Arumunski jezik
| Arumunski jezik armãneashti, armãneashte, armãneashci, armãneashce, rrãmãneshti | |
|---|---|
| Regije govorenja | Balkan |
| Države govorenja |  Grčka Albanija Sjeverna Makedonija Bugarska Rumunija Srbija |
| Jezička porodica |
|
| Broj govornika | ~210.000 (2018) |
| Sistem pisanja | Latinica (Arumunska abeceda) |
| Službeni status | |
| Manjinski jezik u | Albanija Sjeverna Makedonija |
| Jezički kod | |
| ISO 639-1 | rup |
| ISO 639-2 / 5 | rup |
| Također pogledajte: Jezik | Jezičke porodice | Spisak jezika | |
Arumunski jezik (armãneashti, armãneashte, armãneashci, armãneashce ili rrãmãneshti), također poznat kao makedonsko-rumunski ili vlaški, istočnoromanski je jezik, sličan megleno-rumunskom, istrorumunskom i rumunskom,[1] koji se govori u jugoistočnoj Evropi. Njegovi govornici se zovu Aromuni ili Vlasi (širi pojam i egzonim u širokoj upotrebi za definisanje romanskih zajednica na Balkanu). Neki naučnici, uglavnom rumunski, smatraju arumunski dijalektom rumunskog.
Arumunski dijeli mnoge karakteristike sa modernim rumunskim, uključujući sličnu morfologiju i sintaksu, kao i veliki zajednički vokabular naslijeđen iz latinskog. Važan izvor razlika između rumunskog i arumunskog su adstratumski jezici (spoljni uticaji); dok je rumunski u većoj mjeri bio pod utjecajem slavenskih jezika, arumunski je bio pod većim utjecajem grčkog, s kojim je bio u bliskom kontaktu kroz svoju historiju.[2]
Geografska distribucija
[uredi | uredi izvor]Arumunski je porijeklom iz Albanije, Bugarske, Grčke, Sjeverne Makedonije, Rumunije i Srbije . U 2018. godini procijenjeno je da arumunski ima 210.000 izvornih govornika, od čega 50.000 u Albaniji, 50.000 u Grčkoj, 50.000 u Rumuniji, 32.000 u Srbiji, 18.200 u Makedoniji i 9,888. Govornici arumunskog također postoje u dijaspori, a zabilježeno je da najmanje 53 govornika žive u Australiji u vrijeme australskog popisa 2021. godine .[3]
Službeni status
[uredi | uredi izvor]Arumunski jezik ima stepen zvaničnog priznanja u Severnoj Makedoniji, gde se predaje kao predmet u nekim osnovnim školama. U Sjevernoj Makedoniji, govornici arumunskog također imaju pravo da koriste jezik u sudskim postupcima. Od 2006. godine arumunski ima status drugog službenog opštinskog jezika u gradu Kruševu , jedinom mestu u svetu gde arumunski ima bilo kakav službeni status osim opšteg državnog priznanja.
Osim u Sjevernoj Makedoniji, Arumuni su i u Albaniji priznati kao nacionalna manjina.[4]
Historija
[uredi | uredi izvor]
Aromunski, dako-romanski (rumunski), istro-romanski jezik i megleno-romanski jezik su potomci prajezika koji se zove zajednički rumunski, koji i sam potiče od protoromanskog jezika . Najkasnije u 10. vijeku zajednički rumunski se podijelio na južni i sjeverni dijalekt, a arumunski i rumunski su se razvili drugačije od ova dva različita dijalekta proto jezika tokom sljedećih hiljadu godina.[5]
Grčki utjecaji su mnogo jači u arumunskom nego u drugim istočnoromanskim jezicima, posebno zato što je arumunski koristio grčke riječi za skovanje novih riječi (neologizme), posebno unutar Grčke, dok je rumunski većinu svojih neologizama zasnovao na francuskom . Međutim, postoji i sve veća tendencija da ljudi koji govore arumunski izvan Grčke posuđuju pojmove iz rumunskog, zbog zajedničkog pisma i kontakta s rumunskim putem interneta, gdje je materijal na rumunskom jeziku mnogo dostupniji nego na arumunskom.
Dolaskom Turaka na Balkan, arumunski je dobio i neke turske riječi. Ipak, leksički sastav ostaje uglavnom romanski.
Neki od najranijih poznatih dokumenata na arumunskom su Arumunski misal i Codex Dimonie.
Dijalekti
[uredi | uredi izvor]Arumunski jezik nije homogena lingvistička cjelina. Njegove glavne varijante uključuju tipovi: Pindus, Gramoste, Faršerot, Olimpus i Moskopole.[5]
Također ima nekoliko regionalnih varijanti, nazvanih po mjestima koja su bila dom značajnog stanovništva Aromuna (Vlaha); danas se nalazi u Albaniji, Sjevernoj Makedoniji i Grčkoj. Primjeri su Moskopole varijanta; varijanta Muzachiar iz Myzeqeja u centralnoj Albaniji; varijanta Bitolja; Pilister, Malovište, Gopeš, Gornja Beala; Gorna Belica kod Struge, Kruševo i varijanta istočno od rijeke Vardar u Sjevernoj Makedoniji.
Napori standardizacije
[uredi | uredi izvor]Arumunski jezik nije standardizovan. Međutim, bilo je određenih napora da se to učini. Značajni primjeri uključuju one Matilde Caragiu Marioțeanu, Tiberiusa Cunia i Iancu Ballamaci.
Fonologija
[uredi | uredi izvor]Arumunski pokazuje nekoliko razlika u odnosu na standardni rumunski u svojoj fonologiji, od kojih su neke vjerovatno posljedica uticaja grčkog ili albanskog. Ima spirante koji ne postoje u rumunskom, kao što su /θ, ð, x, ɣ/ i koji su pod uticajem Grčke. Ostale razlike su glas /ts/, koji odgovara rumunskom /tʃ/, i glasovi: /ʎ/ i /ɲ/, koji postoje samo u lokalnim varijantama u rumunskom. Arumunski se obično piše verzijom latiničnog pisma sa ortografijom koja liči i na albanski (u upotrebi digrafa kao što su dh, sh i th ) i na italijanski (u upotrebi c i g ), zajedno sa slovo ã, koje se koristi za glasove predstavljene u rumunskom sa ă i â/î . Može se pisati i modificiranim rumunskim pismom koje uključuje dva dodatna slova, ń i ľ, a rijetko i verzijom grčkog pisma .
Također pogledajte
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]Citati
[uredi | uredi izvor]- ^ "Romanian Language". britannica.com. Arhivirano s originala, 26. 7. 2008. Pristupljeno 17. 5. 2018.
- ^ Ntasiou, Evegenia (2017). Communities in Control:Learning tools and strategies for multilingualendangered language communities. Foundation for Endangered Languages. str. 71. ISBN 978-0-9560210-9-0.
- ^ "SBS Australian Census Explorer". SBS News. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ Stan, Liviu G. (19. 10. 2017). "Moment istoric: Aromânii, recunoscuți prin lege ca minoritate națională în Albania". InfoPrut (jezik: rumunski).
- ^ a b Vrabie, Emil (2000). An English-Aromanian (Macedo-Romanian) Dictionary. Romance Monographs. str. 78-79. ISBN 1-889441-06-6.
Bibliografija
[uredi | uredi izvor]
- Bara, Mariana. Le lexique latin hérité en aroumain dans une perspective romane. Munich: Lincom Europa, 2004, 231 p.; ISBN 3-89586-980-5.
- Bara, Mariana. Limba armănească: Vocabular şi stil. Bucharest: Editura Cartea Universitară, 2007, ISBN 978-973-731-551-9.
- Berciu-Drăghicescu, Adina; Petre, Maria. Şcoli şi Biserici româneşti din Peninsula Balcanică: Documente (1864–1948). Bucharest: Editura Universităţii, 2004.
- Capidan, Theodor. Aromânii, dialectul Aromân. Academia Română, Studii şi Cercetări, XX 1932.
- Caragiu Marioțeanu, Matilda. Dicționar aromân (Macedo-vlah). Bucarest: Editura Enciclopedică, 1997.
- Friedman, Victor A. “The Vlah Minority in Macedonia: Language, Identity, Dialectology, and Standardization”, in Selected Papers in Slavic, Balkan, and Balkan Studies, eds. Juhani Nuoluoto, Martti Leiwo, & Jussi Halla-aho. Slavica Helsingiensa 21. University of Helsinki, 2001. online
- Gołąb, Zbigniew. The Arumanian Dialect of Kruševo, SR Macedonia. Skopje: MANU, 1984.
- Kahl, Thede. "Aromanians in Greece: Minority or Vlach-speaking Greeks?". Society Farsharotu. Arhivirano s originala, 8. 8. 2007.
- Kahl, Thede. “Sprache und Intention der ersten aromunischen Textdokumente, 1731–1809”, in Festschrift für Gerhard Birkfellner zum 65. Geburtstag: Studia Philologica Slavica I/I, ed. Bernhard Symanzik. Münstersche Texte zur Slavistik, 2006, p. 245–266.
- Marangozis, John. An Introduction to Vlach Grammar. Munich: Lincom Europa, 2010.
- Markoviḱ, Marjan. Aromanskiot i makedonskiot govor od ohridsko-struškiot region: vo balkanski kontekst [Aromanian and Macedonian dialects of the Ohrid-Struga region: in Balkan context]. Skopje: Makedonska akademija na naukite i umetnostite, 2007.
- Pascu, Giorge. Dictionnaire étymologique macédoroumain, 2 vols. Iaşi: Cultura Naţionalâ, 1918.
- Rosetti, Alexandru. Istoria limbii române, 2 vols. Bucharest, 1965–1969.
- "The Little Prince" by Antoine de Saint-Exupéry in Aromanian. Njiclu amirārush. Translated by Maria Bara and Thede Kahl, ISBN 978-3-937467-37-5.
- Vrabie, Emil. An English-Aromanian (Macedo-Romanian) Dictionary. University, Miss.; Stratford, CT: Romance monographs, 2000.
- Weigand, Gustav. Die Sprache der Olympo-Wallachen, nebst einer Einleitung über Land und Leute. Leipzig: Johann Ambrosius Barth, 1888.
Vanjski linkovi
[uredi | uredi izvor]- "Dictionary in Aromanian Language".
- Aromanian Language website
- Στα Βλάχικα – In Vlach: A website about the Vlach language in Greece
- Aromanian Swadesh list of basic vocabulary words (from Wiktionary's Swadesh list appendix)
- Aromanian basic lexicon at the Global Lexicostatistical Database
- Asterios Koukoudis: Studies on the Vlachs
- Greek Helsinki Human Rights Organization: Aromanians (Vlachs) in Greece
- Conjugation of verbs in Aromanian and Istro-Romanian Arhivirano 19. 12. 2008. na Wayback Machine Archived 2008-12-19 at the Wayback Machine
- Romanian and the Balkans, with some references to Aromanian Arhivirano 4. 2. 2012. na Wayback Machine
- Greek Vlach website
- Consiliul A Tinirlor Armanj – CTARM, webpage about Youth Aromanians and their projects
- Armans Association from Serbia
- Armans Cultural Association from Romania
- Η βλαχική γλώσσα στο γλώσσες και αλφάβητα του κόσμου
- EVANGHELU PI DUPI LUKA (The Gospel according to Luke in Aromanian).
