Kinyarwanda (iaith)
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | iaith naturiol, iaith fyw  |
|---|---|
| Math | Rwanda-Rundi |
| Label brodorol | Kinyarwanda |
| Enw brodorol | Ikinyarwanda |
| Nifer y siaradwyr | |
| cod ISO 639-1 | rw |
| cod ISO 639-2 | kin |
| cod ISO 639-3 | kin |
| System ysgrifennu | yr wyddor Ladin |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
- gweler Kinyarwanda am y ffilm
Mae Kinyarwanda,[3] Rwandeg neu Rwanda ac, ar googletranslate yn yr orgraff Gymraeg, Ciniarwanda, a adnabyddir yn swyddogol fel Ikinyarwanda,[4] yn un o'r ieithoedd Bantw ac yn iaith genedlaethol Rwanda yng nghanolbarth Affrica.[5] Mae'n dafodiaith o'r iaith Rwanda-Rundi a siaredir yn Burundi a rhannau cyfagos o Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo, Wganda (lle mae tafodiaith a elwir yn Rufumbira neu Urufumbira ) a Tansanïa. Mae Kinyarwanda yn gyffredinol ymhlith poblogaeth frodorol Rwanda ac yn ddealladwy i'r ddwy ochr â Kirundi, iaith genedlaethol Burundi gyfagos.[5] Mae Kinyabwishya a Kinyamulenge yn dafodieithoedd dealladwy i'r ddwy ochr a siaredir yn nhaleithiau Gogledd Kivu a De Kivu yn GDd Congo cyfagos.
Yn 2010, sefydlwyd Academi Iaith a Diwylliant Rwanda (RALC)[6] i helpu i hyrwyddo a chynnal Kinyarwanda. Ceisiodd y sefydliad ddiwygio orthograffig yn 2014, ond bu pwysau mawr arno oherwydd eu natur wleidyddol ganfyddedig o'r brig i'r gwaelod, ymhlith rhesymau eraill.[7]
Dosbarthiad daearyddol
[golygu | golygu cod]Siaredir Kinyarwanda yn Rwanda, Burundi, Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo, Wganda a Tansanïa. Fe'i siaredir hefyd gan rai Rwandans yn Cenia. Mae Rufumbira, Fumbira neu Urufumbira, a siaredir gan y Bafumbira yn Ardal Kisoro yn Wganda, yn dafodiaith Kinyarwanda. Yn Rwanda, fe’i siaredir gan bron y boblogaeth gyfan,[8] h.y. bron i 11 miliwn o bobl.[9]
Hanes
[golygu | golygu cod]
Datblygodd Ciniarwanda yn yr 15g gan dri grŵp ethnig y wlad, yr Hutu, Tutsi, a Twa.[10] Mae'n werth nodi bod mwyafrif y ffoaduriaid o Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo i'r UDA a thaleithiau fel Wisconsin, yn siarad Kinyarwanda ac nid un o brif ieithoedd Congo fel Lingala neu Swahili. Mae hyn oherwydd i'r ffoaduriaid yna ddod o ddwyrain y Congo, o daleithiau Gogledd a De Kivu sy'n ffinio â Rwanda a Bwrwndi lle siaredir Kinyarwanda a Kirundi yn sgil Rhyfel Cartref Rwanda a'r hil-laddiad.[11]
Statws Swyddogol
[golygu | golygu cod]Erthygl 5 de la Cyfansoddiad du Rwanda yn gryno :"La langue nationale est le kinyarwanda. Les langues oficielles sont le kinyarwanda, le français et l’anglais" sef, 'Yr iaith genedlaethol yw Kinyarwanda. Yr ieithoedd swyddogol yw Kinyarwanda, Ffrangeg a Saesneg'.[12].
Ffonoleg
[golygu | golygu cod]Cytseiniaid
[golygu | golygu cod]Mae'r tabl isod yn rhoi seiniau cytseiniaid Kinyarwanda.
| Bilabial | Labiodental | Alveolar | Post- alveolar |
Palatal | Velar | Glottal | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nasal | m | n | ɲ | (ŋ) | ||||
| Plosive | voiceless | p1 | t | (c) | k | |||
| voiced | (b) | d | (ɟ) | ɡ | ||||
| Affricate | voiceless | p͡f | t͡s | t͡ʃ | ||||
| Fricative | voiceless | f | s | ʃ | ç | h | ||
| voiced | β | v | z | ʒ | ||||
| Approximant | j | w | ||||||
| Rhotic | ɾ | |||||||
- mae'r cytsian /p/ ond i'w ganfon mewn geiriau benthyg
- Mae cytseiniaid mewn cromfachau yn aloffonau.
Llefariaid
[golygu | golygu cod]Mae'r tabl isod yn rhoi seiniau llefariaid Kinyarwanda.
| Blaen | Cefn | |
|---|---|---|
| Caeedig | i iː | u uː |
| Canol | e eː | o oː |
| Agored | a aː | |
Mae gan Kinyarwanda 5 llafariad: /i/, /e/, /u/, /o/ ac /a/. Fel arfer nid oes trwynoliad llafariaid.
Gall maint y llafariad newid ystyr y gair. Mae'r llafariad fer yn cyfateb i un arall, mae'r hir yn cyfateb i ddau arall.
Er enghraifft :
- gusiba ynganu [gu.si.ba] "i ddileu"
- gusiba ynganu [gu.siː.ba] “i fynd i ffwrdd”
Tôn
[golygu | golygu cod]Iaith donyddol yw Kinyarwanda. Fel llawer o ieithoedd Bantw, mae ganddi gyferbyniad dwy ffordd rhwng tonau uchel ac isel (gellir dadansoddi sillafau tôn isel fel rhai di-dôn). Mae set gymhleth o reolau ffonolegol yn dylanwadu ar wireddu tonau yn Kinyarwanda. Mae'r bobl Twa ond yn defnyddio dau dôn.[13]
Ynganiad
[golygu | golygu cod]Mae deddfau ffonetig yn gosod amrywiadau ar rai cytseiniaid a llafariaid cyfunedig yng nghyd-destun cyfagosrwydd (gosod er enghraifft):
- cn yn dod yn m o flaen b, p, f a v;
- nh yn dod yn mp, nr yn dod yn nd;
- dwy lafariad union yr un fath → mae'r sain yn ymestyn;
- gall cyswllt rhwng dwy lafariad gwahanol arwain at:
- diflaniad y llafariad gyntaf ac ymestyniad yr ail
- gall y llafariad gyntaf droi yn lled-llafariad (w neu y).
Yn gyffredinol, mae dwy sillaf gyntaf gair â seiniau gwahanol: sillaf wedi'i lleisio ac yna sillaf ddi-lais neu i'r gwrthwyneb. Mae rhai rhagddodiaid (gweler isod) felly'n cael eu ffurfdro yn ôl y coesyn y maent wedi'u hatodi iddo.
Ysgrifennu
[golygu | golygu cod]
Yn wahanol i rai ieithoedd tonyddol eraill a drawsgrifir yn yr wyddor Ladin gan nodi'r tonau yn y sillafiad, megis Fietnameg er enghraifft, nid yw Kinyarwanda yn defnyddio diacritigau i drawsgrifio'r tonau na hyd y llafariaid yn y sillafiad arferol. Yn ysgrifenedig, mae ystyr geiriau yn cael ei dynnu o'r cyd-destun.
Er eu bod weithiau wedi'u hysgrifennu yr un peth, gall y geiriau fod yn wahanol yn dibynnu ar yr ynganiad.
Enghreifftiau:
- umusambi /u.mu.sǎː.mbi/ (sain a isel-uchel) = "craen coronog", umusambi /u.mu.saː.mbi/ (a hir-uchel) = "mat";
- nagiye /na.ɡi.je/ (a isel) = "gadewais"; nagiye /ná.ɡi.je/ (a uchel) = "tra roeddwn i wedi mynd".
Fodd bynnag, mewn gweithiau gwyddonol, gellir nodi'r tôn uchel gan ddefnyddio'r acen grom ar y llafariad a'r tôn isel gan ddefnyddio absenoldeb diacritig, er enghraifft: umusóre (“glasoed”), umugabo (“dyn”); gellir nodi hyd y llafariad trwy ddyblu llythyren y llafariad, er enghraifft: gateéra, guhaaha.[14]
Geirfa
[golygu | golygu cod]
Cyfarchion
[golygu | golygu cod]- Yego = ie
- Oya = na
- Bite = sut mae?
- Ni byiza = da
- Amakuru = beth yw'r newyddion?
- Ni meza = Maen nhw'n dda (y newyddion)
- Murakoze = diolch
- Mwaramutse = dydd da
- ijoro ryiza = nos da
- Murabeho = hwyl fawr
Ciniarwanda heddiw - deuoliaeth
[golygu | golygu cod]Cyhoeddi
[golygu | golygu cod]Er gwaethaf y nifer fawr o siaradwyr Kinyarwanda, ychydig iawn o lyfrau a chyfnodolion sy'n cael eu hysgrifennu yn yr iaith.[10]
Addysg
[golygu | golygu cod]Noder hefyd, er mai Ciniarwanda yw iaith mwyafrif llethol y boblogaidd a bod Rwanda (a Bwrwndi) bron yn eithriad fel gwladwriaethau Affricanaidd sy'n bron yn gyfangwbl unieithog, nid oes bri ar yr iaith ym maes addysg. Ers YN 2015 Bwriwyd ati gan y Llywodraeth i wneud Ciniarwanda yn iaith cyfrwng dysgu ysgolion cynradd, ond, gyda'r polisi ar fin cael ei chyflwyno yn genedlaethol yn 2019, bu gwrthwynebiad chwyrn i'r polisi gan rieni ac ysgolion gan ffafrio Saesneg a Ffrangeg. Teimlai rhai rhieni bod rhieni cyfoethog yn addysgu eu plant mewn ysgolion preifat neu dramor lle dysgir drwy cyfrwng Saesneg neu Ffrangeg gan "adael" y tlodion i fodlonni ar addysg "israddol" yn Ciniarwandeg. Cafwyd gwrthwynebiad gan ysgolion preifat (er bod ysgolion Ewrop bron yn ddieithiad yn dysgu yn eu hieithoedd brodorol heb ddim effaith negatif ar eu heconomi). Dywedodd y Gweinidog Addysg, Dr Mutimura, yn y cyfarfod heddiw: “Yr hyn rydyn ni nawr yn ei ddisgwyl gennych chi [ysgolion preifat] yw eich bod yn sicrhau bod eich cwricwlwm yn pwysleisio perffeithrwydd yn Kinyarwanda, Saesneg a Ffrangeg.”[15][16]
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ (yn en) Ethnologue (25, 19 ed.), Dallas: SIL International, ISSN 1946-9675, OCLC 43349556, Wikidata Q14790, https://www.ethnologue.com/, adalwyd 23 Ebrill 2022
- ↑ http://www.davidpbrown.co.uk/help/top-100-languages-by-population.html.
- ↑ Pronounced /ˌkɪnjərəˈwɑːndə/, /-ruˈændə/, /-ruˈɑːndə/, /ˌkiːnjə-/; Nodyn:Lang-rw Nodyn:IPA-rw
- ↑ Official Gazette n° Special of 24/12/2015, p. 31, https://www.aripo.org/wp-content/uploads/2018/12/RWANDA_CONSTITUTION_NEW_2015_Official_Gazette_no_Special_of_24.12.2015.pdf Archifwyd 2021-10-23 yn y Peiriant Wayback
- ↑ "Rundi", Ethnologue, 16th Ed.
- ↑ Official Gazette n° Special of 27/07/2012, p. 37, https://docplayer.net/14679534-Ibirimo-summary-sommaire.html
- ↑ Niyomugabo, Cyprien; Uwizeyimana, Valentin (2017-03-20). "A top–down orthography change and language attitudes in the context of a language-loyal country". Language Policy 17 (3): 307–318. doi:10.1007/s10993-016-9427-x. ISSN 1568-4555. http://dx.doi.org/10.1007/s10993-016-9427-x.
- ↑ Jacques Leclerc (24 Ebrill 2013). "Rwanda". L’Aménagement linguistique dans le monde. Cyrchwyd 2023-07-11.
Il n’y a pas de minorité linguistique au Rwanda, car presque toute la population, soit 98 %, parle la langue nationale du pays, le kinyarwanda
- ↑ "Rwanda : statistiques". Gwefan UNICEF. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2006-01-29. Cyrchwyd 2013-12-31.
- ↑ 10.0 10.1 "KINYARWANDA LANGUAGE: INTERESTING FACTS & RESOURCES". Language Lizard. 19 Gorffennaf 2022.
- ↑ "Kinyarwanda ( other Congolese Refugee Languages)". Multilingualism and Education in Wisconsin. Cyrchwyd 11 Gorffennaf 2023.
- ↑ "Constitution de la République du Rwanda du 4 juin 2003". Cyrchwyd 2021-03-17.
- ↑ "Rwanda". People and their Cultures. Cyrchwyd 11 Gorffennaf 2023.
- ↑ République du Rwanda, ministre des Sports et de la Culture (13 Hydref 2014). Official Gazette (gol.). "Instructions du ministre numéro 001/2014 du 08/10/2014 régissant l'orthographe du kinyarwanda" (PDF).
- ↑ "Schools Will Continue To Teach In English Not Kinyarwanda". The Chronicles. 2 Rhagfyr 2019. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2023-07-11. Cyrchwyd 2023-07-11.
- ↑ "Govt makes U-turn on Kinyarwanda as medium of instruction in schools". The New Times. 3 Rhagfyr 2019.
Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]- Rwanda Gwefan People and their Cultures
- Kinyarwanda: Introduction gwefan Prifysgol Texas yn Austin
- Gwasanaeth newyddion BBC mewn Ciriarwanda
- Ciriarwanda ar wefan Ethnologue
- Academi Iaith Ciriarwanda
