Kinabuhi

Kinabuhi Temporal range: 428–0 Ma Pha. Proterozoic Archean Had'n Hadean - Karon
Mga Tanom sa Kabukiran sang Rwenzori, Uganda
Siyentipikinhong Pagklasipikar
Mga Dominio ug Labawng-grupo
Kabuhi sa Kalibotan: Di-selyulong Kabuhi Mga Bayrus Mga Biroid Selyulong Kabuhi Dominio Bakterya Dominio Archaea Dominio Eukarya Archaeplastida SAR Excavata Amoebozoa Opisthokonta

Ang kinabuhi usa ka kinaiya nga naglahi sa mga pisikal nga butang gikan sa mga linalang nga adunay biyolohikal nga proseso, lakip na ang mga proseso aron magpadayon ang kinabuhi mismo. Lain-laing klase sa kinabuhi ang makita sa kalibotan, sama mga tanom, mananap, abungawg-uhong, protist, archaea, ug bakterya. Ang biyolohiya ang siyensya sa pagtuon kabahin sa kinabuhi, apan daghang sanga sa siyensya ang nagtuon sa lain-laing aspeto sa kinabuhi.

Wala’y gipanag-uyon karon bahin sa paghubit sa kinabuhi. Usa ka popular nga kahulugan mao nga ang mga organismo bukas nga sistema nga nagpadayon sa homeostasis, gilangkuban sa mga selyula, adunay siklo sa kinabuhi, moagi ug metabolismo, mahimong motubo, mopahiangay sa ilang palibot, mobalos sa mga stimulus, mosanay ug magbag-o. Ang uban pa nga paghubit usahay iapil ang mga porma sa kinabuhi nga dili selyular sama sa mga virus ug viroids.

Ang abiogenesis usa ka natural nga proseso, kung asa ang kinabuhi nga naggumikan sa dili buhing mga butang, sama sa yano nga mga organikong compound. Ang nagaluntad nga siyentipikong pangagpas mao nga ang pagbag-o gikan sa di-buhi ngadto sa mga buhing butang dili usa ka hitabo, apan usa ka anam-anam nga proseso nga nagdugang sa pagka-kumplikado. Ang kinabuhi sa kalibotan una nga ningpakita kaniadtong 4.28 bilyon ka tuig ang milabay, pagkahuman sa kadagatan 4.41 bilyon ka tuig na ang nakalabay, ug wala madugay pagkahuman sa pagporma sa kalibotan 4.54 bilyon ka tuig na ang nakalabay. Ang labing una nga nahibal-an nga mga porma sa kinabuhi mao ang microfossil sa bakterya. Ang kinabuhi sa kalibotan tingali naggikan sa usa ka RNA world, bisan pa kung ang kinabuhi nga nakabase sa RNA mahimong dili mao ang una nga kinabuhi nga nabuhi. Ang eksperimento nila ni Miller ug Urey sa 1952 ug parehas pa nga panuhid nagpakita nga ang kadaghanan sa mga amino acid, ang mga sangkap nga kemikal sa mga protina nga gigamit sa tanan nga mga buhi nga organismo, mahimo nga i-synthesize gikan sa mga dili organiko nga mga compound, sa mga kondisyon nga gituyo aron makopya ang sinang-unang kalibotan. May mga komplikado nga organikong molekula nga nakaylap sa Sistemang Solar ug sa taliwala sa gilay-on sa mga bituon, ug kini nga mga molekula mahimo’g naghatag pagsugod nga materyal alang sa kalamboan sa kinabuhi sa Kalibotan.

Sukad sa una nga pagsugod niini, ang kinabuhi sa Kalibotan nagbag-o sa iyang palibot nga base sa sukdanan sa oras sa geolohiko, apan kini usab nagpahiangay aron mabuhi sa kadaghanan sa mga ecosystem ug kahimtang. Ang pila ka mga mikroorganismo, nga gitawag nga mga ekstropilo, molambo sa mga palibot nga makadaot sa kadaghanan sa ubang kinabuhi sa Kalibotan. Ang selyula gikonsiderar nga ang istruktural ug may-katuyuoan nga yunit sa kinabuhi. Adunay duha ka lainlaing mga selyula, prokaryotic ug eukaryotic, nga parehas nga naglangkob sa cytoplasm gilakip sa sulud sa usa ka lamad ug adunay sulud nga daghang biomolecules sama sa mga protina ug mga nucleic acid. Ang mga selyula mosanay pinaagi sa proseso selyulang oagkabahin, kung asa ang ginikanan nga cell nabahin sa duha o labaw pa nga mga anak nga cell.

Sa kaniadto, daghang mga paningkamot ug pagsulay ang para ipatin-aw kung unsa ang gipasabut sa "kinabuhi" pinaagi sa mga kinaraang konsepto sama sa pwersang odic, hylomopismo, espontáneong henerasyon ug vitalismo, nga karon wala gipanghimatuud sa mga biyolohikal nga mga nadiskobrehan. Si Aristoteles gikonsiderar nga mao ang una nga tawo nga nagklasipikar ang mga organismo. Unya, gipaila ni Carolus Linnaeus ang iyang sistema sa duhang-ngalang pagpangalan alang sa pagklasipikar sa mga espesye. Sa ulahi nadiskobrehan ang mga bag-ong grupo ug kategorya sa kinabuhi, sama sa mga selyula ug mga mikroorganismo, nga naghaat sa mahinungdanong pagbag-o sa istruktura sa mga relasyon taliwala sa mga nagakabuhing organismo. Bisa'g nahibal-an lang karon sa Kalibotan, ang kinabuhi dili kinahanglan nga limitahan niini, ug daghang mga syentista nga naghunahuna nga adunay kinabuhi gawas sa Kalibotan. Ang kinabuhing artipisyal usa ka simulasyon sa kompyuter o gi-tukod sa tawo sa bisan unsang aspeto sa kinabuhi, nga kanunay gigamit aron masusi ang mga sistema nga adunay may kalabotan sa natural nga kinabuhi.

Ang kamatayon mao ang permanente nga pagkatapos sa tanan nga mga biyolohikal nga proseso nga nagpadayon sa usa ka organismo, ug ingon niana, mao ang katapusan sa kinabuhi niini. Ang pagkapuo mao ang pulong nga naghubit sa pagkamatay sa usa ka grupo o takson, kasagaran usa ka espesye. Ang mga [[posil] mao ang napreserbang nahabilin o mga timaan sa mga organismo.