Harki

Harki a zo ur ger implijet evit komz eus un Aljerian a oa en em angajet eus 1957 betek 1962, en arme Bro-C'hall. Servijout a rejont ivez en Aljeria c'hall en un aozadur sivil. Dont a ra ar ger "harki" eus an arabeg haraka hag a dalvez « fiñv ». Implijet e oa ar ger-se dija evit komz eus brezelioù bihan etre meuriadoù pe enebourien diavez.

En em angajiñ a rae an Harkied en arme c’hall dre gontrad miziek da adneveziñ hep kaout ur statud soudard. Er penn-kentañ e veze implijet an « harka-où » evit difenn ar c’hêriadennoù, a vagadoù-stourm da argadiñ dindan kiriegezh ofiserien c’hall da c'houde.

E Bro-C'hall « harki » a zo « Gallaoued vuzulman broellaet » (FMR) pe « Broellourien a orin norzhafrikan » (RONA). En Aljeria ez eo deuet « harki » da vezañ heñvelster gant treitour ha kenlabourer. En ur gontañ ar "Pieds-noirs" europat, ar yuzevien hag an holl vuzulmiz lealour, a rankas Bro-C'hall degemer 2,5 milion a dud. Ober a reas war-dro ar re gentañ met dileuskel a reas ar re all. 42 500 Harkis a c'hellas dont da Vro-C'hall memes tra.

En septembre 2021, Emmanuel Macron président de la France « demande pardon » aux harkis et annonce une loi de « reconnaissance et de réparation ».

An Harki-ed e-pad brezel Aljeria (1954-1962) ha goude

E miz Kerzu 1961 e oa 63 000 Harki en arme Bro-C'hall. Ouzhpenn an Harkied e oa ivez ar soudarded vuzulman hag a oa 85 000 anezho e 1960. En holl, e-pad ar brezel, he doa arme Bro C'hall enskrivet 60 000 Harki e-touez 263 000 muzulman angajet. Arme Bro-C'hall he deus tutaet ivez war-dro 3 000 den hag a oa bet tud en FLN hag en ALN. Met lod anezho a zo bet lazhet dre zial adalek 1962. Hervez Maurice Faivre e veze kontet peder gwech muioc'h a vrezelourien vuzulman e kampoù Bro-C'hall eget eus tu an FLN. Ministrerezh an arme a lavar e vefe marvet 4 500 soudard muzulman evit Bro-C'hall e-pad ar brezel, hag ouzhpenn 600 anezho a oa bet kollet.

Nebeut a amzer goude dizalc'hidigezh Aljeria

Goude ar 5 a viz Gouere 1962 e kreskas an niver a lazhadegoù Harkied betek Here eus ar memes bloavezh. En holl, niver an Harkied lazhet goude an harz-tennañ, bet lazhet dre zial, a oa etre 10 000 ha 150 000. Kalz a Harkied a zo bet harzet ha lakaet en toull-bac'h ivez.

Doareoù d’o lakaat da zont da Vro-C’hall

E 1962, ne oa raktres skarzhañ na gwareziñ ebet evit an Harkied hag o familhoù, hag ar gouarnamant a oa bet tapet fall gant dilestradeg ar vroellourien repuad. 15 000 da 20 000 eo niver ar familhoù eus an Harkied, pe war-dro 90 000 den, a c'hellas mont da vevañ da Vro-C'hall eus 1962 betek 1968. Ar brasañ niver a chomas en Aljeria ha degadoù a viliadoù anezho a zo bet drouklazhet.

An Harkied e Bro-C'hall adalek 1962

A-benn ar fin e c’hellas 91 000 Harki hag o familhoù mont da vevañ da Vro-C'hall eus 1962 betek 1968. D’an 31 a viz Genver 1964 e resevas ar brefeded ur paper digant ar ministr François Missoffe e-lec'h e oa lâret ne oa ret dezho adlojañ an Harkied nemet goude bezañ adlojet an holl b-"pieds-noirs" hag a c'houlennfe ul lojeiz pe a vefe lojet fall.

Devezh gouestlet d'an Harkied

D’ar 25 a viz Gwengolo bep bloaz e vez un devezh gourc'hemennoù evit an Harkied. Ar prezidant Jacques Chirac en devoa divizet se d'an 31 a viz Meurzh 2003.

Sell an FLN e-keñver an Harkied

En Aljeria n’o devoa ket bugale an Harkied ar gwir da gaout ur gelennadurezh uhel, diskoliet ma vezent abred a-walc'h, goude bezañ dilezet gant ar gouarnamant c'hall. Ar familhoù n'ho devoa ket gwir da vont da Aljeria evit douarañ an Harkied a veve e Bro-C'hall hag a varve eno.

Gweladenn Abdelaziz Bouteflika e Bro-C'hall e miz Mezheven 2000

D'ar 16 a viz Mezheven 2000, er skinwel gall, e-keit ma oa prezidant ar republik aljerian, Abdelaziz Bouteflika, o weladennañ en un doare ofisiel Bro-C'hall, a zisklêrias ne oa ket prest c'hoazh pobl Aljeria da asantiñ e c'hellfe Harkied dont en-dro da Aljeria. Keñveriet eo bet, gant ar prezidant aljerian, an Harkied gant ar genlabourerien c’hall dindan dalc'hidigezh an nazied etre 1940 ha 1944. Fuloret e oa an Harkied da c'houde peogwir e nac'hent ar geñveriadenn-mañ.

Testenioù ha romantoù

Fatima Besnaci-Lancou, Fille de harki, rakskrid gant Jean Daniel ha Jean Lacouture, embannadur diwar l’Atelier, eil embannadur Gwengolo 2005.
Fatima Besnaci-Lancou, Nos mères, paroles blessées, une autre histoire de harkis, rakskrid gant Claude Liauzu, embannadur Zellige, Gwengolo 2006.
Fatima Besnaci-Lancou, Treize chibanis harkis, rakskrid gant Gilles Manceron, emb. Tirésias, Du 2006.
Fatima Besnaci-Lancou (dir.), Des vies - 62 enfants de harkis racontent, rakskrid gant Boris Cyrulnik, emb. diwar l'Atelier, C'hwevrer 2010.
Farid Boudjellal, Le cousin harki, emb. Futuropolis, Meurzh 2012 (bandenn treset).
Daniel Blancou, Retour à Saint-Laurent-des-arabes, emb. Delcourt, Paris, Meurzh 2012.
Hacène Rabah Bouguerra, La forfaiture du corbeau, romant, emb. Bénévent, 2011.
Nordine Boulhais, Histoire des harkis du Nord de la France, emb. L'Harmattan, esa, Gwengolo 2005.
Nordine Boulhais, Des Harkis berbères de l'Aurès au Nord de la France, emb. Presses universitaires du Septentrion, étude, Gwengolot 2001.
Karim Brazi, Le vilain petit Berbère, romant, Gwengolo 2007.
Jacques Duquesne, Pour comprendre la guerre d'Algérie, emb. Perrin, 2001.
Maurice Faivre, L’Histoire des harkis, Guerres mondiales et conflits contemporains, Genver 2002.
Kader Hamiche, Manifeste d'un fils de Harki fier de l'être, embannet à compte d'auteur, Mae 2007.
Messaoud Kafi, De berger à harki, rakskrid gant Fatima Besnaci-Lancou, embannet à compte d'auteur, Gwengolo 2009.
Dalila Kerchouche, Mon père, ce harki, emb. du Seuil, Gwengolo 2003.
Dalila Kerchouche, Leïla, avoir 17 ans dans un camp de harkis, emb. du Seuil, Here 2006.
Paulette Péju, Ratonnades à Paris, diarogañ eus Les Harkis à Paris, rakskrid gant Pierre Vidal-Naquet Postface eus François Maspero emb. La découverte.
Brahim Sadouni, Destin de Harki, emb.Cosmopole, 1añ Here 2002.
Brahim Sadouni, Une blessure profonde, emb. Frédéric Serre, Mae 2011, 215 pajenn.
Saliha Telali, Les enfants de harkis : entre silence et assimilation subie, emb. L'Harmattan, Mae 2009.
Taouès Titraoui ha Bernard Coll, Le Livre des Harkis, emb. Jeune Pied-Noir - BP 4 - 91570 Bièvres.
André Wormser, Pour l'honneur des harkis, 1 an de combats, 45 années de lutte, emb. Sillages, Meurzh 2009.