Hydroleg
Hydroleg yw'r astudiaeth wyddonol o leoliad a symudiad dŵr ar wyneb y Ddaear neu drosti. Mae hydroleg yn ymwneud yn bennaf â bwrw (glaw, eira, cenllysg), ageriad a thrydarthu, a llif ffrydiau dŵr o bob math. Gelwir y broses naturiol sy'n cyfuno'r elfennau hyn y 'cylch hydrolegol', sy'n symudiad cylchynol o ddŵr o'r moroedd i'r atmosffer ac yn ei ôl.
Mae gan hydroleg lawer o ddefnydd ymarferol, e.e. i geisio rheoli gorlifad afonydd (modelu hydrolig) ac i gyflenwi dŵr ar gyfer y cartref, gweithfeydd, a ffermydd, yn ogystal â chynlluniau trydan hydroelectrig.
Mae'r system dalgylch hydrolegol yn cynnwys nifer o fewnbynnau, storfeydd, llifau ac allbynnau.
System Dalgylch Afon
[golygu | golygu cod]Dalgylch afon yw'r ardal sy'n cael ei ddraenio gan afon a'i llednentydd, neu yn syml, y llinell sy'n bosib ei thynnu o amgylch y brif afon a'i isafonydd. Mae'r symudiad dŵr drwy dalgylch afon yn rhan allweddol o'r cylchred hydrolegol byd-eang sef y cylchred parhaol o ddŵr rhwng y ddaear, môr a'r atmosffêr. Mae dyodiad yn trosglwyddo dŵr i wyneb y ddaear lle mae mwyafrif ohono'n naill ai'n ymdreiddio a'r graig wely, neu'n anweddu. O dan amodau eithafol mae'r dŵr yn medru llifo dros yr arwyneb fel dŵr ffo, cyn cyrraedd sianel afon a llifo ymlaen i'r môr.
Mae'r lliwiau isod yn allwedd i'r diagram
| Mewnbynnau | Llifau | Storfeydd | Allbynnau |
|---|---|---|---|
| Glaw | Ymdreiddiad | Pant/ Llynoedd | Anweddiad |
| Eira | Trylifiad | Moroedd | Trydarthiad |
| Cesair | Llif trostir | Lleithder Pridd | |
| Eirlaw | Trwylifiad | Dwr Daear | |
| Dyodiad | Llif Gwaelodol | Lleithder Atmosfferig | |
| Ynni'r Haul | Afon | Rhewlif (neu maes eira) |
Diffiniadau'r prosesau
[golygu | golygu cod]Rhyng-gipiad
[golygu | golygu cod]Gorchuddir y mwyafrif o dalgylchoedd afon gan rhyw fath o lysdyfiant, sy'n amrywio o lwyni a phrysg mewn ardaloedd lled-cras (semi-arid); glaswellt, a coedwigoedd conwydd. Gelwir pan mae dŵr yn cael ei atal wrth cyrraedd yr afon yn rhyng-gipiad. Mae rhyng-gipiad yn lleihau lefelau'r afon ac yn rhwystro erydiad tir.
Storio mewn pantiau
[golygu | golygu cod]Unwaith i ddŵr cyrraedd arwyneb y ddaear mae'n medru casglu mewn tyllau a phantiau gan ffurfio pyllau bach. Fe fydd y dŵr naill ai'n anweddu, ymdreiddio'n araf i'r pridd neu'n ffurfio llif trostir.
Trydarthiad
[golygu | golygu cod]Dyma yw'r broses lle mae planhigion yn rhyddhau dŵr trwy dyllau bach a elwir yn stomata oddi tan y dail. Mae hyn yn golled i'r system dalgylch afon.
Anweddiad
[golygu | golygu cod]Dyma yw'r broses pan mae dŵr yn gael ei golli o'r system.
Lleithder Pridd
[golygu | golygu cod]Mae gweadedd priddoedd yn amrywio yn fawr iawn. Pan fo pridd yn dirlawn ac yn cael ei adael i ddraenio dywedir fod yn dal ei gynhwysydd maes. Mesurir hyn mewn milimetrau.
Trwylif
[golygu | golygu cod]Dyma'r llif dŵr trwy'r pridd. Mae'r dŵr yn llifo i lawr y llethr yn parallel i arwyneb y ddaear.
Llif dŵr daear
[golygu | golygu cod]Os yw'r graig y wely yn anathraidd, bydd y dŵr yn trylifo'n araf iddo o'r pridd uwchlaw. Mae trosglwyddiadau dŵr daear yn araf dros ben, ac yn cymryd degau neu gannoedd o flynyddoedd.