Wikipedia

Rumuni

Rumuni (rum. Români), su narod i etnička grupa koja živi uglavnom u Rumuniji. Govore rumunskim jezikom. Predstavljaju većinski narod u Rumuniji. Pripadnici rumunskog naroda su preciznije definisani putem zajedničke kulture, porijekla i maternjeg jezika, nego putem državljanstva Rumunije. Ovaj podatak se može lakše objasniti time što je Rumunija u martu 1991. godine dala zakonsku mogućnost da potomci iz druge i treće generacije imigranata dobiju državljanstvo ukoliko pokažu da tečno govore rumunski jezik i u dovoljnoj mjeri poznaju rumunsku historiju i kulturu[15].

Rumuni
Români
Ukupna populacija
23,5 miliona
Značajno stanovništvo u
Rumunija16.869.816[1]
Moldavijaoko 75.000
2.815.175 uključujući Moldavce[2]
Italija1.200.000[3]
Španija728.967[4]
Sjedinjene Američke Države462.526[5]
Ukrajina150.989[6]
Njemačka73.365 - 200.000[7][8]
Kanada79.650[9]
Rusija5.308[10]
Srbija34.576[11]
Austrija29.044[12]
Grčka46.523[13]
Kazahstan20.000[14]
Jezik
Rumunski
Vjera
Pravoslavci, Katolici, Jevreji, Ateisti
Vezane etničke grupe
Italijani
  Vlasi

Oko 89,4% stanovništva Rumunije se osjeća Rumunima, po podacima popisa stanovništva Rumunije iz 2002. godine. U svijetu danas, oko 24 miliona ljudi osjećaju rumunski jezik kao svoj maternji jezik[16].

Po nekim podacima koje su dobijeni iz popisa stanovništva u Moldaviji, Moldavci su se računali kao Rumuni, što bi značilo da Rumuni čine veliku većinu stanovništva i u toj državi[17][18]. Rumuni su također i etnička manjina u nekoliko susjednih država.

Historija

uredi

Antička vremena

uredi
 
Antički Dačani

Naseljena od strane antičkih Dačana, teritorija današnje Rumunije je okupirana od Rimskog Carstva 106. godine, kada je armija cara Trajana porazila vojsku vladara Dakije Decebala (vidi Dakijski ratovi). Rimska vlast nad ovim područjem prestala je dva vijeka kasnije, pod pritiskom plemena Gota i Karpa.

Smatra se da je rumunski narod nastao postepenom romanizacijom stanovništva rimske provincije Dakije. Rumuni su potomci lokalnih naroda: Dačana, Gota, Tračana, rimskih legionara i kolonista. U toku dva rata sa rimskim legijama, 101. i 102. te 105. i 106. godine, car Trajan je uspio poraziti Dačane te najveći dio Dakije postaje rimska provincija. Kolonizacija Rimljanima ili rimskim elementima, korištenje latinskog jezika i asimilacija rimske civilizacije kao i intenzivni razvoje urbanih središta doveo je postupno do romanizacije tamošnjeg autohtonog stanovništva.

Brakovi između Dačana i rimskih kolonista doveli su do formiranja dakijsko-rimskog stanovništva, što je dio procesa etnogeneze rumunskog naroda[19]. Ovaj proces je vjerovatno okončan oko 10. vijeka kada je završena asimilacija Slavena od dakijskih rimljana[20].

Određene studije su pronašle male genetske razlike među stanovništvom Jugoistočne Evrope a naročito među stanovnicima regije oko Karpata i rijeke Dnjestar. Genetske osobine među dnjestro-karpatskim stanovništvom ne reflektiraju osobine jezika kojim govore, kao što je to slučaj u ostalim zemljama jugoistočne Evrope, tako da nema značajne veze između njihovog genetskog i kulturološkog nasljeđa. Jedna rumunska studija smatra da su se etničke i genetske različitosti u ovom području desile nezavisno jedna od druge[21].

Srednji vijek

uredi
 
Područja označena zelenom naseljena značajnijom rumunskom populacijom

Tokom srednjeg vijeka, današnji Rumuni su uglavnom bili poznati pod nazivom Vlasi, pojam koji je potekao iz germanskih jezika, izveden iz riječi Walha. Taj pojam su koristili germanski narodi kojim su označavali keltske susjede koji govore romanskim jezicima. Pored odvajanja nekih grupa (Aromana, Megleno-romana) tokom Velike seobe naroda, brojna plemena Vlaha su živjela po cijelom Balkanu, Transilvaniji[22], duž cijelih Karpata[23], te na sjeveru do Poljske a na zapadu do Moravske (dio današnje Češke), te do današnje Hrvatske, gdje su Morlaci polahko nestajali, dok su katolički i pravoslavni Vlasi postepeno preuzeli hrvatski i srpski nacionalni identitet[24]. Seobe plemena koje su kasnije uslijedile, poput slavenskih, bugarskih, mađarskih i tatarskih, nisu dozvolile Rumunima da razviju bilo koju veću centraliziranu državu, koja je nastala tek u 13. i 14. vijeku, kada su osnažile dunavske kneževine Moldavija i Vlaška i započele borbe protiv Osmanlijskog carstva.

Cijelo balkansko poluostrvo je tokom historije potpalo pod Osmansko carstvo, međutim Moldavija, Vlaška i Transilvanija su ostale sa djelimičnom autonomijom pod Osmanlijskim suzerenstvom. Tri kneževine su bile ujedinjene nekoliko mjeseci tokom 1600. godine pod vlašću vlaškog princa Mihaela Hrabrog.

Sve do 1541. godine, Transilvanija je bila dio kraljevine Mađarske, a kasnije (zbog potpadanja Mađarske pod osmanlijsku vlast) kao samostalna kneževina kojom je vladalo mađarsko plemstvo. Transilvanija postaje dio habsburških zemalja 1699. godine. Od 19. vijeka, Osmanlije daju Austro-Ugarskoj područje Bukovine, a 1812. godine, Rusi osvajaju istočni dio Moldavije, poznat i kao Besarabija.

Današnje doba

uredi
 
Rumuni prije Prvog svjetskog rata

Tokom 1821. i 1848. godine desile su se dvije pobune, ali su obje propale. Međutim, one su odigrale značajnu ulogu u širenju liberalne ideologije. Godine 1859. Moldavija i Vlaška su izabrale istog vladara - Aleksandra Joana Kuza (Alexandru Ioan Cuza) koji je vladao pod nadimkom Domnitor, te su tako te zemlje de facto bile ujedinjene. Novoformirana kraljevina Rumunija, kojom je vladao princ Carol I iz dinastije Hohenzollern, je vodila rat za nezavisnost od osmanlijske vlasti te je konačno priznata 1878. godine. Iako je bila u savezništvu sa Austro-Ugarskom, Rumunija je odbila da uđe u Prvi svjetski rat na strani Centralnih sila, jer se obavezala da će ući u rat samo u slučaju da Austro-Ugarska bude napadnuta. Godine 1916, Rumunija ulazi u rat na strani Antante. Kao nagradu, krajem rata, Rumuniji se pripaja Transilvanija, Besarabija i Bukovina, te tako nastaje Velika Rumunija.

Tokom Drugog svjetskog rata, Rumunija je izgubila područja i na istoku i na zapadu, jer je sjeverna Transilvanija postala dio Mađarske, dok su Besarabija i sjeverna Bukovina osvojene od strane Crvene armije i uključene u Moldavsku i Ukrajinsku SSR, respektivno. Sovjetski savez je postavio komunističku vladu u Rumuniji i prisilio kralja Mihaela da abdicira i napusti zemlju. Na čelo Rumunske komunističke partije 1965. godine dolazi Nicolae Ceauşescu, a njegova drakonska diktatura završava 1989. godine rumunskom revolucijom.

Revolucijom 1989. godine na vlast dolazi bivši komunist Ion Iliescu. On ostaje na vlasti do 1996. godine, te služi još jedan mandat između 2000. i 2004. godine. Emil Constantinescu je rumunski predsjednik između 1996. i 2000. godine, dok je Traian Bãsescu započeo svoj mandat 2004. godine. Rumunija ulazi u NATO 2004. godine, a od 2007. godine je članica Evropske unije.

Jezik

uredi
Glavni članak: Rumunski jezik

Izvori modernog rumunskog jezika, romanski jezici se mogu pratiti unatrag kroz historiju sve do rimske kolonizacije regiona današnje Rumunije. Najveći broj riječi u rumunskom jeziku su latinskog porijekla, mada neke riječi vuču korijene iz nekadašnjeg dačanskog jezika. U određenom pogledu, rumunski jezik je najkonzervativniji među svim romanskim jezicima, pošto je zadržao mnoga svojstva tipična za gramatiku latinskog jezika.

Tokom srednjeg vijeka, Rumuni su ostali dosta izolirani od drugih naroda koji su govorili romanskim jezicima (Italijani, Španci, Francuzi), te su u rumunski jezik ušle brojne posuđenice iz jezika susjednih slavenskih naroda. Kasnije su u rumunski jezik ušle brojne riječi iz mađarskog i turskog jezika. U novije doba, u rumunskom jeziku se pojavljuju brojni neologizmi, posuđeni iz francuskog i italijanskog i engleskog jezika.

Moldavski jezik, u svojoj zvaničnoj formi, je gotovo jednak rumunskom jeziku, mada postoje manje razlike u kolokvijalnom govoru. U nepriznatoj, ali de facto nezavisnoj, Pridnjestriji, zvanični jezik je moldavski, pisan ćirilicom.

Istraživanja iz 2005. godine procjenjuju svjetsku populaciju govornika rumunskog jezika na oko 23,5 miliona[25]. Međutim, ta cifra predstavlja samo govornike rumunskog jezika, od kojih nisu svi etnički Rumuni. Pored toga, ovaj broj ne uključuje etničke Rumune koji više ne govore maternji rumunski jezik.

Prezimena

uredi

Mnoga rumunska prezimena imaju nastavak -escu ili rjeđe -aºcu što otprilike odgovara latinskom nastavku -iscus i doslovno znači "onaj koji pripada narodu". Na primjer, Petrescu bi značilo Petrov sin. Slični nastavci poput -asco, -asgo, -esque i -ez su također prisutni u drugim romanskim jezicima izvedenim iz latinskog.

Mnogi Rumuni koji žive u Francuskoj su promijenili završetke svojih prezimena u -esco, pošto se na taj način njihova prezimena u francuskom jeziku izgovaraju približno izgovoru prezimena u rumunskom koja završavaju na -escu. Drugi nastavci su -eanu (ili -an, -anu) što označava geografsko porijeklo ili -aru (ili -oru) što označava određeno zanimanje.

Najčešće prezime kod Rumuna je Popa ("svećenik") - gotovo 200.000 Rumuna nosi ovo prezime[26], zatim Popescu ("sin svećenika") - sa otprilike 150.000 stanovnika s ovim prezimenom[26], te Ionescu ("Sin Iona").

Etimologija imena

uredi

Na engleskom jeziku, Rumuni se obično nazivaju Romanians, Rumanians ili Roumanians, dok se u južnoslavenskim jezicima nazivaju uglavnom Rumuni, Rumunji ili Romuni. U neki historijskim tekstovima, spominju se pod nazivima Roumans ili Vlasi.

Ime države Rumunija i naroda Rumuni potiče iz latinskog naziva Romanus. Po fonetskim promjenama koje su tipične za rumunski jezik, ime je pretvoreno u rumân. Stariji oblik imena Roman je još uvijek u upotrebi u nekim područjima. Socijalno-lingvistička evolucija u kasnom 18. vijeku je dovela do postupnog prelaska pisanja naziva Roman u današnji pravopisni oblik, a koji je naknadno bio generaliziran tokom nacionalnog buđenja u Rumuniji od početka 19. vijeka.

Od 19. vijeka, pojam rumunski je označavao govornike dačko-rumunskog dijalekta rumunskog jezika, pa se tada daleko više razlikovao od koncepta Rumunije kao područja. Prije 1867. godine dački Rumuni su bili dijelovi različitih državnih entiteta: Moldavci i Vlasi su bili odvojeni i imali određene oblike zasebnih političkih identiteta, imali su vlastite države, a ostatak Rumuna je bio uključen u dijelove drugih država. Međutim, svi oni su zadržali rumunski kulturni i etnički identitet.

Rumuni izvan Rumunije

uredi

Većina Rumuna živi u Rumuniji, gdje predstavljaju većinu. Rumuni također predstavljaju manjine u zemljama koje graniče s Rumunijom. Pored okolnih zemalja, žive u mnogim zemljama kao imigranati, posebno u Italiji, Španiji, Sjedinjenim Američkim Državama, Francuskoj, Kanadi, Velikoj Britaniji, Holandiji, Austriji, Njemačkoj, Švicarskoj, Švedskoj i Portugalu. S obzirom na geopolitički identitet, mnogi pojedinci rumunske nacionalnosti u Moldaviji radije se identificiraju kao Moldavci[17][18].

Savremene procjene ukupne populacije etničkih Rumuna se ne mogu utvrditi s bilo kojim stepenom sigurnosti. Razlike se mogu posmatrati između službenih izvora (kao što je popis stanovništva) tamo gdje postoje i procjene koje dolaze iz neslužbenih izvora među interesnim grupama. Nekoliko inhibirajućih faktora doprinose toj nesigurnosti, a koji mogu uključivati:

  • Određen stepen preklapanja može postojati između rumunskih i drugih etničkih identiteta u određenim situacijama, te pri popisu stanovništva ili anketi ispitanici mogu izabrati da se identificiraju s jednim od predaka, ali ne i s drugim, umjesto da se identificiraju s višestrukim precima[27]
  • Brojanja i procjene mogu nedosljedno razlikovati rumunskog državljanstvo i rumunsku nacionalnost (tj. svi rumunski državljani se ne identificiraju s rumunskom nacionalnošću i obrnuto);[27]
  • Mjerenja i metodologije primijenjene od strane vlada, kojima se opisuje nacionalnost i porijeklo svojih građana, razlikuju se od zemlje do zemlje. Tako kod popisa definicija "Rumuni" na različite načine bi moglo značiti "rođen u Rumuniji, od roditelja Rumuna" ili također uključuju druge etničke identitete kao rumunske a koje su inače odvojene u drugim kontekstima[27].

Kultura

uredi

Rumuni su odigrali veoma važnu ulogu u oblastima umjetnosti, nauke i inžinjeringa.

U historiji letenja, Traian Vuia je napravio prvu letjelicu koja je bila teža od zraka sa vlastitim pogonom, dok je Henri Coandă napravio prvu letjelicu sa mlaznim pogonom. Victor Babeş je otkrio više od 50 bakterija i lijek za bolest koja je nazvana po njemu - babesioza; biolog Nicolae Paulescu je jedan od prvih naučnika koji su izolovali inzulin[28]. Još jedan biolog, Emil Palade dobio je Nobelovu nagradu za doprinos u proučavanju biologije ćelije. Rumun po porijeklu, George Pomutz, bio je američki general u Američkom građanskom ratu, a istakao se i pri američkim pregovorima o kupovini Aljaske od Rusije. Za rumunskog naučnika Ştefana Odobleju smatra se da je ideološki otac u razvoju kibernetike kao nauke. Njegov rad The Consonantist Psychology (objavljen u Parizu 1938. godine) bio je osnovni izvor inspiracije za N. Wienerovu Cybernetics 1948. godine.

U umjetnosti i kulturi, važne uloge odigrali su George Enescu (kompozitor i violinist), Constantin Brâncuşi (kipar), Eugène Ionesco (scenarist), Mircea Eliade (historičar religije i novelist), Emil Cioran (esejist) i Angela Gheorghiu (sopran). U sportu, Rumuni imaju vrhunske sportiste u raznim oblastima, poput nogometa (Gheorghe Hagi), gimnastike (Nadia Comăneci, Lavinia Miloşovici itd.), tenisa (Ilie Năstase, Ion Ţiriac), i rukometa (četvorostruki svjetski prvaci u muškom rukometu u periodu 1961 - 1974).

Galerija

uredi
  •  
    Rumunske teritorije od 9 do 13. vijeka
  •  
    Rumuni u Rumuniji (popis iz 2011. godine)

Reference

uredi
  1. ^ Popis stanovništa u Rumuniji 2011. god.
  2. ^ "CIA World Factbook". Arhivirano s originala, 25. 11. 2015. Pristupljeno 31. 3. 2010.
  3. ^ "Procjena rumunske vlade". Arhivirano s originala, 12. 12. 2012. Pristupljeno 31. 3. 2010.
  4. ^ Instituto Nacional de Estadística: Avance del Padrón Municipal a 1 de enero de 2008
  5. ^ "Popis SAD 2001". Arhivirano s originala, 10. 11. 2011. Pristupljeno 30. 12. 2020.
  6. ^ "Popis stanovništva u Ukrajini 2001". Arhivirano s originala, 4. 6. 2009. Pristupljeno 5. 4. 2010.
  7. ^ Njemački zavod za statistiku
  8. ^ "Procjene rumunske ambasade u Njemačkoj". Arhivirano s originala, 3. 10. 2009. Pristupljeno 5. 4. 2010.
  9. ^ "Popis stanovništva u Kanadi 2006". Arhivirano s originala, 6. 1. 2019. Pristupljeno 5. 4. 2010.
  10. ^ "Popis stanovništva u Rusiji 2002". Arhivirano s originala, 17. 2. 2007. Pristupljeno 5. 4. 2010.
  11. ^ "Popis stanovništva u Srbiji 2002" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 27. 3. 2009. Pristupljeno 5. 4. 2010.
  12. ^ www.migrationinformation.org
  13. ^ "Announcement of the demographic and social characteristics of the Resident Population of Greece according to the 2011 Population - Housing Census" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 15. 10. 2015. Pristupljeno 21. 10. 2015.
  14. ^ "Conferinta esuata a romanilor din Europa". Arhivirano s originala, 6. 9. 2009. Pristupljeno 5. 4. 2010.
  15. ^ Romanian Citizenship Law (engl.)
  16. ^ "Podaci latinske unije". Arhivirano s originala, 24. 5. 2011. Pristupljeno 5. 4. 2010.
  17. ^ a b Ethnic Groups Worldwide: A Ready Reference Handbook By David Levinson, Published 1998 - Greenwood Publishing Group.
  18. ^ a b U vrijeme popisa (1989), broj stanovnika u Moldaviji je bio 4.335.400. Najveća etnička grupa u zemlji su Rumuni, oko 2.795.000 osoba, što čini 64,5% stanovništva. (Izvor: U.S. Library of Congress: "međutim, to je samo jedna interpretacija rezultata popisa. Spor oko pitanja etničke pripadnosti Moldavaca i Rumuna je dosta osjetljiva tema" nacionalnog identiteta Moldavije Arhivirano 13. 1. 2009. na Wayback Machine, str 108)
  19. ^ "Arizona State University". Arhivirano s originala, 14. 6. 2008. Pristupljeno 5. 4. 2010.
  20. ^ Encyclopedia Britannica, 2009, O.izd.
  21. ^ Alexander Varzari et al.(2007), Population history of the Dniester-Carpathians: evidence from Alu markers[mrtav link], Journal of Human Genetics, vol. 52, nr. 4, april 2007
  22. ^ "Peoples of Europe". Marshall Cavendish Corporation, 2002. ISBN 0-7614-7378-5, 9780761473787
  23. ^ "International Boundary Study - No. 47 - 15. april 1965 - Hungary - Romania (Rumania) Boundary" (PDF). US Bureau of Intelligence and Research. Arhivirano s originala (PDF), 3. 3. 2009. Pristupljeno 8. 4. 2010.
  24. ^ Hammel, E. A., Kenneth W. Wachter. "The Slavonian Census of 1698. Part I: Structure and Meaning, European Journal of Population". Univerzitet Kalifornije.CS1 održavanje: više imena: authors list (link)
  25. ^ Rumunski jezik na www.ethnologue.com
  26. ^ a b "Romanii au nume "trasnite"". Ziua. decembar 2007. Arhivirano s originala, 6. 1. 2017. Pristupljeno 6. 12. 2007.
  27. ^ a b c Rogers Brubaker, Citizenship and Nationhood, Cambridge, Harvard University Press, 1994
  28. ^ Ian Murray (1971). "Paulesco and the Isolation of Insulin" (PDF). Journal of the History of Medicine and Allied Sciences. 26 (2): 150–157.
 
Commons logo
Commons ima datoteke na temu: Rumuni
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Rumuni&oldid=3658953"