Jâd

Jâd

Math	craig fetamorffig, glain
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Pwnc yr erthygl hon yw'r garreg. Am y lliw, gweler gwyrdd jâd.

Jadit o Fyrma sy'n dyddio o'r cyfnod Jwrasig.

Arenfaen o Wlad Pwyl.

Carreg led-werthfawr gan amlaf o liw gwyrdd neu wyn yw jâd neu jad. Defnyddir i wneud gemwaith, celfyddyd, ac yn hanesyddol blaenau arfau.

Y ddau fath

Ceir dau fwyn a elwir yn jâd: jadit ac arenfaen. Mae'r ddau fwyn yn wahanol yn nhermau eu cyfansoddiad cemegol a strwythur grisialaidd, ond mae ganddynt grisialau cydgloëdig sy'n ffurfio cydgasgliad cywasgedig. Gall jadit ac arenfaen ill dau fod yn wyn neu'n ddi-liw, ond gallent droi'n goch, gwyrdd, fioled neu'n llwyd o ganlyniad i bresenoldeb haearn, cromiwm, neu fanganîs.

Jadit

Silicad o sodiwm ac alwminiwm yw jadit, sydd yn byrocsen ac yn aml yn dryleu. Y math mwyaf werthfawr o jadit yw'r garreg o liw gwyrdd sy'n debyg i emrallt, ac o ganlyniad gelwir y lliw yn wyrdd jâd.

Arenfaen

Silicad o galsiwm a magnesiwm yw arenfaen sy'n perthyn i grŵp yr amffibolau, ac yn dremolit. Mae'n loyw yn debyg i gwyr.

Celfyddyd, arfau ac addurniadau

Tsieina

Cerfiad arenfaen o ddau fwnci'n ymgodymu, o'r oes Qing (18fed ganrif).

Gwisg gladdu jâd Liu Sui, Tywysog Liang, o'r flwyddyn 40 CC.

Ers talwm ystyrir jâd yn bur ac yn annistrywiadwy yn Tsieina, a rhoddwyd i'r garreg hon gwerth yn debyg i'r hynny a roddir i aur yn y Gorllewin. Defnyddiodd y Tsieineaid arenfaen i greu gwrthrychau defodol ers y trydydd filflwyddiant CC. Yn yr Hen Tsieina credir bod jâd yn gallu cadw celanedd, a chanfuwyd y meirw mewn gwisgoedd jâd mewn beddau o'r 2il ganrif CC.

Seland Newydd

Hyd at ddyfodiad yr Ewropeaid i Seland Newydd yn y 18g, roedd y Maorïaid yn anghyfarwydd â metelau a defnyddiant cerrig i wneud arfau ac offer. O'r rhain, arenfaen oedd eu hoff garreg, a ddefnyddiwyd i wneud bwyelli, cyllyll, geingion, a neddyfau. Gwnaed hefyd cleddyfau byrion y penaethiaid Maorïaidd o arenfaen, ac roedd rhain yn symbolau o awdurdod yn ogystal ag arfau.