Y Berwyn

Y Berwyn

Edrych i gyfeiriad Cadair Berwyn o ben Cadair Bronwen yn y Berwyn
Math	cadwyn o fynyddoedd
Daearyddiaeth
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	52.9211°N 3.4239°W, 52.838821°N 3.606825°W, 52.8667°N 3.4°W
Statws treftadaeth	Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Cadwyn hir o fryniau sy'n rhedeg rhwng Bwlch y Groes, ger Aran Benllyn, i gyffiniau Corwen a Llangollen yw'r Berwyn. Mae'n ffurfio ffin naturiol rhwng Edeirnion, neu Penllyn (dwyrain Meirionnydd, Gwynedd) a Maldwyn, Powys. Ei bwynt uchaf yw Moel Sych (2,713').

Geirdarddiad

Mae'n bosibl fod yr enw yn golygu "Bryn(iau) Gwyn (ap Nudd)" (Cymraeg Cynnar bre 'hill' yn troi'n ber Gwyn), yn ôl T. Gwynn Jones ac eraill, ac felly'n dwyn enw Gwyn ap Nudd, brenin Y Tylwyth Teg.

Disgrifiad

Cadair Berwyn a Llyn Lluncaws

Yn y gorllewin mae'r Berwyn yn dechrau ger Bwlch y Groes, hanner ffordd rhwng pentrefi Mallwyd a Dinas Mawddwy a phentref Llanuwchllyn ar lan Llyn Tegid. Mae'r gadwyn yn ymestyn i gyfeiriad y gogledd-ddwyrain am o gwmpas pymtheg milltir. Y copa cyntaf yw Foel y Geifr, sy'n edrych i lawr ar gronfa dŵr Llyn Efyrnwy a bryniau Powys Fadog. Mae dwy lôn fynydd yn croesi'r ucheldir undonog rhwng y copa hwnnw a Chadair Berwyn (2230'), y gyntaf yn cysylltu Abertridwr ar lan Efyrnwy â'r Bala a'r llall yn mynd o'r Bala i Langynog ac ymlaen i'r Trallwng.

Gorwedd y rhan uchaf o'r Berwyn rhwng Bwlch y Filltir Gerrig ar y lôn olaf honno a Glyndyfrdwy. Mae'r copaon, sydd ddim yn greigiog, yn cynnwys Cadair Berwyn a'i gymydog Moel Sych (2713'), Cadair Fronwen (2572'), Pen-plaenau (1775') a Moel Fferna (2071'). Daw'r Berwyn ei hun i ben uwchlaw Nantyr yng Nglyndyfrdwy, rhwng Corwen a Llangollen.

Nid yw'n gadwyn greigiog, er bod ambell glogwyn, ond yn hytrach mae'n gyfres o foelau agored, grugog iawn, sy'n lle da i adar y mynydd, fel y Cwtiad Aur. Y gadwyn debygach iddi yng Nghymru yw'r Carneddau yng ngogledd Eryri, ond bod y Berwyn yn is a llai syrth.

Ar odrau dwyreiniol y Berwyn ceir sawl llecyn braf diarffordd, fel Llyn Efyrnwy, Pennant Melangell a'i eglwys hynafol, Llanrhaeadr-ym-Mochnant, Pistyll Rhaeadr a Dyffryn Ceiriog. I'r gogledd mae llethrau coediog Coedwig Penllyn, y Bala a Llyn Tegid, Dyffryn Edeirnion a Chorwen.

Bywyd gwyllt

Mae'r ardal yn gartref i sawl rhywogaeth o adar yr ucheldir, gan gynnwys adar ysglyfaeth fel y Boda tinwyn (Circus cyaneus), y Llamsydyn (Falco columbarius), a'r Hebog tramor (Falco peregrinus) (tua 14-18 o bariau bridiau yn achos pob un o'r rhywogaethau hyn, 1-2% o'r cyfanswm poblogaeth yng ngwledydd Prydain), ac felly'n Ardal Warchod Arbennig. Mae bywyd gwyllt arall yn cynnwys tylluanod clustiog, cigfrain, bodaon, ffwlbartiaid a'r plufynnau aur.

Copaon

Lleoliad

Mynyddoedd y Berwyn
Enw	Cyfesurynnau OS		Cyfesurynnau Daearyddol
Allt y Gader:	SJ149176	map	52.749°N, 3.262°W
Allt y Main:	SJ162151	map	52.727°N, 3.242°W
Bryn Du (Y Fawnen):	SJ145360	map	52.914°N, 3.272°W
Bryn Gwyn (mynydd):	SJ042295	map	52.854°N, 3.424°W
Bryn-llus:	SJ085408	map	52.956°N, 3.363°W
Cadair Berwyn:	SJ071323	map	52.88°N, 3.381°W
Cadair Berwyn (copa gogleddol):	SJ072327	map	52.883°N, 3.38°W
Cadair Bronwen:	SJ077346	map	52.9°N, 3.373°W
Cadair Bronwen (copa gogledd-ddwyrain):	SJ087352	map	52.906°N, 3.358°W
Carnedd Das Eithin:	SJ051238	map	52.803°N, 3.409°W
Cefn Coch:	SH923266	map	52.826°N, 3.599°W
Cefn Gwyntog:	SH976265	map	52.826°N, 3.521°W
Cefn Gwyntog (copa gogleddol):	SH975274	map	52.834°N, 3.522°W
Cerrig Coediog:	SJ113386	map	52.937°N, 3.321°W
Craig Berwyn:	SJ077335	map	52.891°N, 3.373°W
Craig Rhiwarth:	SJ054271	map	52.833°N, 3.405°W
Croes y Forwyn:	SJ029210	map	52.777°N, 3.44°W
Cyrniau:	SJ062251	map	52.815°N, 3.393°W
Cyrniau Nod:	SH988279	map	52.839°N, 3.503°W
Cyrniau y Llyn:	SJ000244	map	52.807°N, 3.484°W
Ffordd Gefn (Bryn Gwyn):	SJ033240	map	52.804°N, 3.435°W
Foel Cwm Sian Llwyd:	SH995313	map	52.869°N, 3.494°W
Foel Dugoed,	SH893131	map	52.704°N, 3.639°W
Foel Figenau:	SH916284	map	52.842°N, 3.61°W
Foel Goch (Berwyn):	SH943290	map	52.848°N, 3.57°W
Foel Tyn-y-fron:	SH918257	map	52.817°N, 3.606°W
Foel Wen:	SJ099333	map	52.889°N, 3.34°W
Foel Wen (copa deheuol):	SJ102330	map	52.886°N, 3.336°W
Foel y Geifr:	SH937275	map	52.834°N, 3.579°W
Gallt y Goedhwch:	SJ137159	map	52.733°N, 3.279°W
Glan Hafon:	SJ080272	map	52.834°N, 3.367°W
Godor:	SJ094307	map	52.866°N, 3.347°W
Godor (copa gogleddol):	SJ089311	map	52.869°N, 3.354°W
Gyrn Moelfre:	SJ184293	map	52.854°N, 3.213°W
Jericho Hill:	SJ162202	map	52.772°N, 3.243°W
Mynydd Llanymynech:	SJ263221	map	52.791°N, 3.094°W
Lledwyn Mawr:	SH905287	map	52.844°N, 3.627°W
Moel Bentyrch,	SJ055095	map	52.674°N, 3.399°W
Moel Cae-howel:	SH978330	map	52.884°N, 3.52°W
Moel Fferna:	SJ116397	map	52.947°N, 3.317°W
Moel Hen-fache:	SJ109281	map	52.843°N, 3.324°W
Moel Poethion:	SJ082306	map	52.865°N, 3.365°W
Moel Sych:	SJ066318	map	52.875°N, 3.389°W
Moel y Fronllwyd:	SJ121176	map	52.748°N, 3.303°W
Moel y Gwelltyn:	SJ170277	map	52.84°N, 3.233°W
Moel yr Ewig:	SJ080317	map	52.874°N, 3.368°W
Moel yr Henfaes:	SJ077385	map	52.935°N, 3.374°W
Moel yr Henfaes (Copa Pen Bwlch Llandrillo):	SJ089369	map	52.921°N, 3.356°W
Moel yr Henfaes (copa gorllewinol):	SJ099374	map	52.926°N, 3.341°W
Mynydd Mawr:	SJ132286	map	52.847°N, 3.29°W
Mynydd Mynyllod:	SJ002395	map	52.943°N, 3.486°W
Mynydd Tarw:	SJ112324	map	52.881°N, 3.321°W
Mynydd y Bryn:	SJ217268	map	52.833°N, 3.163°W
Mynydd y Glyn:	SJ153222	map	52.79°N, 3.257°W
Mynydd-y-briw:	SJ174260	map	52.825°N, 3.227°W
Pen y Berth,	SJ081127	map	52.704°N, 3.361°W
Pen y Boncyn Trefeilw:	SH962283	map	52.842°N, 3.542°W
Pen y Cerrig Duon:	SH953281	map	52.84°N, 3.555°W
Pen-y-coed:	SJ226414	map	52.964°N, 3.153°W
Post Gwyn:	SJ048293	map	52.852°N, 3.415°W
Rhialgwm:	SJ055211	map	52.779°N, 3.402°W
Rhiwaedog-uwch-afon:	SH938313	map	52.868°N, 3.579°W
Rhos (Llanarmon Dyffryn Ceiriog):	SJ125323	map	52.881°N, 3.301°W
Rhwng y Ddwynant:	SH978248	map	52.811°N, 3.517°W
Stac Rhos:	SH969279	map	52.838°N, 3.532°W
Tir Rhiwiog:	SH929162	map	52.732°N, 3.587°W
Tomle:	SJ085335	map	52.891°N, 3.361°W
Trum y Gwragedd:	SH941284	map	52.842°N, 3.573°W
Mynydd Feifod:	SJ169400	map	52.95°N, 3.238°W
Y Golfa:	SJ182070	map	52.654°N, 3.21°W
Y Groes Fagl:	SH988290	map	52.848°N, 3.504°W
Yr Allt:	SJ242102	map	52.684°N, 3.122°W
Bryn yr Orsedd	SJ142485	map	53.026°N, 3.28°W
Cyrn-y-Brain	SJ208488	map	53.03°N, 3.182°W
Mynydd Eglwyseg	SJ231464	map	53.009°N, 3.147°W
Fron Fawr	SJ208450	map	52.996°N, 3.181°W
Moel Morfydd (Mynydd Llantysilio)	SJ186357	map	53.001°N, 3.254°W
Moel Tan y Coed	SJ200439	map	52.986°N, 3.193°W
Moel y Faen (Mynydd Llantysilio)	SJ185475	map	53.018°N, 3.216°W
Moel y Gaer, Llandysilio	SJ166463	map	53.007°N, 3.244°W
Moel y Gamelin	SJ176465	map	53.009°N, 3.229°W

Gweler hefyd

• Digwyddiad y Berwyn
• Rhestr Copaon Cymru
• Rhestr mynyddoedd Cymru

Darllen pellach

• T.I. Ellis, Crwydro Meirionnydd (Llandybie, 1954)
• F. Wynn Jones, Godre'r Berwyn (Caerdydd: Hughes a'i Fab, d.d. = c.1952). Atgofion brodor o Ddyffryn Edeirnion.
• Ioan Bowen Rees, Dringo Mynyddoedd Cymru (Llandybie, 1965). Pennod ar y Berwyn.