Australija

Australija (engleski: Australia), zvanično Komonvelt Australija (engleski: Commonwealth of Australia), suverena je zemlja koja obuhvata kopno australijskog kontinenta, ostrva Tasmanija i brojnih manjih ostrva. Najveća je zemlja Okeanije i šesta po veličini zemlja na svijetu po ukupnoj površini. Glavni grad Australije je Canberra, a njen najveći grad je Sydney. Drugi veći gradovi su Melbourne, Brisbane, Perth i Adelaide. Na sjeveru se, preko mora, graniči sa Indonezijom, Papua Novom Gvinejom i Istočnim Timorom i na jugoistoku sa Novim Zelandom. Australija je država na krajnjem jugu naše planete, država kengura i koala, Aboridžina i evropskih doseljenika. Ime Australija potiče od naziva terra australis, što znači južna zemlja.

Australija Commonwealth of Australia (en)
Zastava Grb
Himna: Advance Australia Fair
Položaj Australije na karti Položaj Australije
Glavni grad		Canberra 35°18′S 149°7′E
Najveći grad		Sydney
Službeni jezik		nema zvaničnog služenog jezika engleski (de facto)
Državno uređenje		Federalna parlamentarna ustavna monarhija
• Monarh		Charles III
• Generalna guvernerka		Sam Mostyn
• Premijer		Anthony Albanese
Zakonodavstvo
Nezavisnost		od Ujedinjenog Kraljevstva
• Priznato		1. januar 1901.
Površina
• Ukupno		7.692.024 km2 (6.)
Stanovništvo
• Ukupno		23.401.892 (51.)
• Gustoća		3,3/km2
BDP (PKM)		procjena 2014.
• Ukupno		$1,1 bilion (19.)
• po stanovniku		$46.631
Gini (2006)		33,6 (19.)
HDI (2013)		0,933 (veoma visok) (2.)
Valuta		dolar (AUD)
Vremenska zona		od UTC 8 do 10,5 - ljeti od UTC 8 do 11,5
Pozivni broj		61
Internetska domena		.au

Historija

James Cook, prvi Evropljanin koji je došao do istočne obale Australije.

U starom i srednjem vijeku u Evropi se pretpostavljalo da u južnim morima postoji kopno koje su srednjovjekovni geografi nazivali "nepoznata južna zemlja", na latinskom Terra australia incognita, pa otuda i naziv Australija.

Australija je udaljena i izolovana od ostalih kontinenata. U odnosu na Evropu, Australija se nalazi na suprotnoj strani Zemljine lopte, pa je za nju najudaljeniji dio svijeta - plovidbenim putem preko Sueca udaljena je od Evrope 20.000 km.

Prvi Evropljani koji su doprli do Australije bili su Portugalci i Španci krajem 16. vijeka. Djelimična istraživanja njenih obala obavio je holandski moreplovac Tasman u 17. vijeku, po kojem i ostrvo Tasmanija dobilo naziv. Ali, Holanđani se, imajući veliku koloniju Indoneziju, nisu interesovali za iskorištavanje ove nove zemlje.

Godine 1770. engleski moreplovac James Cook ispitao je obale Australije i proglasio je posjedom Velike Britanije.

Ubrzo poslije istraživanja Jamesa Cooka, u blizini današnjeg grada Sydneya osnovano je prvo naselje, u koje su upućivani kažnjenici iz Velike Britanije. Vremenom su počela da se osnivaju i naselja slobodnog stanovništva - od osuđenika koji su odslužili kazne, od stražare i oficira koji su završili službu i od drugih doseljenika iz Evrope, uglavnom Britanaca. Prvi doseljenici počeli su da se bave stočarstvom, koje ne zahtijeva mnogo radne snage već samo prostrane pašnjake. Za merino ovce, koje su dovezene iz Španije, prostrane stepe pokazale su se izvanredno pogodnim.

Geografija

Uluru

Klimatske zone u Australiji

Koala s mladim - jedan od najprepoznatiljivijih simbola Australije u svijetu.

Vinarija

Crveni kengur

Australija je jednostavne geološke građe i geotektonskog sklopa. Najveći dio kontinenta izgrađen je od veoma starih paleozojskih škriljaca, granita i gnajsa. Obale su slabo razuđene i najvećim dijelom su teško pristupačne.

Najteži je pristup sjeveroistočnoj obali, pored koje se nalazi Veliki greben (Great Barriere Reef - kojeg čine mnogi koralni sprudovi), dug 2.000 km. U reljefu se ističu tri regije. Na istoku kontinenta su gromadne planine Australijski Kordiljeri (Australijske Alpe, Plave planine i druge), koji se strmo spuštaju u niže i uže primorje uz obalu Tihog okeana, a blago prema zapadu. U središnjem dijelu kontinenta je Velika australijska nizija, koja oko jezera Er prelazi u depresiju. U zapadnom dijelu je Zapadnoaustralijska visoravan, visine 300–500 m, sa koje se mjestimično izdižu gromadne planine.

Vode

Australija, iako zahvata površinu od 7,6 miliona kvadratnih kilometara nema nijedan veći tok. Sve njene rijeke su siromašne vodom, tako da i one najveće povremeno presuše, što je posljedica klime kontinenta. Tri petine Australije godišnje dobija manje od 250 mm padavina. Najveća rijeka Australije je Murray. Ona prima samo dvije veće pritoke. Darling i Murrumbidgee. Rijeka Murray odvodnjava istočno planinsko područje. U vrijeme velikih suša Murray i njene pritoke gotovo potpuno presuše. One se preobrate u mnogobrojna jezera iz kojih se voda pretače iz viših u niža. Neka od ovih jezera, međutim, nisu međusobno ni povezana.

Drugo veće hidrografsko čvorište čini jezero Eyre. Prema jezeru iz Velikog razvodnog gorja dotječe više slabijih tokova koji u sušnom periodu presušuju. Još jedino prema zalivu Karpentarija, sa juga i jugoistoka, dotječe nekoliko slabijih, malih rijeka. U unutrašnjosti Australije, u vrijeme rijetkih pljuskovitih kiša, povremeno se vodom ispune korita, koja se nazivaju krikovi. Međutim, ovi tokovi se održe kratko vrijeme, samo nekoliko dana.

U Australiji ima više jezera. Najveća su: Eyre, Torensovo i Gardnerovo. Jezera su, međutim, slana, te im je privredni značaj mali. Nasuprot tome, Australija ima velike zalihe podzemnih voda. One se nalaze u unutrašnjosti kontinenta, leže blizu Zemljine površine i lahko se iskorištavaju. Njime se podmiruju sve potrebe zemlje.

Klima

Australija se nalazi u suptropskom i tropskom pojasu. Krajnji sjeverni dio kontinenta ima izrazitu tropsku klimu. To su prostori kontinuirano visokih temperatura i obilnih kiša. Vjetrovi koji imaju obilježja monsuna donose sjevernim obalama oko 2.000 mm padavina. Veoma su topli i sušni predjeli koji čine prelaznu zonu od vlažnog sjevernog primorja prema središnjim pustinjskim predjelima Australije. U ovim krajevima količina padavina rijetko gdje doseže 500 mm, a temperature zraka su mnogo više od onih u primorju.

Veliko prostranstvo centralne Australije ima veoma toplu i sušnu klimu. Rubni predjeli oko središnjih kotlina godišnje dobijaju između 250 i 500 mm kiše. Kotline, međutim, dobijaju manje od 250 mm padavina. Zbog toga su u kotlinama nastale pustinje i polupustinje. Istočno i jugoistočno primorje je klimatski mnogo povoljnije. Ovi predjeli, s izuzetkom krajnjeg sjevernog primorja, imaju blagu suptropsku klimu sa dosta padavina. Južno primorje, iako pripada suptropskom klimatskom pojasu, predstavlja sušnu pokrajinu u kojoj rijetko gdje godišnja količina padavina doseže 500 mm. Krajnji jugozapadni priobalni pojas ima sredozemnu klimu sa kišnim i toplim zimama i veoma sušnim ljetima. Zapadne obale su tople i jako sušne.

Australija je neprekidno izložena utjecajima snažnih vjetrova. Istočne obale često pogađaju snažni, orkanski vjetrovi koji ponekad opustoše priobalne prostore. Južne i jugoistočne obale na udaru su olujnih vjetrova koji pušu s okeana prema kopnu. Iz unutrašnjosti kontinenta u pravcu istočnih obala pušu topli i suhi vjetrovi. Oni za kratko vrijeme nanesu velike štete poljoprivredi, a ponekad ih prate požari velikih razmjera.

Članak: Sezona požara u Australiji 2019-2020

Flora i fauna

Živi svijet Australije je veoma bujan. Oko 75% svih biljnih vrsta su endemi. Do dolaska Evropljana na tlu Australije nisu rasle biljke koje danas čine osnovu poljoprivredne proizvodnje, a nisu živjele ni životinje koje sada nazivamo domaćim.

Prirodni biljni pokrov sjevernog primorja uglavnom čine razne vrste palmi. U klimatski povoljnim centralnim dijelovima kontinenta ranije prirodne travne oblasti zamijenjene su vještački odnjegovanim pašnjacima. Uz trave, ovdje rastu eukaliptus, kauzuarine i akacije. Na nižim planinskim pristrancima su travne oblasti slične stepama, a na višim grmolika vegetacija i prave stepe. Jugozapadno primorje ima endemičnu suptropsku vegetaciju.

U Australiji živi mnoštvo životinja koje su na drugim kontinentima davno izumrle. Takvi su, naprimjer, sisarski torbari, kojih ima oko 230 vrsta (kenguri, torbar-medvjed, torbar-jazavac, torbar-vuk, koala i drugi) zatim kljunari, sisari koji se legu iz jaja.

Politika

Australija je ustavna monarhija sa parlamentarnim sistemom vlasti. Kraljica Elizabeta II je australijski monarh, a njena uloga se razlikuje od pozicije koju ima u ostalim krunskim zemljama Komonvelta. Na saveznom nivou kraljicu predstavlja generalni guverner Australije, dok se guverneri nižeg ranga nalaze na čelu država članica. Iako ustav daje široka ovlaštenja generalnom guverneru, on ih koristi samo uz preporuku premijera. Najpoznatiji slučaj upotrebe ovih ovlaštenja mimo saglasnosti premijera bilo je raspuštanje Vitlamove vlade tokom ustavne krize iz 1975.

Sistem podjele vlasti u Australiji čine:

• Zakonodavna vlast: Parlament Australije, koji čine kraljica, Senat i Predstavnički dom; kraljicu predstavlja generalni guverner Australije, čije moći su svedene na pristajanje na zakone.
• Izvršna vlast: Savezno izvršno vijeće, na čijem čelu se nalazi generalni guverner, kojeg "savjetuju" izvršni savjetnici; u praksi, oni koji stvarno savjetuju guvernera su premijer i državni ministri.
• Sudska vlast: Visoki sud Australije i drugi savezni sudovi. Usvajanjem Australijskog akta 1986, državni sudovi postali su formalno nezavisni od britanskog Sudskog komiteta Tajnog savjeta.

Zgrada parlamenta

Dvodomni parlament čine kraljica, Senat (gornji dom) sa 76 senatora, i Predstavnički dom (donji dom) sa 150 članova. Članovi donjeg doma biraju se na izborima, u okviru posebnih izbornih jedinica, elektorata, koji daju po jednog predstavnika. Broj delegata iz svake države određen je na osnovu broja stanovnika, pri čemu je svakoj državi zagarantovan minimum od pet predstavnika. U Senatu, svaku državu predstavlja 12 senatora, a teritorije (Australijsku Prijestoničku i Sjevernu) po dva. Izbori za oba doma održavaju se na svake tri godine; mandat senatora traje šest godina, pa se na svakim izborima bira polovina gornjeg doma, osim u slučaju dvostrukog raspuštanja. Stranka sa najvećim brojem predstavnika i Predstavničkom domu formira vladu, a njen lider postaje premijer.

Administrativna podjela

Glavni članak: Savezne države i teritorije Australije

Australija se sastoji od šest saveznih država, tri teritorija na kopnu i sedam vanjskih teritorija. Njima upravlja federalna vlada u Canberri, a formalni suveren im je britanski monarh. Svaka savezna država i teritorija ima svoje zakonodavne organe (jednodomne u slučaju Sjeverne teritorije, Teritorije glavnog grada i Queenslanda, odnosno dvodomne u svim ostalim saveznim državama). Donji dom je poznat pod nazivom Zakonodavna Skupština (Skupštinski Dom u Južnoj Australiji i Tasmaniji), a gornji kao Zakonodavni Savjet. Šefovi vlada u svakoj saveznoj državi i teritoriji nazivaju se premijeri. Guverner predstavlja kraljicu u svakoj saveznoj državi, administrator u Sjevernoj teritoriji, a glavni guverner (federalni) stoluje u Teritoriji glavnog grada.

Administrativna podjela

Vanjske teritorije Australije

Savezna država / teritorija	Glavni grad
Novi Južni Vels	Sydney
Queensland	Brisbane
Južna Australija	Adelaide
Tasmanija	Hobart
Victoria	Melbourne
Zapadna Australija	Perth
Teritorija australijskog glavnog grada	Canberra
Teritorija Jervis Bay	Canberra
Sjeverna teritorija	Darwin
Ostrva Ashmore i Cartier
Australijska antarktička teritorija
Ostrvo Norfolk
Božićno ostrvo
Kokosova ostrva
Ostrva Koralnog mora
Ostrvo Heard i arhipelag McDonald

Privreda

Big Pit rudnik zlata

Australija pripada razvijenim zemljama. Australci imaju visok životni, socijalni, zdravstveni i kulturni standard. Privredni razvoj zemlje prvenstveno je zasnovan na vlastitim prirodnim i ljudskim resursima.

Industrija

Do Drugog svjetskog rata, Australija je bila poljoprivredna zemlja. Poslije investicija SAD-a i Ujedinjenog Kraljevstva dolazi i veći razvoj industrije te ostalih grana privrede. U industriji se ostvaruje više od 60% nacionalnog dohotka zemlje. Svoj industrijski razvoj Australija štiti visokim uvoznim taksama i carinom. Australija ima i dobro razvijenu obojenu i crnu metalurgiju, mašinsku i uopće tešku industriju. U novije vrijeme snažno su se razvile hemijska i petrohemijska industrija, mašinska, industrija saobraćajnih sredstava, građevinska. Razvijene su i prehrambena, tekstilna i kožarska industrija.

Rudarstvo

Rudna bogatstva Australije su velika. Ona je najveći proizvođač boksita. Prema proizvodnji željezne rude i olova zauzima treće mjesto, a na četvrtom mjestu je u proizvodnji zlata. Australija rapolaže slodnim zalihama srebra, bakra, cinka, titanija i kadmija. Ona je bogata i mrkim ugljem i kamenim ugljem, zemnim plimom, naftom i uraniem. Kameni ugalj se izvozi u mnoge zemlje Azije. Gotovo sva proizvodnja je namijenjena izvozu. Najveći rudnici uglja su u Novom Južnom Velsu i Kvinslendu.

Stočarstvo i ratarstvo

Izvoz u 2006.

Za sve potrebe ratarske proizvodnje u zemlji se iskorištava samo 2% ukupne površine kontinenta. Ipak, ratarska proizvodnja daje velike tržišne viškove. Australija na svjetskom tržištu prodaje velike količine pšenice, kukuruza, ječma, riže i pamuka. Ona je na četvrtom mjestu prema izvozu pšenice, na šestom je mjestu prema izvozu pamuka i šećera. Ona izvozi dosta voća, duhana i povrća. Najvažniji poljoprivredni regioni nalaze se na istoku i jugoistoku zemlje.

Stočarstvo je mnogo razvijenije od ratarstva. Ogromna prostranstva kontinenta, zahvaljujući obilju podzemnih voda, koriste se za gajenje ovaca i goveda. Prema broju ovaca ona je na prvom mjestu u svijetu. Australci uglavnom uzgajaju merino-ovce koje imaju kvalitetnu dugu i meku vunu. Govedarstvo je specijalizovano za proizvodnju mesa. Australija na svjetskom tržištu prodaje dosta putera i sira.

Saobraćaj

Iako zahvata veliku površinu, Australija je saobraćajno dobro povezana. Ona ima 45.000 km željezničkih pruga. Automobilski i zračni saobraćaj su jako razvijeni. Putevima Australije 1991. kretalo se više od devet miliona putničkih automobila, što je gotovo kao u SAD, ako se uzme u obzir broj stanovnika, a mnogo više nego u bilo kojoj zemlji u svijetu. Svi veći gradovi su međusobno povezani avionskim saobraćajem.

Stanovništvo

Aboridžanski plesači, 1981.

Australija je slabo naseljena. Prosječna naseljenost kontinenta iznosi neznatno više od 2 stanovnika po kvadratnom kilometru. Centralni i zapadni predjeli su veoma slabo naseljeni. U ovim predjelima na površini od nekoliko kvadratnih kilometara živi samo po jedan Australac. Najgušće je naseljena istočna Australija. Međutim, ni ovdje prosječna naseljenost ne prelazi 25 do 30 stanovnika po kvadratnom kilometru. Stanovništvo isključivo živi u velikim gradovima. U gradovima Sydney, Melbourne, Brisbane, Adelaide i Perth živi više od 75% ukupnog stanovništva zemlje. U Australiji praktično i nema pravih seoskih naselja. Stanovništvo koje se bavi poljoprivredom živi na velikim i izolovanim farmama.

Do dolaska Evropljana, Australiju su isključivo naseljavali Aboridžini. Oni su živjeli u grupama, često veoma udaljenim jedna od druge, a bavili su se sakupljanjem plodova i lovom. Doselili su se iz susjednih azijskih prostora. Evropljani su na kontinetu zatekli tri stotine hiljada domorodaca. Danas ih ima svega 80 do 90 hiljada. Žive na farmama evropskih doseljenika kao poljoprivredni radnici.

Nakon Drugog svjetskog rata pa do 2000, gotovo 5.900.000 ljudi imigraralo je u zemlju, što znači da je skoro dvoje na svakih sedam Australaca rođeno u inozemstvu. Imigranti su uglavnom obučeni, ali imigracijska kvota obuhvata i kategorije za članove porodice i izbjeglice. Tokom 2001, pet najvećih grupa koje čine 23,1% Australaca rođenih u inozemstvu, potječu iz Ujedinjenog Kraljevstva, Novog Zelanda, Italije, Vijetnama i Kine. Ubrzo nakon ukidanja politike bijele Australije 1973, vlada je organizirala i podsticala brojne inicijative kako bi promovirala rasnu harmoniju baziranu na politici multikulturalizma.

Jezik

Iako nema status službenog jezika, engleski jezik je jezik kojim se najviše govori i piše, i to u obliku koji je poznat kao australijski engleski. Prema popisu iz 2001, engleski kao jedini jezik u kući koristi oko 80% stanovništva. Sljedeći najučestaliji jezik je kineski (2,1%), pa italijanski (1,9%) te arapski jezik (1,4%).

Mnogi pripadnici prve ili druge generacije potomaka migranata govore dva jezika. Vjeruje se da je u vrijeme prvih kontakata sa Evropljanima, postojalo između 200 i 300 australijskih aboridžinskih jezika. Do danas je preživjelo svega 70, od čega samo njih 20 nije u opasnosti od izumiranja. Domoradački jezik ostao je osnovni jezik za oko 50.000 ljudi (0,25%). Znakovni jezik poznat kao auslan koristi oko 6.500 Australaca.

Religija

Katedrala St Mary's

Australija nema državnu religiju. Na popisu iz 2006, 68% Australaca smatra sebe kršćanima: 26% njih se izjasnilo katolicima, a 19% anglikancima. Australaca koji se ne izjašnjavaju kao kršćani, ima oko 5%. Oko 19% ispitanih ne podržava ni jednu religiju (što obuhvata ateizam, humanizam, agnosticizam i racionalizam), dok se 12% ispitanih odbilo izjasniti ili dati adekvatne odgovore. Poput drugih zapadnih zemalja, aktivno učešće građana u crkvenim aktivnostima je na znatno nižem nivou; crkvu jednom sedmično posjećuje oko 1.500.000 Australaca, što čini oko 7,5% stanovništva.

Obrazovanje

Školsko obrazovanje je obavezno od 6. do 15. godine (16. u Južnoj Australiji i Tasmaniji, odnosno 17. u Zapadnoj Australiji), što je utjecalo na to da stopa nepismenosti bude manja od 1%. Australijska vlada je podržala osnivanje 38 univerziteta i, iako je u međuvremenu otvoreno nekoliko privatnih, većina se finansira sredstvima iz državnog budžeta. Postoji i državni sistem koledža za stručnu obuku, poznat kao TAFE instituti, a mnogi sindikati organiziraju obuku novih radnika. Oko 58% Australaca između 25. i 64. godine ima stručno ili visoko obrazovanje, a sa 49% fakultetski obrazovanog stanovništva, Australija je na prvom mjestu među zemljama članicama OECD. Odnos domaćih i inozemnih studenata na australijskim fakultetima najveći je u OECD-u.

Sport

Procjenjuje se da oko 24% građana Australije starijih od 15 godina redovno učestvuje u organiziranim sportskim aktivnostima. Australija je jedinstvena u svijetu po tome što se u njoj održavaju takmičenja u četiri vrste nogometa. Australijski nogomet je najstarija vrsta nogometa u Australiji i najpopularniji sport u državi u aspektu broja gledalaca i stadiona. Potekao je iz okoline Melbourna 1850-ih godina, te je raširen u svim državama, osim Novog Južnog Velsa i Kvinslenda gdje dominira ragbi, a slijedi ga ragbi unija. Evropski nogomet je četvrti po popularnosti i ima najveći udio učesnika.

Vanjski linkovi

• Zvanični sajt premijera Australije