrci, lle defnyddir yr wyddor Ladin, wedi gwneud mabwysiadu'r wyddor Georgeg yn amhosibl. Serch hynny, yn 1991 cyhoeddwyd gwerslyfr o'r enw Nana-nena ('Mamiaith'), a anelwyd at yr holl siaradwyr Lazeg ac a ddefnyddiai'r wyddor Lladin a Sioraidd. Cyhoeddwyd y geiriadur Lazeg a Thyrceg cyntaf yn 1999.

    Gwaharddwyd siarad Lazeg yn Nhwrci rhwng 1980 a 1991 oherwydd ei bod hi'n cael ei gweld fel bygythiad gwleidyddol i undod y wlad. Yn ystod y cyfnod hwn, roedd rhai academyddion yn gresynu at fodolaeth grŵp ethnig Laz. Oherwydd bod siarad Lazeg wedi'i wahardd mewn mannau cyhoeddus, collodd llawer o blant eu mamiaith o ganlyniad i beidio â chyfathrebu â'u rhieni. Mae gan y rhan fwyaf o bobl Laz acen Dwrcaidd trwm oherwydd na allant ymarfer eu mamiaith.[5]

    Nodweddion ieithyddol

    [golygu | golygu cod]

    Fel llawer o ieithoedd y Cawcasws, mae gan Lazeg system cytseiniaid gyfoethog ond dim ond pum llafariad (a, e, i, o, u). Mae'r enwau wedi'u ffurfdroi ag ôl-ddodiaid cyfludol i ddangos swyddogaeth ramadegol (pedwar i saith cyflwr, yn dibynnu ar y dafodiaith) a rhif (unigol neu luosog), ond nid yn ôl cenedl. Ffurfir y ferf Lazeg ag ôl-ddodiaid yn ôl person a rhif, a hefyd ar gyfer amser gramadegol, agwedd, naws, ac (mewn rhai tafodieithoedd) tystiolaeth. Defnyddir hyd at 50 o rhagddodiaid geiriol i ddangos cyfeiriad neu gyfeiriad gofodol. Ceir ôl-ddodiaid person a rhif a ddarperir ar gyfer y gwrthrych yn ogystal ag ar gyfer un neu ddau wrthrych sy'n ymwneud â'r weithred, er enghraifft gimpulam = "Rwy'n ei guddio oddi wrthych".

    Dolenni allanol

    [golygu | golygu cod]

    Cyfeiriadau

    [golygu | golygu cod]
    1. ↑ E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume 5, tud. 21, ar Google Books
    2. ↑ Zaal Kikvidze and Levan Pachulia, "A Spotlight on the 'Lazian' Lexis: Evidence from a 19th-Century Lexicographica Resource", in Züleyha Ünlü and Brian George Hewitt (eds.), Lazuri: An Endangered Language from the Black Sea (Vernon Press, 2023), pp. 63–84.
    3. ↑ Grove, T. (2012). Materials for a Comprehensive History of the Caucasus, with an Emphasis on Greco-Roman Sources. http://timothygrove.blogspot.com/2012/07/materials-for-comprehensive-history-of.html
    4. ↑ Benninghaus, Rüdiger (1989). "The Laz: Example of Multiple Identification". In Peter Alfred, Andrews; Benninghaus, Rüdiger (gol.). Ethnic Groups in the Republic of Turkey. t. 498.
    5. ↑ Nodyn:Cite thesis
    Eginyn erthygl sydd uchod am iaith. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
    Eginyn erthygl sydd uchod am Georgia. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
    Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Lazeg&oldid=12948966"