Туніс

Туніская Рэспубліка
الجمهورية التونسية‎
(аль-Жумхурыя ат-Тунісія)
République tunisienne

Сцяг Туніса Герб Туніса
Дзяржаўны гімн Туніса
Дата незалежнасці	20 сакавіка 1956 (ад Францыі)
Афіцыйная мова	арабская
Сталіца	Туніс
Найбуйнейшы горад	Туніс
Форма кіравання	Прэзідэнцкая рэспубліка
Прэзідэнт Прэм'ер-міністр	Беджы Каід Эс-Себсі Хабіб Эсід
Дзярж. рэлігія	іслам суніцкага толку
Плошча • Усяго • % воднай паверхні	89-я ў свеце 163 610 км² 5,0
Насельніцтва • Ацэнка (2017) • Шчыльнасць	11 403 800 чал. (79-я) 70 чал./км²
ВУП   • Разам (2017)   • На душу насельніцтва	$136,8 млрд.  (70-ы) $12065
Валюта	Туніскі дынар (TND, код 143)
Інтэрнэт-дамен	.tn
Код ISO (Alpha-2)	TN
Код ISO (Alpha-3)	TUN
Код МАК	TUN
Тэлефонны код	216
Часавыя паясы	1

Туні́с (араб. تونس‎‎), афіцыйная назва — Туніская Рэспубліка — дзяржава ў Паўночнай Афрыцы, самая малая па памерах тэрыторыі краіна рэгіёну. На поўначы і ўсходзе абмываецца Міжземным морам, на захадзе і паўднёвым захадзе мяжуе з Алжырам, на паўднёвым усходзе — з Лівіяй. Сталіца — горад Туніс.

Туніс — адзін са старажытных ачагоў сусветнай цывілізацыі. Менавіта тут знаходзіўся цэнтр старажытнага Карфагена

Член Лігі Арабскіх Дзяржаў, Саюза Магрыбу, Франкафоніі, Афрыканскага саюза

Этымалогія

Ад назвы горада Туніс — цэнтральнага паселішча, порта і сталіцы сучаснага Туніса. Само слова, хутчэй за ўсё, паходзіць ад берберскага кораня ⵜⵏⵙ, які азначае «пасяліцца» або «табар».

Геаграфічнае становішча

Асноўны артыкул: Геаграфія Туніса

Па плошчы гэта самая маленькая краіна Магрыба. На поўначы і ўсходзе абмываецца Міжземным морам, узбярэжжа моцна зрэзанае, маюцца тры вялікіх залівы: заліў Туніс, заліў Хамамет і Габес (Малы Сідр). У Тунісе знаходзіцца мыс Бен-Сека — самы паўночны пункт Афрыкі. На захадзе і паўднёвым захадзе Туніс мяжуе з Алжырам (965 км), на паўднёвым усходзе — з Лівіяй (459 км).

Тэрыторыя Туніса размяшчаецца ў часавым поясе пад назвай Цэнтральнаеўрапейскі час (CET) (UTC 1). На летні час Туніс не пераходзіць.

Прырода

Асноўны артыкул: Геаграфія Туніса

Шот-эль-Джэрыд

На поўначы рэльеф пераважна горны — з Алжыра заходзяць адгор’і ўжо невысокіх тут гор Атлас, мясцовая назва — Дарсал. Тут знаходзіцца самы высокі пункт Туніса — гара Джэбель-Шамбі (1544 м). На поўнач ад Дарсала ляжыць Тэль — край узгоркаў, і нізкагор’яў; на поўдзень — дэпрэсія, занятая шотамі — саланчакамі, буйнейшы з якіх — Шот-эль-Джэрыд. Тут жа знаходзіцца самы нізкі пункт Туніса — Шот-эль-Гарса (17 м ніжэй узроўню мора). Уздоўж усходняга ўзбярэжжа цягнецца раўніна Сахель, На поўдні бягуць узгоркі Гафса вышынёй да 500 м.

Клімат Туніса — субтрапічны міжземнаморскі на поўначы і ўздоўж узбярэжжа, на поўдні і ва ўнутраных раёнах — трапічны пустынны. Сярэднія тэмпературы студзеня 10 °C на поўначы і 21 °C на поўдні, ліпеня 26 °C на поўначы і 33 °C на поўдні. Ападкаў за год выпадае ад 100 мм на поўдні да 1500 мм у горных раёнах, некаторыя пустынныя вобласці наогул не атрымліваюць ападкаў на працягу шматлікіх гадоў запар. Для Туніса характэрны зімовы максімум ападкаў. У пустынных раёнах уначы нярэдкія замаразкі нават увесну і ўвосень, хоць днём тэмпература ў гэты перыяд можа дасягаць 25… 27 °C. Лепшы час для наведвання краіны — верасень-лістапад і сакавік-чэрвень.

Рачная сетка развітая слаба. Буйнейшая рака, а таксама адзіная рака, што не перасыхае — Меджэрда, працякае ў вобласці Тэль. Пачынаецца Меджэрда ў гарах Алжыра і ўпадае ў Туніскі заліў. Найбольш паўнаводная яна ў зімовы перыяд. Усе астатнія рэкі — часовыя вадацёкі (вадзі). Азёры або лагуннага тыпу, або шоты.

Нягледзячы на невялікія памеры, Туніс мае разнастайныя ландшафты, па багаццю яго прырода не саступае алжырскай і мараканскай. Узвышшы поўначы і ніжнія добра ўвільготненыя схілы гор адносяцца да зоны міжземнаморскіх лясоў, якія дзе-нідзе захаваліся. Паўднёвыя схілы гор і частка раўніны Сахель занятыя засушлівымі стэпамі. Поўдзень Туніса — зона трапічных пустынь, што адносяцца да Сахары — Эль Хамра (заходзіць з Лівіі) і Вялікі Эрг (большая частка — у Алжыры).

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Туніса

Ксар у паўднёвым Тунісе

Землі сучаснага Туніса былі арэнай многіх знакавых падзей гісторыі старажытнага часу. У 814 г. да н. э. каланістамі з фінікійскага горада Тыр быў заснаваны горад Карфаген, які за некалькі стагоддзяў ператварыўся ў адну з наймацнейшых дзяржаваў свету. У III ст. да н.э. інтарэсы Карфагена сутыкнуліся з Рымскімі інтарэсамі, што прывяло да Пунічных войнаў, у кожнай з якіх Карфаген пацярпеў паразу, а у выніку трэцяй у 146 г. да н.э. горад быў захоплены і зруйнаваны, а тэрыторыя Туніса ўвайшла ў склад Рымскай дзяржавы. У V стагоддзі Паўночную Афрыку захапілі вандалы і стварылі тут сваё каралеўства. У VI ст. вандалаў пацясніла Візантыйская імперыя.

Туніс Хафсідаў, 1400

У канцы VII ст. уся Паўночная Афрыка трапіла пад уладу Арабскага халіфата. З таго часу Туніс з’яўляецца трывалай часткай араба-ісламскага свету. Пасля распаду адзінага халіфата ў VIII ст. Туніс уваходзіў у склад шэрагу мясцовых арабскіх каралеўстваў ажно да XVI ст., калі сюды прышлі туркі-асманы. Падчас асманскага панавання паўночна-заходняя Афрыка была прытулкам для піратаў, даволі незалежным ад Стамбула. У 1705 годзе паўстала фактычна незалежная (хаця і прызнавала Асманскі сюзерэнітэт) дзяржава Туніс пад уладай беяў з дынастыі Хусейнідаў.

У 1883—1956 гг. Туніс у статусе пратэктарату знаходзіўся пад уладай Францыі, маючы ўласныя герб, гімн, грошы. У 1956 годзе Францыя прызнала незалежнасць Туніскага каралеўства. У наступным годзе манархія была скасавана. Першыя трыццаць гадоў незалежнасці на чале Туніса стаяў прэзідэнт Хабіб Бургіба, праўленне якога прахлдзіла пад знакам ісламізацыі.

У 1987 годзе ў у краіне адбылася «Язмінавая рэвалюцыя» — прэзідэнт краіны Хабіб Бургіба быў зрынуты прэм’ер-міністрам Бен Алі са згоды ўсіх ключавых міністраў і сілавых ведамстваў. У наступным годзе ў Тунісе былі праведзены абмежаваныя рэформы. Кіраўніцтва краіны здолела перайсці ад аднапартыйнай сістэмы да фармальна шматпартыйнай, пазбегнуўшы магчымых на такім шляху цяжкіх наступстваў і не страціўшы руль кіравання. Туніс праводзіў празаходнюю палітыку, змагаючыся з ростам ісламскага фундаменталізму.

На працягу 2000-х гадоў у краіне дынамічна развівалася эканоміка. Напрыклад, аб’ём ВУП па парытэце пакупной здольнасці за 2011 год склаў звыш 100 мільярдаў долараў (каля 9500 долараў на душу насельніцтва). Як вызначалі тагачасныя апытанні, амаль палова насельніцтва адносіла сябе да сярэдняга класа.

У снежні 2010 года распачалася туніскі актывіст здзейсніў самаспаленне ў сталіцы дзяржавы, запусціўшы тым самым масавыя хваляванні. У выніку дэманстрацыі ўжо да сярэдзіны студзеня наступнага года абярнуліся звяржэннем афіцыйнага ўрада — прэзідэнт Зін Аль-Абідзін Бен Алі і члены яго сям’і былі вымушаныя збегчы з Туніса. Гэтыя падзеі назвалі другой Язмінавай рэвалюцыяй. З хваляванняў супраць рэжыму Бен Алі пачалася «Арабская вясна».

Да 2018 года на пасадзе кіраўніка дзяржавы змяніліся чатыры палітыкі, але стабільнасць у гэтую краіну так і не вярнулася. Тут былі здзейснены гучныя тэракты, адказнасць за якія нязменна брала на сябе «Ісламская дзяржава». Найбольш буйныя трагедыі адбыліся ў першай палове 2015 года. Гэта майскі напад на музей Брага ў сталічных ваколіцах, падчас якога загінула больш за 20 чалавек. А ў чэрвені адбыўся расстрэл турыстаў у курортным горадзе Сусе. Тады ахвярамі ісламістаў стала больш за 70 чалавек.

Гэтыя два найбольш рэзанансныя тэракты абвалілі эканоміку Туніса, моцна залежную ад турызму. На наступны год радыкальныя ісламісты, арыентуючыся на групоўкі з суседняй Лівіі, здзейснілі няўдалую спробу захапіць прыгранічны горад каля мяжы з былой «Джамахірыяй лівійскага народа». Улады рэзка ўзмацнілі барацьбу з тэрарызмам і рэлігійным экстрэмізмам, хоць сітуацыя з бяспекай замежных турыстаў засталася напружанай, у тым ліку і з-за блізкага суседства з ахопленай грамадзянскай вайной Лівіяй, і з насычаным ісламісцкімі групоўкамі Алжырам.

Дзяржаўны лад

Асноўны артыкул: Дзяржаўны лад Туніса

Беджы Каід Эс-Себсі у прэзідэнцкім палацы

Туніс — прэзідэнцкая рэспубліка. Згодна з Канстытуцыяй, прэзідэнт абіраецца тэрмінам на 5 гадоў. Прэм’ер-міністр і кабінет міністраў прызначаюцца прэзідэнтам. У 2011 годзе, аднак, прэзідэнт і прэм’ер-міністр былі абраны Устаноўчым сходам. У снежні 2014 года на выбарах перамог Беджы Каід Эс-Себсі. Пасля адстаўкі прэзідэнта Зімбабве Роберта Мугабэ ён апынуўся самым старым дзеючым прэзідэнтам свету.

Асамблея народных прадстаўнікоў — аднапалатны парламент, у якім налічваецца 217 месцаў. Дэпутаты абіраюцца на 5 гадоў. Парламент размяшчаецца ў палацы Бардо (у суседнім корпусе размешчаны музей Бардо), які знаходзіцца ў горадзе Бардо каля сталіцы. 26 кастрычніка 2014 года адбыліся першыя пасля падзення рэжыму прэзідэнта Бен Алі і прыняцця новай канстытуцыі выбары ў Асамблею народных прадстаўнікоў. Большасць месцаў (83) атрымала галоўная свецкая партыя «Нідаа Туніс», а найбуйнейшая ісламісцкая партыя «Ан-Нахда» — 68 месцаў.

Адміністрацыйны падзел

Асноўны артыкул: Адміністрацыйны падзел Туніса

Туніс складаюць 24 вілаета на чале з губернатарамі, падзеленых у сваю чаргу на 260 акруг (дэлегацый). Губернатары вілаетаў прызначаюцца прэзідэнтам рэспублікі.

Насельніцтва

Дэмаграфічная крывая Туніса

Мячэць аз-Зайтуна, горад Туніс

Асноўны артыкул: Насельніцтва Туніса

Колькасць насельніцтва складае 11,4 млн чалавек (у 2017). У апошнія дзесяцігоддзі ў Тунісе рэзка падае нараджальнасць. У 2010 сумарны каэфіцыент нараджальнасці ацэньваўся ў 1,71 дзіцяці на жанчыну. Гэта быў самы нізкі паказчык сярод арабскіх краін. Аднак у 2017 годзе ён склаў ужо 2,23, а натуральны прырост — 1 %. Узрост сярэдняга тунісца — 31 год, доля дзяцей да 15 гадоў — усяго 25 %, гэта самыя «еўрапейскія» дэмаграфічныя паказчыкі ў Паўночнай Афрыцы.

97 % насельніцтва краіны — арабы. Аднак, маецца нязначная частка (1 %) бербераў, якія у асноўным пражываюць на востраве Джэрба і ў раёнах Матмата, Татаўін, Гафса. Берберы Туніса, прадстаўленыя племем нефуса, гавораць на адным з дыялектаў берберскай мовы, часта званай iэлха. Пражываюць у краіне і чаркесы (каля 1,5 %). У асноўным гэта нашчадкі егіпецкіх мамлюкаў, частка перасяленцы з Каўказа пасля Каўказскай вайны. Вялікую ролю яшчэ з каланіяльных часоў, асабліва ў адукацыі і бізнесе, мае французская мова. Сёння яе ведаюць 64 % тунісцаў.

98 % насельніцтва — мусульмане, невялікая колькасць каталікоў. Таксама ў Тунісе на востраве Джэрба пражывае самая вялікая ў арабскім свеце яўрэйская абшчына.

Большасць тунісцаў жыве ў паўночнай частцы краіны. Пустынныя вобласці заселены слаба. Гарадское насельніцтва складае крыху болей за дзве траціны (69 %). У сталічнай агламерацыі пражываюць 2,3 млн чалавек. Наступныя па памерах гарады: Сфакс (330 тыс.), Сус (270 тыс.), Кайруан (190 тыс.).

Эканоміка

Асноўны артыкул: Эканоміка Туніса

Горад Туніс

Нават паміж краін Паўночнай Афрыкі Туніс вылучаеца даволі высокім узронем эканамічнага развіцця. Гэтаму спрыяюць выгаднае геаграфічнае становішча, кампактная, даволі багатая прыроднымі рэсурсамі тэрыторыя, кваліфікаваная працоўная сіла, адносная палітычная стабільнасць.

Аліўкавыя дрэвы, Сфакс

У каланіяльны перыяд пачынаецца будаўніцтва чыгунак і шашэйных дарог, партоў, банкаў, прадпрыемстваў па здабычы карысных выкапняў (свінец, фосфар, жалезная руда). Сённяшні Туніс — аграрна-індустрыяльная краіна, аснову эканомікі якой складае сельская гаспадарка. Туніс займае 4 месца ў свеце па вырошчванню і экспарту алівак (вырошчваюцца ў асноўным на раўніне Сахель). Таксама маюцца бахчы, вінаграднікі; вырошчваюцца гранаты, цытрусавыя.

Другое месца ў нацыянальным даходзе займае турызм, трэцяе — лёгкая прамысловасць, у асноўным тэкстыльная (дае каля чвэрці экспартных паступленняў). Створана вытворчасць кампанентаў для электратэхнікі.

Буйныя радовішчы фасфарытаў. Здабыча нафты складае 5 млн тон, але гэта забяспечвае унутраныя патрэбы краіны і дае да 40 % экспартнай выручкі (у 2016 — толькі 6 %.)

Асноўныя гандлёвыя партнёры — краіны ЕС. Экспарт: Францыя (31 %), Італія (17 %), Германія (11,5 %). Імпарт: Францыя (17 %), Італія (16 %), Кітай (9 %). Туніс імпартуе прадукцыю машынабудавання (аўтамабілі, камп’ютары, тэлефоны), лекі, прадукты нафтаперапрацоўкі.

Транспарт

Цягнік на чале з цеплавозам на станцыі Сфакс SNCFT

Асноўны артыкул: Транспарт у Тунісе

Горад Туніс з’яўляецца цэнтрам транспартнай сістэмы краіны, як самы буйны горад з самым вялікім портам і зручнай транзітнай сістэмай. Важную ролю ва ўнутраных перавозках адыгрываюць аўтадарогі. На 2010 год працягласць шашэйных дарог складала 19,4 тыс. км, з іх палепшаных — 14,7 тыс. км. Чыгуначны транспарт развіты на населенай поўначы, дзе сфармавалася чыгуначная сетка. Даўжыня чыгуначнай сеткі краіны— каля 2152 км. Вузкакалейная чыгунка Гафса-Сфакс з каланіяльных часоў выкарыстоўваецца для вывазу да мора жалезнай руды і фасфарытаў. Маецца чыгуначнае спалучэнне з Алжырам, чыгункі ў Лівію існуюць толькі на паперы. Туніс мае разгалінаваную сетку трубаправодаў, уключаючы 3059 км газаправодаў, 1203 кіламетраў нафтаправодаў і 345 км нафтапрадуктаправодаў. Міжнародныя грузавыя перавозкі ажыццяўляюцца марскім транспартам. Асноўныя порты краіны: Хальк-эль-Уэд, Сфакс, Бізерта, Сехіра, Сус. Паветраны транспарт злучае Туніс з краінамі Афрыкі і Еўропы, абслугоўваюцца таксама ўнутраныя паветраныя лініі. Аэрапорты: Туніс-Карфаген, Манасцір імя Хабіба Бургібы і інш.

Культура

Асноўны артыкул: Культура Туніса

Кухня

Спіртныя напоі

Традыцыйна мусульмане не ўжываюць алкаголь, але ў Тунісе стаўленне да гэтага пытання больш ліберальнае. У краіне вырабляюцца сухія і сталовыя віны. У горадзе Грамбалія на цэнтральнай плошчы ўстаноўлены помнік у выглядзе вінаграднай гронкі. У гэтым горадзе кожны верасень праводзіцца фестываль віна. У Тунісе існуе адзіны нацыянальны піўны брэнд — «Celtia». Да нацыянальных спіртных напояў Туніса таксама адносяцца фінікавы лікёр «Tibarin» і гарэлка з інжыра — «Boukha».

Святы

• 14 студзеня — Дзень рэвалюцыі у Тунісе
• 20 сакавіка — Дзень незалежнасці
• 21 сакавіка — Дзень моладзі
• 9 красавіка — Дзень памяці пакутнікаў
• 1 мая — Свята працы
• 25 ліпеня — Дзень абвяшчэння рэспублікі
• 13 жніўня — Дзень жанчын

Узброеныя сілы

Асноўны артыкул: Узброеныя сілы Туніса

У адрозненне ад сваіх суседзяў, Алжыра і Лівіі, Туніс мае невялікія запасы нафты і, як следства, яго фінансавыя магчымасці абмежаваны. Ваенныя выдаткі ў 90-я гг. складалі 350—400 млн долараў у год. На ўзбраенні знаходзіцца зброя і ваенная тэхніка галоўным чынам заходняй вытворчасці, прычым досыць састарэлая: каля 120 танкаў, 27 самалётаў, 43 верталёты. Колькасць асабовага складу на 2012 — 40,000 чалавек (уключаючы ~23,400 тэрміновай службы; працягласць тэрміновай службы — 1 год; прызыў выбарчы).

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 16. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0263-6 (т. 16).

Спасылкі

• Урад Туніса — афіцыйны сайт (фр.)
• Туніская Палата Прадстаўнікоў Архівавана 9 ліпеня 2010. — афіцыйны сайт (ар.)
• Open Directory Project — Туніс