Цёмныя Крамы

Казьмадзям’янаўская (Францішка Скарыны) вуліца, здымак 1930 года

Цёмныя Крамы — гістарычная мясцовасць Мінска, размешчаная паміж Нізкім і Верхнім Рынкам, уздоўж Казьмадзям’янаўскай вуліцы. Ансамбль забудовы раёна быў унікальным помнікам горадабудаўніцтва эпохі Рэнесансу. Пацярпела ў Другую сусветную вайну і канчаткова страціла аўтэнтычнае аблічча ў выніку паваенных рэканструкцый.

Паходжанне назвы

Высокі Рынак і Цёмныя Крамы на плане 1857 г.

Цёмныя Крамы на плане 1858 г.

Урбанонім «Цёмныя Крамы» ўтварыўся праз асаблівасць забудовы — на вузкую, шчыльна забудаваную Казьмадзям’янаўскую вуліцы, дзе тулілася вялікая колькасць крам, блага трапляла дзённае святло. Назва вуліцы паходзіць ад старадаўняга Казьмадзям’янаўскага праваслаўнага манастыра, які знаходзіўся на ўсходняй ускраіне старажытнага Менска і быў таксама комплексам абарончага значэння.

Гісторыя

Касцёл баніфратаў. Фрагмент літаграфіі Б. Лявэрня, 1840 г.

Праект рэканструкцыі будынка на месцы зруйнаванага касцёла

Казьмадзям’янаўская вуліца — адна з найстаражытнейшых у Менску. Яна пачыналася з Нізкага Рынка і заканчвалася каля касцёла Дабравешчання Найсвяцейшай Панны Марыі каталіцкага кляштара ордэна бернардзінак (цяпер у касцёле месціцца кафедральны сабор Сашэсця Святога Духа Беларускага экзархата Маскоўскага патрыярхату).

Цёмныя Крамы. Малюнак М. Сляпяна, 1925 г.

На пачатку вуліцы, унізе перад пагоркам, знаходзіўся кляштар каталіцкага ордэна баніфратаў з касцёлам (імаверна, існаваў да 1-й паловы XIX ст.), у 1700 годзе пры ім дзейнічаў шпіталь. Цяпер на месцы баніфрацкага кляштарнага комплексу знаходзіцца тралебусна-аўтобусны прыпынак.

Пачатак Козьма-Дзям’янаўскай вуліцы (тагачаснай Францішка Скарыны) на кадры з фільма Кастусь Каліноўскі (1927)

Мураваны архітэктурны ансамбль Казьмадзям’янаўскай вуліцы цалкам сфарміраваўся яшчэ ў XVIII ст. Забудова складалася з двух- і трохпавярховых дамоў, на першых паверхах размяшчаліся невялікія крамы. Некаторыя будынкі мелі ўласныя назвы, у архіўных дакументах згадваецца «аддадзены ў 1829 годзе Эканоміяй Архірэйскага дома ў арэнднае трыманне мяшчаніну Румеру дом, вядомы як Гіндзейская камяніца». Па выходных і святах тут і на бліжэйшых вуліцах разгортваўся людны гандаль.

У канцы XIX ст. у адным з двароў на Казьмадзям’янаўскай знаходзілася невялікая абутковая фабрыка, створаная на базе майстэрні.

Ад 1926 года вуліца насіла імя беларускага першадрукара Францішка Скарыны, аднак у сувязі з пачаткам палітыкі русіфікацыі і масавых сталінскіх рэпрэсій у 1933 годзе яе перайменавалі ў гонар расійскага пралетарскага паэта Дзям’яна Беднага. У тыя часы, акрамя крам, на вуліцы знаходзіўся шэраг устаноў: Менская і Беларуская канторы «Саюзутыль», склад вопраткі Гарпрамгандлю, садавінагародніная база Мінпрамгандлю.

Да Другой сусветнай вайны мясцовасць яшчэ захоўвала сваё гістарычнае аблічча, але ў выніку бамбардзіроўкі была амаль цалкам зруйнавана. Апошнія тры будынкі колішніх Цёмных Крамаў знішчылі падчас будаўніцтва станцыі метро «Няміга» ў 1989 годзе.

У наш час на гэтым месцы замест аднаўлення старадаўняй Казьмадзям’янаўскай вуліцы стварылі спрэчную па сваіх функцыянальна-планіровачных і архітэктурных якасцях структуру з пляцовак і прыступак, якая прэтэндуе на асацыяцыі са старой забудовай. У 2018 годзе спуску ў пешаходнай зоне ад Свята-Духава кафедральнага сабора да вуліцы Максіма Багдановіча была нададзеная назва Козьма-Дзям’янаўскі спуск.

Цікавыя факты

• У 1928 годзе пры будаўніцтве каналізацыйнай сеткі на пляцы Волі падчас капання траншэі з боку вуліцы Францішка Скарыны (былой Казьмадзям’янаўскай) «…рабочыя на глыбіні 2 1/2 аршынаў нечакана выявілі каля 15 чалавечых шкілетаў… Як мяркуецца, шкілеты маюць даўнасць каля 150 гадоў. Гэтай знаходкай зацікавіліся Белдзяржмузей і Інбелкульт» (газета «Рабочий»).

Галерэя

• Старыя здымкі
• 
  Пачатак вуліцы з боку Высокага Рынка, каля 1900 г.
• 
  Пачатак вуліцы з боку Высокага Рынка, 1915—17 гг.
• 
  На кадрах з фільма Кастусь Каліноўскі, 1927 г.
• 
  да 1933 г.

• 
  1941 г.
• 
  1942 г.
• 
  1941—44 гг.
• 
  Пачатак вуліцы з боку Высокага Рынка, красавік 1943 г.

• 
  каля 1944 г.
• 
  каля 1944 г.
• 
  Пачатак вуліцы з боку Нізкага Рынка, каля 1944 г.
• 
  Пачатак вуліцы з боку Нізкага Рынка, 1944 г.

Літаратура

• Шыбека З. В., Шыбека С. Ф. Мінск: Старонкі жыцця дарэв. горада / Пер. з рускай мовы М. Віжа; Прадмова С. М. Станюты. — Мн.: Полымя, 1994.— 341 с. [1] асобн. арк. карт.: іл. ISBN 5-345-00613-X.
• Цёмныя крамы // Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БЕЛТА, 2001. — С. 548. — 576 с.: іл. — ISBN 985-6302-33-1.
• Мінск. Стары і новы / аўт.-склад. У. Г. Валажынскі; пад. рэд. З. В. Шыбекі — Мінск: Харвест, 2007— 272 с.: іл. ISBN 978-985-16-0092-8.
• Пазняк З. С. Рэха даўняга часу: Кн. для вучняў. — Мн.: Нар. асвета, 1985.— 111 с.: іл.
• Юрий Жутяев. «Темные крамы» Козмодемьяновской улицы Архівавана 5 сакавіка 2016. // Вечерний Минск № 77 (11338), 9.04.2007

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Цёмныя Крамы