شەڕی وەلەجە

شەڕی وەلەجە
	بەشێک لە فەتحی ئیسلامی لە فارس; ھەڵمەتەکانی خالیدی کوڕی وەلید
	; نەخشەیەک کە ئەو ناوچەیە لە عێراق نیشان دەدات کە شەڕی وەلەجەی تێیدا ئەنجامدراوە.
ڕێکەوت	ئایاری ساڵی ٦٣٣
شوێن	مێزۆپۆتامیا(عێراق)
ئەنجام	خەلافەتی ڕاشدین سەرکەوتن
شەڕکەرەکان
خەلافەتی ڕاشدین	ئیمپراتۆریەتیی ساسانی; مەسیحییە عەرەبەکان
فەرماندە و سەرکردەکان
خالیدی کوڕی وەلید	ئاندەرزەغر; بەھمەن جازوییە
ھێز
١٥،٠٠٠	٢٥،٠٠٠–٣٠،٠٠٠
زەرەر و زیانە گیانییەکان
~٢،٠٠٠	٢٠،٠٠٠

شەڕی وەلەجە (بە عەرەبی:معرکة الولجة) شەڕێک بوو لە میزۆپۆتامیا (عێڕاق) لە ئایاری ساڵی ٦٣٣ ڕوویدا لە نێوان خەلافەتی ڕاشدین بە سەرکردەی خالید کوڕی وەلید و الموسەننا کوڕی حاریسە لە دژی ساسانییەکان و ھاوپەیمانە عەرەبەکان. لەو شەڕەدا دەڵێن ساسانییەکان سوپاکەیان دوو ئەوەندەی سوپای موسڵمانان بوو.

خالید بە بەکارھێنانی گۆڕانکارییەک لە مانۆڕی تاکتیکی دوو زەرفکردن، ھێزەکانی ساسانی سەرووی ژمارەیی شکست پێھێنا، ھاوشێوەی ئەو مانۆڕەی کە ھانیباڵ بۆ شکستپێھێنانی ھێزەکانی ڕۆم لە شەڕی کانا بەکاریھێنا؛ بەڵام دەوترێت خالید بە شێوەیەکی سەربەخۆ پەرەی بە وەشانی مانۆرەکەی خۆی داوە.

پێشەکی

پێغەمبەر محمد لە ٨ی حوزەیرانی ٦٣٢ کۆچی دوایی کرد، ئەبوبەکر شوێنی گرتەوە وەک خەلیفەی یەکەم. خەلافەتەکەی ئەبوبەکر بۆ ماوەی ٢٧ مانگ بەردەوام بوو، لەو ماوەیەدا یاخیبوونی ھۆزە عەرەبەکانی لە سەرتاسەری عەرەبستانی لە ھەڵمەتی سەرکەوتووی دژی لادانەدا لەت کرد و دەسەڵاتی مەدینەی بۆ سەر عەرەبستان گەڕاندەوە. کاتێک یاخیبوونەکان خرانە خوارەوە، ئەبوبەکر تێگەیشت کە ئیمپراتۆرییەتی ساسانی و ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین ھەردووکیان ھەڕەشەیان لە سنوورەکانی دەوڵەتی موسڵمانی تازە دەکرد و پاسیڤبوون تەنیا دەبێتە ھۆی داگیرکاری. بۆیە ھەڵمەتەکانی دژی ئیمپراتۆرییەتی ساسانی و ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین دەستپێکرد و ڕێڕەوێکی مێژوویی خستە جووڵەوە کە تەنھا لە چەند دەیەیەکدا دەبێتە ھۆی یەکێک لە گەورەترین ئیمپراتۆرییەتەکانی مێژوو.

دوای جەنگەکانی ڕیدا سەرۆک ھۆزێکی موسڵمان ھەڵیکوتایە سەر شارۆچکە سنوورییەکانی فارس لە عێراق. ئەبوبەکر دوای سەرکەوتنی ئەم ھەڵکوتانە پلانی دانا بۆ فراوانکردنی ئیمپراتۆرییەتەکەی. سەرەتا لە عێراقەوە دەستی پێکرد کە ئەوکات لەژێر داگیرکاری ساسانییەکان بوو. بۆ ئەبوبەکر گرنگ بوو کە گەشتەکەی تووشی شکست نەبێت، چونکە ئەوە ترسی ھێزی سەربازی ساسانی پشتڕاست دەکاتەوە و بەھێزتر دەکات. بۆ زاڵبوون بەسەر ئەم نیگەرانییانەدا بڕیاریدا ئەو سوپایەی شەڕی فارسەکان دەکات بە تەواوی لە خۆبەخشەکان پێکدێت. باشترین ژەنەڕاڵی خۆی خالید کوڕی وەلیدی خستە فەرماندەیی سوپاوە.

موسڵمانان لە نیسانی ساڵی ٦٣٣دا ھێرشیان کردە سەر ئیمپراتۆرییەتی فارسی ساسانی، و لە دوو شەڕی یەک لە دوای یەکدا شکستیان بە سوپای ساسانی ھێنا، شەڕی زنجیر و شەڕی ڕووبار. پلانی بنەڕەتی خالید ئەوە بوو کە زۆرترین زیان بە فارسەکان بگەیەنێت. ھەروەھا، بۆ ئەوەی بەدرێژایی ڕێگای پێشڕەوییەکەی کەمترین بەرخۆدان ڕووبدات، بە ئامانجی گرتنی ئەلحیرە.^[٤]

چڕبوونەوەی سوپای ساسانییەکان

دوای شەڕی ڕووبار، جارێکی دیکە سوپای خەلافەتی ڕاشدین لەژێر دەستی خالید بەرەو ھیرا بەڕێکەوتن؛ لەم نێوەندەدا ھەواڵی شکست لە شەڕی ڕووبار گەیشتە تیسفۆن. دەوترێت فەرماندەکانی سوپای شکستخواردووی فارس ھەندێک لە کەسایەتییە بە ئەزموونەکان و بەرزترین کەسایەتییەکانی دەرباری ساسانی بوون. ئیمپراتۆری ساسانی، یەزدگری سێیەم فەرمانی چڕکردنەوەی دوو سوپای دیکەی دا؛^[٥]

بەپێی فەرمانی یەزدگری سێیەم، ھێزەکانی ساسانی لە پایتەختی ئیمپراتۆرییەت دەستیان کرد بە کۆبوونەوە. ئەوان لە ھەموو شارۆچکە و ھێزی سوپاکەنەوە ھاتبوون جگە لەوانەی کە سنووری ڕۆژاوایان لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتیندا کاردەکرد. چەند ڕۆژێکی تر سوپای یەکەم ئامادە بوو. دادگای ساسانی چاوەڕێی ئەوەبوو موسڵمانان بەدرێژایی فورات بەرەو باکووری ڕۆژاوای عێراق بڕۆن، چونکە دەیانزانی ئەو ھێزە موسڵمانانە لە بیابانەکە دوور ناکەونەوە، کە چاوەڕوان دەکرا لە ئەگەری شکستدا پاشەکشەیان پێبکەن. یەزدەگەردی سێیەم چاوەڕێی ئەوە بوو کە سوپای موسڵمانان بەرەو ڕۆژاوا بڕوات، وەلاجەی وەک ئەو شوێنە ھەڵبژارد کە خالید کوڕی وەلید لێی بوەستێنێت و سوپاکەی لەناو ببات. یەکەمیان لە سوپای نوێی ساسانی کە لە تیسفۆن کۆکرایەوە، خرایە ژێر فەرماندەیی ئاندەرزەغر، پارێزگاری پارێزگای خوراسان. فەرمانی بە ئەندەزەغار درا کە سوپاکەی بگوازێتەوە بۆ وەلاجە و بەم زووانە سوپای دووەمیش لەوێدا دەچنە پاڵییەک. لە تیسفۆن بەڕێکەوت و بە درێژایی کەناری ڕۆژھەڵاتی دیجلەدا ڕۆیشت، لە کاشکار دیجلەی پەڕییەوە، بەرەو باشووری ڕۆژاوا بەرەو فورات ڕۆیشت، لە نزیک وەلاجە، فورات پەڕییەوە و لە وەلاجە ئۆردوگاکەی دامەزراند.

ژەنەڕاڵی فارس لە ڕێگای وەلاجەدا ھەزاران عەرەبی ھەڵگرت کە ئامادەبوون لەژێر پێوەرەکەیدا شەڕ بکەن.^[٦] ھەروەھا فەرماندەیی پاشماوەی ئەو سوپایەی گرتبوو کە لە شەڕەکانی ڕووبار و زنجیرەکاندا شەڕیان کردبوو. کاتێک گەیشتە وەلاجە چاوەڕێی بەھمەن بوو کە بڕیار بوو چەند ڕۆژێکی تر لەگەڵیدا بێت. بەھمەن فەرماندەی سوپای دووەم بوو، و یەکێک بوو لە کەسایەتییە باڵاکانی پلەبەندی سەربازی ساسانی. لەلایەن ئیمپراتۆرەوە فەرمانی پێکرا کە سوپای دووەم بباتە وەلاجە، لەوێ ئاندەرزەغر چاوەڕێی دەکات. پلانەکە ئەوە بوو کە بەھمەن فەرماندەی ھەردوو سوپاکە بێت، و لە یەک شەڕی گەورەدا سوپای ڕاشدین کە ژمارەیان زیاتر بوو لەناوببات. بەھمەن بە ڕێگایەکی جیادا ڕۆیشت بۆ ڕێگای ئاندەرزەغر، لە ستیفۆنەوە لە نێوان ھەردوو ڕووبارەکەدا بەرەو باشوور ڕۆیشت و ڕاستەوخۆ بەرەو وەلاجە ڕۆیشت، بەڵام چەند ڕۆژێک دوای دەستپێکردنی سوپای یەکەمی ڕێپێوان ستیفۆنی بەجێھێشت، ئەمەش بووە ھۆی دواکەوتن.

بەڵام بەپێی پیتەر کراوفۆرد (٢٠١٣)، ڕەنگە ھێزەکانی ساسانی لە خالید گەورەتر نەبوون، کە زۆرترینیان ١٥٫٠٠٠ بوون و ڕەنگە کەمتر، پێکھاتبوون لە ڕزگاربووانی حات ئەلسەلاسیل و ئەلمەدار لەگەڵ ھەندێک بەھێزکردن لە… ھۆزەکانی عەرەبی ھاوپەیمانی فارس و گارنیۆنی فارسی ناوخۆیی نەک سوپای ئیمپراتۆری ساسانی ڕاستەقینە بن.^[٧]

ئامەدەکاری سوپای موسڵمانان

شەڕی ڕووبار سەرکەوتنێکی گرنگ بوو بۆ موسڵمانان. لەکاتێکدا موسڵمانان تەنیا زیانی کەمیان بەرکەوتبوو، توانیبوویان شکست بە سوپایەکی گەورەی ساسانی بھێنن و بڕێکی زۆر غەنیمەت بەدەستبھێنن. تا ئێستا خالید تۆڕێکی کارامەی لە کارمەندانی ھەواڵگری ڕێکخستبوو. بریکارەکان عەرەبی ناوخۆیی بوون کە دوژمنایەتی فارسەکانیان دەکرد. بریکارەکان خالیدیان لە چڕبوونەوەی سوپا نوێیەکانی ساسانی لە ناوچەی وەلەجە و ژمارەی زۆر زیاتریان ئاگادار کردەوە. خالید ناچار بوو بگاتە ھیرا، وەلاجەش ڕاستەوخۆ لەسەر ڕێگاکەی بوو.

خالید بە سوپایەکی نزیکەی ١٥ ھەزار کەسەوە بەرەو ئاڕاستەی ھیرا بەڕێکەوتن و بە خێرایییەکی زۆر. چەند ڕۆژێک پێش ئەوەی بەھمەن چاوەڕوان بکرێت، سوپاکەی خالید گەیشتن و بە مەودایەکی کەم لە وەلاجە کەمپیان دانا. ژمارەیەکی زۆر لە فارسەکانی ساسانی کە لە شەڕەکانی پێشوو ھەڵھاتبوون، جارێکی دیکە چەکیان ھەڵگرتەوە. ڕزگاربووانی شەڕی زنجیر پەیوەندییان بە قارینەوە کرد و لە شەڕی ڕووباردا شەڕیان کرد. ڕزگاربووانی شەڕی ڕووبار پەیوەندییان بە ئەندەرزاغارەوە کرد و ئێستا لە وەلاجە کەمپیان دانا. موسڵمانان ڕووبەڕووی دوو تەحەدا بوونەتەوە، یەکێکیان ستراتیژی و یەکێکیان تاکتیکی:

١. ستراتیژی: دوو سوپای ساسانی خەریک بوو یەکبگرن بۆ دژایەتیکردنیان. بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە، فەرماندەی گشتی موسڵمانان، خالید کوڕی وەلید، بڕیاریدا بەخێرایی پێشڕەوی بکات و شەڕ بکات و لەشکرێک (سوپای ئەندەرزاغار) لەناوببات پێش ئەوەی سوپاکەی دیکە (بەھمەن) بگاتە شوێنی ڕووداوەکە. ٢. تاکتیکەکە: ڕێگری لە جەنگاوەرانی دوژمن بکە لە ھەڵاتن لە سەنگەرەکان بۆ ئەوەی دووبارە گرووپ ببنەوە و بەردەوام بن لە شەڕ. بۆ بەدیھێنانی ئەمە پلانی خالید ئەوە بوو کە سوپای ساسانی لە بەرەکانی جەنگدا بخاتە تەڵەوە و لەناوی ببات.

خالید ڕێنمایی دا بە سوەید بن موقارین کە لەگەڵ تیمی بەرپرسانی خۆی چاودێری ئیدارەی قەزا فەتحکراوەکان بکات، ھەروەھا مەفرەزەی دانا بۆ پاراستنی خوارووی دیجلە لە ئەگەری پەڕینەوەی دوژمن لە باکوور و ڕۆژھەڵاتەوە، ھەروەھا ھۆشداری بدات لە ھەر ھێزێکی تازەی دوژمن کە دێت لەو ئاراستانەوە.^[٨]

جێگیرکردنی سەرباز

سەنگەرەکە لە دەشتێکی یەکسان پێکھاتبوو کە لە نێوان دوو ڕیزبەندی نزم و تەختدا درێژ بووەوە، کە نزیکەی ٢ میل لەیەکترەوە دوور بوون و بەرزییان ٢٠ بۆ ٣٠ پێ بوو. بەشی باکووری ڕۆژھەڵاتی دەشتەکە بە بیابانێکی بێ بەرھەمدا ڕای کرد. مەودایەکی کورت لەودیوی ڕیزەکەی باکووری ڕۆژھەڵاتەوە لقێکی ڕووباری فورات دەڕژا کە ئەوکات بە ڕووباری خەسیفیش ناسرابوو. لە مانگی ئایاری ساڵی ٦٣٣ سوپاکان بۆ شەڕ بڵاوەیان کرد، ھەریەکەیان ناوەند و باڵیان ھەبوو. باڵە موسڵمانەکان دیسان فەرماندەیی عاسم کوڕی عەمر و عەددی کوڕی حاتیم بوون.

فەرماندەی ساسانی، ئەندەرزاغار، لە ناوەڕاستی ئەم دەشتەدا جێگیر بوو، ڕووی لە باشووری ڕۆژھەڵات بوو، ڕیزەکەی ڕۆژاوا لە پشتیانەوە بوو، چەپیان لەسەر ڕیزەکەی باکووری ڕۆژھەڵات پشوو بوو. خالید ڕووبەڕووی سوپای ساسانی سوپاکەی پێکھێنا. ناوەندی سەنگەرەکە نزیکەی دوو میل باشووری ڕۆژھەڵاتی ئێستا، عەینولمحاری، ٣٥ میل باشووری ڕۆژھەڵاتی ئێستای نەجەف و شەش میل باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاش سینەفییەی ئێستا بوو.^[٩]

ژمارەی سوارەی ساسانی لە ژمارەی سوارچاکە موسڵمانەکان زۆر زیاتر بوو. بە شێوەیەکی سەرەکی لە سوارچاکە قورسەکان پێکھاتبوو و لە پشت باڵەکانەوە جێگیر بوو و پاسەوانی لایەنەکانی دەکرد. خالید ٥ ھەزار سوارچاک و ١٠ ھەزار پیادەی لەگەڵدا بوو. بە زانینی ژمارەی سوارچاکەکانی لە سوارچاکەکانی فارس زیاترە، مانۆڕە گەورەکەی داڕشت. پلانەکەی بریتی بوو لە گەمارۆدانی تەواوی سوپای فارس بە بەکارھێنانی سوارە باڵاکانی خۆی. خالید لەبری ئەوەی سوارەکانی لە ڕێگەی لایەنەکانەوە ھەڵبدات (وەک چۆن ھانیباڵ لە شەڕی کانادا کردبووی)، سوودی لە زەوییەکە وەرگرت، و بەشێک لە سوارەکانی لە پشت ڕیزبەندی ڕۆژاوای سەنگەرەکە جێگیر کرد. خالید سوارەکانی بەسەر دوو فەوجدا دابەش کرد کە ھەر فەوجێکیان نزیکەی دوو ھەزار کەس بوون و شەوی پێش شەڕەکە ناردیان بۆ پشت ڕیزی ڕۆژاوا. ڕێنمایی کران کە بە ئیشارەتی خالید ھێرش بکەنە سەر دواوەی فارسەکان.

ناو شەڕەکە

خالید بە نزیکەی ٥ ھەزار سوارچاک و ١٠ ھەزار پیادە ڕووبەڕووی ساسانییەکان بووەوە. سوارچاک بەسەر دوو فیرقەی یەکساندا دابەشکرا و لە لایەکان جێگیر دەکرا. ستراتیژی فەرماندەی گشتی فارس، ئەندەرزەغەر، ئەوە بوو کە بچێتە سەر بەرگری و ڕێگە بدات موسڵمانەکان سەرەتا ھێرش بکەن. پلانی دانا کە ھێرشەکانیان ڕابگرێت تاوەکو ماندوو دەبن، پاشان ھێرشێکی دژە ئەنجام بدات بۆ شکستپێھێنانی سوپای ماندووی موسڵمانان. قۆناغی یەکەمی شەڕەکە بەپێی پلانی ئەندەرزاغار ڕۆیشت. خالید فەرمانی ھێرشی گشتی دا، سوپای ساسانی یەدەگیان ھەبوو کە بەکاریان دەھێنا بۆ گۆڕینی پیاوەکانیان لە ھێڵی پێشەوە، دەستی باڵایان بەسەر سوپای موسڵماناندا دەدا و یارمەتیان دەدا بۆ جێبەجێکردنی پلانەکەیان بۆ ماندووکردنی نەیارەکانیان. دەوترێت لەم ماوەیەدا خالید لەگەڵ پاڵەوانێکی فارسی بە ڕێژەیەکی زەبەلاح کە بە ھەزار مەرد (ھەزار پیاو) ناسراوە، دووانەی کردووە و کوشتوویەتی، ئەمەش سەرکەوتنێکی زۆر گەورە بووە بۆ موسڵمانان.

لەگەڵ کۆتاییھاتنی قۆناغی یەکەم، قۆناغی دووەم بە دژە ھێرشی سوپای فارسی ساسانی دەستی پێکرد. ڕەنگە ئەندەرزاغار بە بینینی نیشانەکانی ماندوێتی لەلایەن سەربازە موسڵمانەکانەوە، بڕیاریدا کە ئەمە ساتێکی گونجاوە بۆ ھێرشی دژە ھێرشەکەی. بە فەرمانی ئەو ساسانییەکان بە پاڵپشتی سوارچاکە قورسەکانی فارس ھێرشێکی گشتییان بۆ سەر بەرەی موسڵمانان ئەنجامدا. عەرەبەکان توانیان بۆ ماوەیەک ڕایان بگرن، بەڵام فارسەکان فشاریان خستە سەر. لەسەر ڕێنمایی خالید ناوەندی موسڵمانان بە ھێواشی و بە ڕێکوپێکی دەستی کرد بە پاشەکشەکردن لەکاتێکدا باڵەکان زەوییان گرتبوو. ئەمەش بەرەیەکی شێوە ھیلال دروست کرد، کە ڕێگەی بە زیاتر و زیاتری سەربازانی فارس دەدا لەناو پێکھاتەکەدا.

لەم ساتەدا خالید ئیشارەتێکی بە سوارچاکەکانی دا و ئەوانیش ھێرشیان کردە سەر لای فارسەکان. دوو ھێزی بۆسەی سوارچاکە سووکەکەی ڕاشدین بە سەرۆکایەتی زیراری کوڕی ئەزوور و سوەید کوڕی موقاررین بە خێرایییەکی باوەڕپێنەکراو ھێرشیان کرد و لە دواوەی فارسەکان کەوتن. ئەم جووڵەیە دەستی باڵای بە سوارە قورسەکانی ساسانییەکان بەخشی، لە ئەنجامدا سوارچاکە فارسەکان شکستیان ھێنا. ھێرشیان کردە سەر لای و دواوەی سوپای فارس و دەستیان کرد بە گەمارۆدانی. کەمپی سەرەکی سوپای موسڵمانان لە سەردەمی خالید کوڕی وەلید ھێرشیان بۆ سەر بەرەی فارس دەستپێکردەوە، لە ھەمان کاتدا لایەکانی خۆی درێژکردەوە بۆ ئەوەی لەگەڵ سوارچاکەدا یەکبگرێتەوە و بە تەواوی گەمارۆی ساسانییەکان بدات. سوپای ئەندەرزاغەر لە تەڵەیەکدا گیریان خوارد و نەیانتوانی خۆیان دەرباز بکەن. سوپای ساسانی بە پاشەکشەکردن لەو ھێرشانەی کە لە ھەموو ئاراستەکانەوە دەھاتن، بە جەماوەرێکی نادەستەوەستانەوە کۆبوونەوە، نەیانتوانی بە ئازادی چەکەکانیان بەکاربھێنن. شەڕەکە کۆتایی ھات و زیانی زۆر بە سوپای ساسانی کەوت. سەرەڕای ئەوەش چەند ھەزار سەربازی ئیمپراتۆری توانیان ھەڵبێن. ھەرچەندە ئەندەرزاغار لە گەمارۆدانی خالید ڕزگاری بوو، بەڵام لە بیاباندا ون بوو و دواتر لە تینوێتی مرد.

پاشھاتەکانی

دوای لەناوبردنی سوپایەکی دیکەی فارسەکانی ساسانی و ھاوپەیمانە عەرەبە مەسیحییەکانیان لە شەڕی کۆتایی ئولایسدا، موسڵمانان لە کۆتایی مانگی ئایاری ساڵی ٦٣٣دا ھیرایان داگیرکرد، کە پایتەختی میزۆپۆتامیا بوو. دواتر، لەگەڵ ڕووخانی شارە سەرەکییەکان ھەموو باشوور و ناوەڕاستی عێراق، جگە لە تیسفۆن، کەوتە ژێر کۆنترۆڵی موسڵمانان. لە ساڵی ٦٣٤دا ئەبوبەکر فەرمانی بە خالید کوڕی وەلید کرد کە لەگەڵ نیوەی سوپاکەیدا بەرەو سووریا بڕۆن بۆ فەرماندەیی لەشکرکێشی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین. موثەننا کوڕی حاریث وەک جێنشینی خالید بەجێھێڵدرا. ساسانییەکان لەژێر دەستی ئیمپراتۆری نوێیان یەزدگری سێیەم، سوپای نوێیان ھەڵگرت و لە شەڕی پرددا موسڵمانانیان تێکشکاند و ھەندێک زەوی لەدەستچوویان لە عێراقدا وەرگرتەوە. دووەم لەشکرکێشی بۆ سەر عێراق لە سەردەمی سەعدی کوڕی دەبی وەقاس ئەنجامدرا کە دوای شکستھێنانی سوپای ساسانی لە شەڕی قادیسییە لە ساڵی ٦٣٦، تیسفۆن گرت. دوای شەڕی نیھاوند لە ساڵی ٦٤١ داگیرکارییەکی تەواو بۆ سەر ئیمپراتۆرییەتی فارس لەلایەن خەلیفە عومەرەوە ئەنجامدرا.

سەرچاوەکان

^ Crawford، Peter (2013-07-16). The War of the Three Gods: Romans, Persians and the Rise of Islam (بە ئینگلیزی). Pen and Sword. ISBN 978-1-4738-2865-0. Perhaps only the defeat at Walaja and the fall of Hira saw to it that Yazdgerd and his generals began to take the business of the Arabs more seriously.
^ ^ئ ^ا ^ب ^پ A. I. Akram (1970). The Sword of Allah: Khalid bin al-Waleed, His Life and Campaigns. National Publishing House, Rawalpindi. ISBN 0-7101-0104-X.
^ Campaigns in Eastern Iraq, "Khalifa Abu Bakr", Companion of the Prophet. Virtual library of Witness-Pioneer.
^ ئەلحیرەشاڕێکی کۆنی مێزۆپۆتامیا بوو کە دەکەوێتە باشووری کووفە
^ تەحەدای ئیمپراتۆرییەتەکان لەلایەن خالید یەحیا، Tabari,ل. 19. 19
^ Hawting، G. R. (1985-10). «Michael G. Morony: Iraq after the Muslim conquest. (Princeton Studies on the Near East.) xi, 689 pp. Princeton N.J. : Princeton University Press, 1984. £39.50». Bulletin of the School of Oriental and African Studies (بە ئینگلیزی). 48 (3): 547–549. doi:10.1017/S0041977X00038532. ISSN 1474-0699. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ Crawford، Peter (2013-07-16). The War of the Three Gods: Romans, Persians and the Rise of Islam (بە ئینگلیزی). Pen & Sword Books. ISBN 978-1-4738-2865-0.
^ Muir، William (1883). Annals of the early Caliphate, from original sources. Harvard University. London, Smith, Elder & Co.
^ Khalid ibn walid، The sword of Allah (1970). Khalid ibn walid. ISBN 0-7101-0104-X.

[1] Crawford، Peter (2013-07-16). The War of the Three Gods: Romans, Persians and the Rise of Islam (بە ئینگلیزی). Pen and Sword. ISBN 978-1-4738-2865-0. Perhaps only the defeat at Walaja and the fall of Hira saw to it that Yazdgerd and his generals began to take the business of the Arabs more seriously.

[Akram-2] ئ ^ا ^ب ^پ A. I. Akram (1970). The Sword of Allah: Khalid bin al-Waleed, His Life and Campaigns. National Publishing House, Rawalpindi. ISBN 0-7101-0104-X.

[Campaigns-3] Campaigns in Eastern Iraq, "Khalifa Abu Bakr", Companion of the Prophet. Virtual library of Witness-Pioneer.

[4] ئەلحیرەشاڕێکی کۆنی مێزۆپۆتامیا بوو کە دەکەوێتە باشووری کووفە

[5] تەحەدای ئیمپراتۆرییەتەکان لەلایەن خالید یەحیا، Tabari,ل. 19. 19

[6] Hawting، G. R. (1985-10). «Michael G. Morony: Iraq after the Muslim conquest. (Princeton Studies on the Near East.) xi, 689 pp. Princeton N.J. : Princeton University Press, 1984. £39.50». Bulletin of the School of Oriental and African Studies (بە ئینگلیزی). 48 (3): 547–549. doi:10.1017/S0041977X00038532. ISSN 1474-0699. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[7] Crawford، Peter (2013-07-16). The War of the Three Gods: Romans, Persians and the Rise of Islam (بە ئینگلیزی). Pen & Sword Books. ISBN 978-1-4738-2865-0.

[8] Muir، William (1883). Annals of the early Caliphate, from original sources. Harvard University. London, Smith, Elder & Co.

[9] Khalid ibn walid، The sword of Allah (1970). Khalid ibn walid. ISBN 0-7101-0104-X.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]