Эўрыпід

Эўрыпід
стар.-грэч.: Εὐριπίδης
Бюст Эўрыпіда, рымская копія грэчаскага арыгінала 330 да н.э.
Асабістыя звесткі
Дата нараджэння	не раней за 485 да н.э. і не пазней за 480 да н.э.
Месца нараджэння	Востраў Саламін, Астравы, Атыка, Грэцыя[…]
Дата смерці	не раней за 407 да н.э. і не пазней за 405 да н.э.
Месца смерці	Пела, абшчына Пела[d], Pella Regional Unit[d], Цэнтральная Македонія, дэцэнтралізаваная адміністрацыя Македонія і Фракія[d], Грэцыя[…]
Грамадзянства	Старажытныя Афіны
Бацька	Mnesarchus[d]
Маці	Cleito[d]
Дзеці	Эўрыпід Малодшы[d]
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	аўтар трагедый, драматург, пісьменнік, паэт, філосаф
Жанр	старажытнагрэчаская трагедыя[d]
Мова твораў	старажытнагрэчаская мова
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Эўрыпід, таксама Еўрыпід (стар.-грэч.: Εὐριπίδης, лац.: Euripides, 480 — 406 да н.э.) — старажытнагрэчаскі драматург.

Біяграфічныя звесткі

Упершыню выступіў у драматычных спаборніцтвах у 455 да н.э. (перамагаў 5 разоў, апошні раз пасмяротна). Падвяргаўся крытыцы за погляды, блізкія натурфілосафам і сафістам. 3 408 да н.э. жыў у Македоніі.

Старажытныя аўтары Філохар і Сатыр апісвалі Эўрыпіда як мізантропа, які пазбягаў грамадства, хаваючыся ў пячоры. Рымскі аўтар другога стагоддзя Аўл Гелій сцвярджаў, што наведаў «злавесную і змрочную пячору» падчас свайго візіту ў Афіны (Атычныя ночы XV.20).

Са старажытных часоў вядомасць атрымала пячора Эўрыпіда каля мястэчка Пэрыстэрыа на поўдні вострава Саламін, Грэцыя.

Творчасць

Прадстаўнік новай антычнай трагедыі, у якой пераважае псіхалогія над ідэяй Боскага року. Напісаў 92 п'есы, з якіх захаваліся 17 трагедый, сатыраўская драма «Кіклоп» і больш за тысячу фрагментаў. Адлюстраваў супярэчнасці афінскай дэмакратыі, якія паглыбіліся ў час Пелапанескай вайны. У трагедыях «Геракліды» (каля 430 да н.э.), «Гекуба» (каля 424 да н.э.), «Прасіцелькі» (каля 422 да н.э.), «Траянкі» (415 да н.э.), «Фінікіянкі» (каля 410 да н.э.) выражаны ідэі патрыятызму, антываеннай і антыспартанскія тэндэнцыі. Вялікім знаўцам чалавечай душы выступіў у трагедыях «Медэя» (431), «Іпаліт» (428 да н.э.), гераіні якіх пакутуюць з прычыны сваіх нястрыманых страсцей і супярэчлівых імкненняў. Узор патэтычнай трагедыі — «Іфігенія ў Аўлідзе» (406 да н.э.). У бытавых драмах «Алкестыда» (438 да н.э.), «Алена» (412 да н.э.), «Іон» (каля 413 ці 409 да н.э.) прысутнічаюць інтрыга, прыгоды і шчаслівы канец. Яго творчасць вызначаецца пераасэнсаваннем міфаў, пільнай увагай да ўнутранага свету чалавека («Электра», 413 да н.э.; «Арэст», 408 да н.э.), адыходам ад нарматыўных прынцыпаў класічнай трагедыі, мовай, блізкай да гутарковай. Напісаў таксама п'есы «Андрамаха» (каля 430 да н. э.), «Геракл» (каля 415 да н. э.), «Вакханкі» (пасля 410 да н. э.) і інш.

У адрозненне ад многіх сучаснікаў Эўрыпід скептычны ў адносінах да багоў. Ён не верыць у боскае паходжанне законаў абшчыны, нормаў чалавечага жыцця. У Эўрыпіда не багі, а чалавечыя пачуцці вызначаюць лёс людзей.

Адна з найбольш вядомых трагедый Эўрыпіда — «Медэя». пастаўленая ў 431 да н.э. Сюжэт яе — паводле папулярнага міфа — быў шырока вядомы. Медэя, дачка цара Калхіды, дапамагла Ясону здабыць выключную каштоўнасць — Залатое Руно (сімвал хутчэй за ўсё патаемных ведаў, запісаных рунамі на скуры). Яна ахвяруе сваёй радзімай, дзявочым гонарам, добрым імем, нават родным братам. I вось пасля некалькіх гадоў шчаслівага жыцця Ясон пакідае Медэю дзеля дачкі карынфскага цара. Медэя забівае цара і яго дачку, а таксама — пасля доўгіх і цяжкіх ваганняў — сваіх уласных дзяцей, каб гэтым адпомсціць здрадніку Ясону.

Яшчэ адна вядомая трагедыя Эўрыпіда — «Іпаліт». Яна распавядае пра грахоўнае каханне Федры, маладой жонкі Тэсея, што некалі перамог пачвару Мінатаўра на Крыце, да свайго пасынка Іпаліта. Іпаліт не прыняў заляцанні мачахі. Тая жорстка адпомсціла: павесілася, пакінуўшы мужу ліст, дзе абвінавачвала Іпаліта ў замаху на яе жаночы гонар. Тэсей праклінае сына. Праклёны бацькоў заўсёды спраўджваюцца: Іпаліт гіне. Даведаўшыся праўду ад багіні Артэміды, якой служыў Іпаліт, Тэсей не можа дараваць сабе.

Эўрыпід паўстае выключным майстрам псіхалагічнай распрацоўкі вобразаў: ён з вялікім майстэрствам паказвае душэўнае жыццё сваіх герояў: ваганні, гнеў, страшэнныя пакуты Медэі, усе перыпетыі любоўнай палкасці Федры, чысціню Іпаліта. Тут ужо асабістыя пачуцці ўступаюць у канфлікт з няпісанымі нормамі чалавечай маралі. Але і яны ў Эўрыпіда адступаюць перад чалавечымі эмоцыямі.

Творы Эўрыпіда сведчылі, што класічная трагедыя развівалася надзвычай хутка і ў кірунку да ўсё большай займальнасці, дынамічнасці, напружанай інтрыгі, нечаканых паваротаў сюжэта і, безумоўна, псіхалагізму. У трагедыях Эўрыпіда адбываліся хуткія перамены сітуацый, непрадказальнае развіццё падзей, бо героі яго пастаянна ў сумненнях, у напале пачуццяў. Драматург браў заўсёды міфы ці варыянты міфаў, менш вядомыя, і інтэрпрэтаваў іх адвольна. Трагедыі багоў і герояў ператвараліся ў трагедыі звычайных людзей. Сафокл паказваў чалавека такім, якім ён павінен быць, а Эўрыпід — такім, які ён ёсць.

Трагедыю «Медэя» на беларускую мову пераклаў Лявон Баршчэўскі, трагедыю «Вакханкі». — Юльян Дрэйзін.

Раней за Эўрыпіда жыў малавядомы драматург з такім жа імем, як паведамляецца ў візантыйскім слоўніку Суды.

Беларускія пераклады (публікацыі)

• Бакханкі / пераклад Ю. Дрэйзіна, каля 1926, падрыхтоўка тэксту і каментара да публ. Л. Баршчэўскага, 2012 // Старагрэцкая драматургія. Мн., 2020 (серыя «Драматургі свету»).
• Медэя / Пераклад Л. Баршчэўскага, прадм. В. Ракіцкага. Мн., 2018 (серыя «Драматургі свету»).

Літаратура

• Малюковіч С. Эўрыпід // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 18. Кн. 1: Дадатак: Шчытнікі — Яя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2004. — Т. 18. Кн. 1. — 472 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0295-4 (т. 18. Кн. 1).
• Шамякіна Т. Антычная літаратура // Міфалогія і беларуская літаратура: нарысы і эсэ / Таццяна Шамякіна. — Мінск: Маст. літ., 2008. — С. 213—242. ISBN 978-985-02-0925-2.