Cyfraith Cymru

Mae'r erthygl hon yn rhan o'r gyfres: Gwleidyddiaeth Cymru

Llywodraeth Cymru Prif Weinidog: Eluned Morgan Polisïau unigryw Cymru Cabinet Cwnsler Cyffredinol: Mick Antoniw AS Pleidiau Gwleidyddol Senedd Cymru Cyfraith Gyfoes Cymru Mesurau rhestr Gorchymyn Cymhwysedd Deddfwriaethol Offerynnau Statudol Llywydd: Elin Jones Prif Weithredwr a Chlerc: Manon Antoniazzi Comisiwn y Senedd Aelodau (ASau): 2021 Etholaethau a rhanbarthau etholiadol Etholiadau: 1999, 2003, 2007, 2011, 2016, 2021 Cymru o fewn y DU Llywodraeth ei Mawrhydi Ysgrifennydd Gwladol: Jo Stevens Swyddfa Cymru Prif Bwyllgor Pwyllgor Dethol Deddf Llywodraeth Cymru 2006 Etholaethau'r DU Etholaethau Cymru Etholiadau: 1979, 1983, 1987, 1992, 1997, 2001, 2005, 2010, 2015, 2024 Cymru o fewn yr UE Senedd Ewrop Etholaeth Senedd Ewrop Etholiadau: 1979, 1984, 1989, 1994,    1999, 2004, 2009 Isadrannau Cymru Awdurdodau unedol Cymru Siroedd cadw yng Nghymru Siroedd Cymru cyn ad-drefnu 1974 Rhestr o ddinasoedd Cymru Rhestr trefi Cymru Rhestr cymunedau Cymru Gweithgarwch gwleidyddol Cenedlaetholdeb Datganoli Cymru Annibyniaeth Cymru Heddychiaeth Pleidiau gwleidyddol

Cyfraith Gyfoes Cymru yw'r term swyddogol am y drefn gyfreithiol sy'n caniatau i Senedd Cymru greu deddfau yng Nghymru. Gelwir pob darn o ddeddfwriaeth Cymru yn 'Ddeddf Senedd Cymru'. Mae pob deddfwriaeth newydd yn cael ei hadnabod fel 'Mesur'.

Y ddeddfwriaeth Gymreig gyntaf i gael ei chynnig oedd Mesur Gwneud Iawn am Gamweddau'r GIG (Cymru) 2008, sef y tro cyntaf mewn bron i 500 mlynedd i Gymru gael ei deddfau ei hun, ers i Gyfraith Hywel gael ei diddymu, a'i disodli gan gyfraith Lloegr drwy'r Deddfau'r Cyfreithiau yng Nghymru 1536 a 1542 yn ystod teyrnasiad Harri VIII, brenin Lloegr.

Cymru'r Gyfraith

Ar 1 Ebrill 2007 dileuwyd yr hen uned gyfreithiol ddaearyddol a elwyd yn 'Gylchdro Cymru a Chaer' (Wales and Chester Circuit) - a oedd wedi bodoli ers cyfnod Y Deddfau Uno - a defnyddir yr enw 'Cylchdro Cymru'. Aeth Caer yn rhan o Gylchdro Gogledd-orllewin Lloegr. Mae hyn yn newid arwyddocaol iawn; dyma'r tro cyntaf ers amser Owain Glyndŵr i Gymru gael ei thrin fel uned gyfreithiol ynddi ei hun, yn hytrach na fel atodiad i ran o Loegr. I ddiffinio'r sefyllfa mae term newydd arall wedi'i fathu, gan y Barnwr Roderick Evans ac eraill, sef Cymru'r Gyfraith (Saesneg: Legal Wales).

Ond er bod pedair deddfwrfa yng ngwledydd Prydain, dim ond tair awdurdodaeth gyreithiol sydd:

• Awdurdodaeth yr Alban
• Awdurdodaeth gogledd Iwerddon a
• Awdurdodaeth Lloegr a Chymru (nid 'Cymru a Lloegr', gyda llaw!)

Cymru, felly, yw'r unig wlad yn y bydsydd â deddfwrfa ond sydd heb awdurdodaeth ei hun. Mae sefydlu awdurdodaeth o'r fath yn ganolog i greu cenedl newydd. Yn wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon, ni ddatganolwyd rhai pwerau, gan eu dal yn ôl gan Senedd San Steffan, ac un o'r rhai hynny yw awdurdodaeth sengl Lloegr a Chymru.

Y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru

Prif: Comisiwn Cyfiawnder yng Nghymru

Sefydlwyd Comisiwn Cyfiawnder yng Nghymru gan Lywodraeth Lafur Cymru i adolygu’r modd y gweithredir y system gyfiawnder yng Nghymru. Cyhoeddwyd ei adroddiad ar 24 Hydref 2019. Ymhlith yr argymhellion hirdymor yr oedd:

• Ddatganoli pwerau cyfiawnder i Gymru
• Creu "cyfreithiau Cymru" sydd ar wahân i gyfreithiau Lloegr a Chymru;
• Adran gyfiawnder newydd yn Llywodraeth Cymru i gael ei harwain gan weinidog o'r cabinet;
• Sefydlu uchel lys a llys apêl ei hun a barnwr o Gymru yn rhan o'r Goruchaf Lys;

Yn ogystal â'r Comisiwn, mae cyfrol swmpus yr Athro Thomas Watkin a Daniel greenberg, sef Legislating for Wales (GPC 2018) yn cefnogi'r farn bod angentrefniadaeth annibynnol ar Gymru.