Buša

Buša je autohtono malo kratkorogo planinsko domaće goveče, koje je u svom zenitu bilo rasprostranjeno na širem prostoru Balkanskog poluostrva. Od ranog Srednjeg vijeka pa sve do sredine 20. vijeka bila je dominantna rasa goveda u brdsko-planinskim prijedelima Balkana. Tokom 20. vijeka oplemenjivanjem sa drugim rasama dovedena je na ivicu opstanka. Na početku 21. vijeka otkriveno je da buše imaju haplogrupu koja se inače nalazi samo u neolitskoj stoci.^[1]^[2]

Ova rasa je sitna i slabije razvijeno od ostalih evropskih goveda, dok je slične građe sa ostalim sojevima kratkorogog govečeta na Karpatima, Bliskom istoku i Maloj Aziji (anadolsko goveče). Visina grebena je kod krave od 90 do 110 cm, kod bikova je 10–15 cm veća visina grebena u odnosu na kravu. Prosječna tijelesna masa za kravu u narodnom govedarstvu se kreće od 150 do 200 kg, dok se u vrlo dobrim zapatima krave mogle biti teške 250–300 kg. Od 3 do 4 godine bik dostiže punu težinu, a mogli su biti teži od krave 100 kg.

Za priplod se može koristiti i do 12 godina i za to vrijeme otele 8-10 teladi. Bikovi počinju da se koriste za priplod u uzrastu od 18 mjeseci i obično se koriste 7-8 godina. Buša je kasnostasna rasa goveda. Rast završava sa 3-5 godina. Najčešće se prvi put pripušta u uzrastu od 15-18 mjeseci. Životni vijek je oko 20 godina. Daje relativno malo mlijeka, u narodnom govedarstvu u prosjeku oko 600-700 litara po laktaciji, sa oko 4 % mliječne masti. Laktacija traje relativno kratko od 5 do 7 mjeseci što omogućava visoku plodnost.

Spada u skupinu jednobojenih goveda. Boja može da bude crna, siva, zelenkasto-divlja, crvena, bijela, krem, plava i tigrasta. Čista buša nema jasno izražene šare bilo gde po tijelu. Mogu da se jave prelazi boja ali postepeni, uglavnom po bokovima, plećkama, butovima. Tokom vrijemena na određenom geografskom području razvilili su se pojedini varijateti pa se govori o sojevima. Najređa je bila tigrasta i albino bez pigmenta sa roze njuškom i očima bijele boje. Sluzokože su tamno pigmentirane, kao i papci i rogovi. Oko gubice postoji vijenac svjetlih dlaka, takozvana srneća gubica. Glava je duga i klinasta, rogovi su kratki, tanki i vijenčasti (_) ili zakržljali, postoje šuti primijerci ili su postojali. Kod bikova se rogovi ne savijaju uvjek u vijenčastu formu već mogu da budu pravi, odnosno da idu samo u stranu.

Mišići su suhi, koža je elastična, tanka i fina, usled neuhranjenosti koža ogrubi, zadeblja a životinja začupavi. Vime je kratko, plitko, malo, ima pravilan oblik, nekad pigmentirano nekad ne. Ona je čvrste i kompaktne građe pa je korištena za rad. Koristila se u narodnom govedarstvu za sve tri proizvodnje: rad, mlijeko i meso.

Buša je do sredine 20. vijeka bila glavno govedo kod stanovnika na širem prostoru Balkana, a rasprostirala se južno od rijeke Save i Dunava, od Avale do Olimpa i od Rodopa do Velebita. Buše su gajene zajedno sa ovcama u planinskim prijedelima na ekstenzivni (primitivan) način. Oko njih se manje radilo i vodilo računa nego oko ovaca. Buše su se u držale na paši i u brstu, a u nekim krajevima držane su u sampasu (slobodnoj ispaši) i zimi i ljeti. Buše su podnosile slabu hranu i smještaj. Držane su u nepokrivenim torovima, a zimi na mjestima zaklonjenim od vjetra. Od kravljeg i ovčijeg mlijeka pravljeni su sir i kajmak. Buša daje kvalitetno punomasno mlijeko.

Stogovi sijena u Gusinju. Sijeno predstavlja osnovnu zimsku hranu za goveda, konje, ovce i koze.

U 20. vijeku dolazi do gubitka interesovanja za gajenje niskoproduktivnih rasa, kao i do ukrštanja buše sa visokoproduktivnim plemenitim rasama goveda, što sve skupa dovodi do masovne depopulacije i svrstava na listu domaćih ugroženih vrsta životinja. Danas se u čistoj rasi Buša može naći jedino kod stanovnika u izolovanim planinskim oblastima Balkana, kao i kod savremenih organskih stočara, koji je drže u manjim ili većim stadima na slobodnoj (tradicionalnoj) ispaši.

Radi očuvanja ove autohtone rase goveda u BiH su formirani uzgojni centri na Manjači i Širokom Brijegu.^[3] Danas se jedno od najvećih stada buše od Crnog do Jadranskog mora sa preko 400 grla nalazi na Staroj planini.^[4]

U 21. vijeku, osim buše na Balkanu su ugroženi pojedini sojevi autohtone domaće ovce - pramenke, balkanske domaća koza, kao i bosanski brdski konj.

Reference

^ Maternal and paternal genealogy of Eurasian taurine cattle (Bos taurus)
^ Peter Hristov, Daniela Sirakova, Ivan Mitkov, Nikolai Spassov & Georgi Radoslavov (2016): Balkan brachicerous cattle – the first domesticated cattle in Europe, Mitochondrial DNA Part A, DOI: 10.1080/24701394.2016.1238901. (PDF)
^ "Autohtona balkanska vrsta goveda buša (TV N1, Milena Mitrović, 28.08.2016.)". Arhivirano s originala, 28. 9. 2018. Pristupljeno 7. 10. 2018.
^ "Najveće balkansko stado buše (Poljoprivrednik, Boris Berisavljević, 11.12.2017.)". Arhivirano s originala, 8. 10. 2018. Pristupljeno 7. 10. 2018.

Također pogledaj

Gatačko govedo

Vanjski linkovi

[1] Maternal and paternal genealogy of Eurasian taurine cattle (Bos taurus)

[2] Peter Hristov, Daniela Sirakova, Ivan Mitkov, Nikolai Spassov & Georgi Radoslavov (2016): Balkan brachicerous cattle – the first domesticated cattle in Europe, Mitochondrial DNA Part A, DOI: 10.1080/24701394.2016.1238901. (PDF)

[3] "Autohtona balkanska vrsta goveda buša (TV N1, Milena Mitrović, 28.08.2016.)". Arhivirano s originala, 28. 9. 2018. Pristupljeno 7. 10. 2018.

[4] "Najveće balkansko stado buše (Poljoprivrednik, Boris Berisavljević, 11.12.2017.)". Arhivirano s originala, 8. 10. 2018. Pristupljeno 7. 10. 2018.

[1]

[2]

[3]

[4]