ماددەی کیمیایی

ماددەی کیمیایی جۆرێکی ناوازەی ماددەیە کە پێکھاتەی کیمیایی بەردەوام و تایبەتمەندی ھەیە.^[١] ماددە کیمیایییەکان لەوانەیە لە شێوەی تاکە توخمێک یان پێکھاتەی کیمیاییدا بن. ئەگەر دوو مادەی کیمیایی یان زیاتر بتوانرێت بەبێ کارلێککردن تێکەڵ بکرێت لەوانەیە تێکەڵەیەکی کیمیایی دروست بکەن.^[٢] ئەگەر تێکەڵەیەک جیا بکرێتەوە بۆ جیاکردنەوەی یەک مادەی کیمیایی تا ڕادەیەکی خوازراو، دەوترێت مادەی دەرھاویشتوو لە ڕووی کیمیایییەوە پەتییە.^[٣]

ماددە کیمیایییەکان دەتوانن لە چەندین حاڵەت یان قۆناغی فیزیایی جیاوازدا ھەبن (بۆ نموونە ماددە ڕەقەکان، شلەکان، گازەکان، یان پلازما) بەبێ گۆڕینی پێکھاتەی کیمیایی خۆیان. مادەکان لە نێوان ئەم قۆناغانەی ماددەدا دەگوازرێنەوە لە وەڵامی گۆڕانکاری پلەی گەرمی یان پەستاندا. دەتوانرێت ھەندێک ماددە کیمیایییەکان بە ڕێگەی کارلێکی کیمیایی تێکەڵ بکرێن یان بگۆڕدرێن بۆ مادەی نوێ. دەوترێت ئەو ماددە کیمیاییانەی کە خاوەنی ئەم توانایە نین، بێھێزن.

ئاوی پاک نموونەی ماددەیەکی کیمیایییە، کە پێکھاتەیەکی بەردەوامی دوو ئەتۆمی ھایدرۆجینی ھەیە کە بە یەک ئەتۆمی ئۆکسجین (واتە H ₂ O) بەستراوەتەوە. ڕێژەی ئەتۆمی ھایدرۆجین بۆ ئۆکسجین ھەمیشە لە ھەموو مۆلیکولێکی ئاودا ٢:١ دەبێت. ئاوی پاک مەیلی کوڵانی دەبێت لە نزیک ١٠٠ °C (٢١٢ °F)، نموونەی یەکێک لەو تایبەتمەندانەیە کە پێناسەی دەکەن. ماددە کیمیایییە دیارەکانی دیکە بریتین لە ئەڵماس (جۆرێک لە توخمە کاربۆنەکان)، خوێی سەر مێز (NaCl؛ پێکھاتەیەکی ئایۆنی)، و شەکری پاڵاوتە (C ₁₂ H ₂₂ O ₁₁؛ پێکھاتەیەکی ئۆرگانی). تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە

پێناسەکان

جگە لەو پێناسە گشتییەی کە لە سەرەوە پێشکەش کراوە، چەندین بواری تایبەت ھەن کە زاراوەی «ماددەی کیمیایی» لەوانەیە بەکارھێنانی جێگرەوە وەربگرێت کە بە شێوەیەکی بەرفراوان وەرگیراون، ھەندێکیان لە بەشەکانی خوارەوەدا خراونەتەڕوو.

کیمیای نائۆرگانیک

خزمەتگوزاری کورتە کیمیایییەکان (CAS) چەندین داڕشتەی پێکھاتەی نادیار لەناو پێوەرەکانی ماددە کیمیایییەکانیاندا دەخاتە ڕوو. لەکاتێکدا کە دەتوانرێت داڕشتە لە نزیکەوە وەک تێکەڵەیەک پێناسە بکرێت، ئاماژەکردنیان لە پێوەرەکانی ماددە کیمیایییەکان ڕێگە بە CAS دەدات ڕێنمایی تایبەت پێشکەش بکات سەبارەت بە ناونانی ستانداردی پێکھاتەکانی داڕشتە. پێکھاتە نا-ستۆکیۆمێترییەکان حاڵەتێکی تایبەتی دیکەی کیمیای نائۆرگانیکن، کە پێشێلی مەرجی پێکھاتەی بەردەوام دەکەن. بۆ ئەم ماددانە، ڕەنگە کێشانی ھێڵی نێوان تێکەڵەیەک و ئاوێتەیەک قورس بێت، وەک لە حاڵەتی پالادیۆم ھایدریددا. پێناسەی فراوانتر بۆ کیمیایییەکان یان ماددە کیمیایییەکان دەتوانرێت بدۆزرێتەوە، بۆ نموونە: «زاراوەی 'ماددەی کیمیایی' بە واتای ھەر ماددەیەکی ئۆرگانی یان نائۆرگانیک کە ناسنامەیەکی گەردیلەیی دیاریکراوی ھەبێت، لەوانە – (i) ھەر پێکھاتەیەکی ئەو جۆرە ماددانە کە بە تەواوی یان بەشێکی وەک لە ئەنجامی کارلێکی کیمیایی یان ڕوودانی لە سروشتدا».^[٤]

سەرچاوەکان

^ Hale، Bob (2013-09-19). Necessary Beings: An Essay on Ontology, Modality, and the Relations Between Them (بە ئینگلیزی). OUP Oxford. ISBN 978-0-19-164834-2. لە 2018-01-13 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە.
^ «2.1: Pure Substances and Mixtures». Chemistry LibreTexts (بە ئینگلیزی). ١٥ی ئازاری ٢٠١٧. لە ٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
^ Hunter، Lawrence E. (2012-01-13). The Processes of Life: An Introduction to Molecular Biology (بە ئینگلیزی). MIT Press. ISBN 978-0-262-29994-7. لە 2018-01-13 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە.
^ «What is the TSCA Chemical Substance Inventory?». US Environmental Protection Agency. لە ٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٩ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە.

[1] Hale، Bob (2013-09-19). Necessary Beings: An Essay on Ontology, Modality, and the Relations Between Them (بە ئینگلیزی). OUP Oxford. ISBN 978-0-19-164834-2. لە 2018-01-13 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە.

[2] «2.1: Pure Substances and Mixtures». Chemistry LibreTexts (بە ئینگلیزی). ١٥ی ئازاری ٢٠١٧. لە ٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[3] Hunter، Lawrence E. (2012-01-13). The Processes of Life: An Introduction to Molecular Biology (بە ئینگلیزی). MIT Press. ISBN 978-0-262-29994-7. لە 2018-01-13 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە.

[4] «What is the TSCA Chemical Substance Inventory?». US Environmental Protection Agency. لە ٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٩ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]