Feto

Yr Arlywydd Bill Clinton yn arwyddo feto

Mae feto (Saesneg: Veto, o'r Lladin: "Gwaharddaf") yn fynegiant o hawl rhywun penodol neu endid gwneud penderfyniadau arall i atal penderfyniad penodol. Gall yr hawl feto felly osgoi penderfyniad, er bod mwyafrif ar ei gyfer fel arall. Ceir y cofnod cynharaf o'r gair mewn cyd-destun Gymraeg yn 1856 (pan ysgrifennwyd fel 'veto').

Gall feto roi pŵer i atal newidiadau yn unig (a thrwy hynny ganiatáu i'w ddeiliad amddiffyn y status quo), fel feto deddfwriaethol UDA.

Gwreiddiau

Tarddodd y term yng Ngweriniaeth Rhufain. Roedd dau gonswl bob blwyddyn; gallai'r naill gonswl rwystro gweithredoedd milwrol neu sifil gan y llall. Roedd gan y tribunis y pŵer i rwystro unrhyw weithred gan ynad Rhufeinig neu'r archddyfarniadau a basiwyd gan y Senedd Rufeinig yn unochrog. Roedd gan y Tribunus Plebis bŵer i atal mabwysiadu darpariaethau yn y Senedd. Gwnaethpwyd hyn wrth i'r conswl gamu ar lawr y Senedd a dweud, "Veto" - sef "Rwy'n gwahardd".

Mabwysiadwyd sefydliad y feto, a oedd yn hysbys i'r Rhufeiniaid fel yr intercessio, gan Weriniaeth Rhufain yn y 6g CC er mwyn galluogi'r tribuniaid i amddiffyn buddiannau mandamws y plebeiaid (dinasyddiaeth gyffredin) rhag tresmasiadau'r patriciaid, a oedd yn dominyddu, y Senedd. Nid oedd veto o'r fath yn atal y senedd rhag pasio bil ond roedd yn golygu y gwrthodwyd rhoi grym cyfraith iddo. Gallai'r tribuniaid hefyd ddefnyddio'r feto i atal bil rhag cael ei ddwyn gerbron y cynulliad plebeaidd. Roedd gan y conswl bŵer feto hefyd, gan fod gwneud penderfyniadau yn gyffredinol yn gofyn am gydsyniad y ddau gonswl. Pe bai un yn anghytuno, gallai'r naill alw'r intercessio i rwystro gweithred y llall. Roedd y feto yn rhan hanfodol o'r cysyniad Rhufeinig o bŵer sy'n cael ei ddefnyddio nid yn unig i reoli materion y wladwriaeth ond i gymedroli a chyfyngu ar bŵer swyddogion a sefydliadau uchel y wladwriaeth

Dosbarthu hawliau feto

Gall feto fod yn ddiffiniol (feto absoliwt). Yn yr achosion hyn, mae angen unfrydedd er mwyn i'r penderfyniad fod yn ddilys. Fel arall, gall feto ohirio'r penderfyniad fel na fydd yn dod i rym dim ond ar ôl cael ei basio sawl gwaith neu gan fwyafrif arbennig o fawr (feto ataliol).

Feto llwyr

Hanes y feto ar Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig

Mae'r term feto yn nodi'r pŵer i atal penderfyniad mwyafrif, a gedwir o fewn Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig, ar gyfer pob un o'r pum aelod parhaol (Unol Daleithiau, Rwsia - a'i etifeddodd o'r Undeb Sofietaidd -, y Deyrnas Unedig, Ffrainc a China), yn ôl Siarter y Cenhedloedd Unedig.

Mewn gwirionedd, ni chrybwyllir yr hawl i feto yn benodol yn Statud y Cenhedloedd Unedig (erthygl 27 pen.3) sy'n darllen:

"Gwneir penderfyniadau'r Cyngor Diogelwch ar unrhyw fater arall gyda phleidlais ffafriol o naw Aelod, sy'n cynnwys pleidleisiau'r Aelodau parhaol ..."

Ond mae'r ffaith bod yn rhaid cynnwys pleidleisiau'r Aelodau Parhaol o reidrwydd yn y bleidlais yn ymhlyg yn arwain at feto, er enghraifft, pan fydd un o'r aelodau uchod yn gwrthwynebu trafodaethau'r bwrdd trwy wneud i'w bleidlais fethu; er enghraifft, am 5 gwaith fe wnaeth yr Undeb Sofietaidd roi feto ar fynediad yr Eidal i'r Cenhedloedd Unedig a dderbyniwyd, am y rheswm hwn, ym 1955.

Mewn achosion o bwysigrwydd hanfodol, mae gan aelodau’r Undeb Ewropeaidd feto llwyr. Yn ymarferol, anaml iawn y defnyddir y feto hwn ac fel rheol mae'n cael ei osgoi trwy setliad yng Nghyngor y Gweinidogion. Wrth ehangu'r cylch aelodaeth, arweiniodd at argyfwng dros dro yng nghyd-destun Cytundeb Lisbon.

Feto wedi'i atal

Mewn rhai achosion, mae Arlywydd yr Unol Daleithiau wedi mabwysiadu'r gyllideb y posibilrwydd o atal penderfyniadau y Gyngres fynnu trafodaethau newydd, ac ar ôl hynny rhaid mabwysiadu'r cyfaddawd o dan reolau arbennig.

Y feto arlywyddol

Defnyddir y term fel arfer hefyd i nodi'r cais a wnaed gan y Pennaeth Gwladol am benderfyniad newydd i gyfraith a gymeradwywyd gan y Senedd. Gall y cais hwn arwain at wrthod y gyfraith yn ddiffiniol beth bynnag neu os na chaiff ei hail-gymeradwyo gan fwyafrif cymwys.

Mae gan Arlywydd Unol Daleithiau America "bŵer feto" yn yr ystyr a ddisgrifir, tra, er enghraifft, mae gan arlywyddion yr Eidal a Ffrainc "bŵer atal" neu "feto ataliol" gwanedig ers hynny, os yw'r Senedd yn ail-gymeradwyo ni all y gyfraith, hyd yn oed trwy fwyafrif syml, wrthod ei chyhoeddi.

Feto'r Conclaf

Pab Pïws X a ddiddymodd feto ar ddewis Pâb, yr Ius Exclasivae

Roedd gan rai brenhinoedd Catholig (Brenin Sbaen, Brenin Ffrainc, Ymerawdwr yr Ymerodraeth Lân Rufeinig ac yna Ymerawdwr Awstria-Hwngari) y pŵer i eithrio ethol rhywun penodol fel Pab (Ius exclusivae). Enghraifft hysbys oedd achos y Cardinal Fabrizio Paolucci, ac yntau eisoes yn Ysgrifennydd Gwladol, cafodd ei ffafrio mewn dau etholiad Pabaidd (1721 a 1724), ond cafodd ei etholiad ei rwystro ddwywaith gan y feto ymerodrol, gan ei fod yn cael ei ystyried yn rhy bleidiol i Ffrainc.

Defnyddiwyd yr hawl hon am y tro olaf gan Franz Joseph, Ymerawdwr Awstria-Hwngari, ym 1903 yn erbyn y Cardinal Mariano Rampolla del Tindaro, a ystyriwyd yn olynydd naturiol y Pab Leo XIII. Nid oedd y Cardinaliaid yn barod i herio pŵer ymerodrol ac, yn lle Rampolla, etholwyd Patriarch Fenis, Giuseppe Melchiorre Sarto yn Bab, a gymerodd enw Pab Pïws X, a’i weithred gyntaf oedd diddymu’r hawl hon i feto.

Gweler hefyd

• Unsiambraeth
• Dwysiambraeth
• Deddfwrfa

Dolenni

• 'UN Security Council Working Methods - The Veto'
• 'The Presidential Veto and Congressional Veto Override Process'