Паўночныя крыжовыя паходы

Паўночныя крыжовыя паходы
Асноўны канфлікт: Крыжовыя паходы
Дата	1198 — 1411
Месца	Прыбалтыка, паўночны захад Русі
Вынік	разгром і гвалтоўная хрысціянізацыя прусаў і палабскіх славян, далучэнне фінскіх земляў да Швецыі, захоп крыжакамі прыбалтыйскіх земляў да межаў Русі, Польшчы і Літвы. Правал спроб далейшых захопаў.
Праціўнікі
Тэўтонскі ордэн, Лівонскі ордэн, Ордэн мечнікаў, Добрынскі ордэн, Каралеўства Швецыя, Каралеўства Данія народы Прыбалтыкі, абадрыты, фіны, Вялікае Княства Літоўскае, прусы, Наўгародская рэспубліка, Каралеўства Польскае, Галіцка-Валынскае княства, Полацкае княства, Пскоўская рэспубліка

Паўночныя крыжовыя паходы (Балтыйскія крыжовыя паходы) — войны (1198—1411) нямецкіх, дацкіх і шведскіх рыцараў супраць фінскіх плямёнаў (фінаў, ліваў, эстаў), славян (бодрычаў, памаран, люцічаў), балтыйскіх народаў (прусаў, літоўцаў, куршаў, земгалаў і жамойтаў) з мэтай распаўсюджванню каталіцтва і выкаранення паганства, а часам і саміх паганаў. Часам да Паўночных крыжовых паходаў адносяць ваенныя кампаніі шведскіх і нямецкіх рыцараў супраць праваслаўных княстваў былой Русі. Паўночны крыжовы паход афіцыйна пачаўся ў 1193 годзе, калі Папа Рымскі Цэлесцін III заклікаў да хрысціянізацыі паганаў Паўночнай Еўропы, хоць яшчэ да гэтага скандынаўскія каралеўствы і Свяшчэнная Рымская імперыя ўжо вялі ваенныя дзеянні супраць паўночных народаў Усходняй Еўропы.

Захопленыя землі ў славянскім Памор’і, Прусіі, Паўднёва-Заходняй Фінляндыі, Заходняй Карэліі актыўна каланізаваліся, на іх утвараліся новыя дзяржаўныя структуры, як, напрыклад, нямецкія герцагства Мекленбургскае, маркграфства Брандэнбургскае, валодання Тэўтонскага і Лівонскага духоўна-рыцарскіх ордэнаў, актыўна якія ўдзельнічалі ў заваёвах. Карэннае насельніцтва падвяргалася гвалтоўнай хрысціянізацыі і нярэдка прамому знішчэнню. На заваяваных крыжакамі тэрыторыях, часам на месцы ранейшых паселішчаў, узнікалі новыя гарады і ўмацаванні: Рыга, Берлін, заснаваныя немцамі, Рэвель — датчанамі, Выбарг — шведамі і інш. Некаторыя з іх, як, напрыклад, Рыга, былі важнымі фарпостамі каталіцкай царквы, рэзідэнцыямі архібіскупаў.

Ня ўсіх сваіх мэтаў крыжакі дасягнулі: Вялікае Княства Літоўскае і Жамойць змаглі абараніць сваю незалежнасць.

Далёка не ўсе ваенныя падзеі Паўночных крыжовых паходаў лічыліся крыжовымі паходамі ў Сярэднявеччы, некаторыя з іх былі названы крыжовымі паходамі толькі ў XIX стагоддзі нацыянальнымі гісторыкамі на хвалі нацыянал-рамантызму.

Вендскі крыжовы паход

Асноўны артыкул: Крыжовы паход супраць славян

Ваенная кампанія супраць палабскіх славян (якіх немцы звалі вендамі), якія засялялі паўночныя і ўсходнія часткі сучаснай Германіі, пачалася ў 1147 годзе, і працягвалася, фактычна, да XVI стагоддзя.

Шведскія крыжовыя паходы

Асноўныя артыкулы: Першы шведскі крыжовы паход, Другі шведскі крыжовы паход і Трэці шведскі крыжовы паход

Роберт Экман. Біскуп Хенрык хрысціць фінаў

У сярэдневяковых крыніцах згадваюцца тры шведскія крыжовыя паходы ў Фінляндыю, якія гісторыкі адносяць прыблізна да 1155, 1239 і 1293 гадоў. Першы Крыжовы паход у 1155 годзе быў узначалены ў адпаведнасці з царкоўнай традыцыяй брытанскім манахам Хенрыкам. Карыстаючыся патранажам караля свеяў Эрыка, ён здзейсніў місіянерскую экспедыцыю ў Паўднёва-Заходнюю Фінляндыю. Пазней Хенрык быў кананізаваны і абвешчаны святым заступнікам епархіі горада Аба (Турку). Паводле легенды, Хенрык хрысціў фінаў пасля таго, як яны былі разбітыя войскам караля Эрыка, і застаўся ў Фінляндыі ў якасці біскупа новай місіянерскай дыяцэзіі, але праз год быў забіты мясцовым селянінам Лалі^:14-15.

У канцы 1230-х гг. шведскі граф Біргер распачаў экспедыцыю ў Тавастланд, якая пазней стала вядомая як Другі крыжовы паход у Фінляндыю (1239 г.). У выніку паходу ўмацавалася шведскае каралеўскае ўладарства ў Фінляндыі, на загад графа Біргера ў Тавастландзе была пабудавана крэпасць Тавастхус (Хямеенліна), якая стала важным адміністрацыйным цэнтрам шведскай кароны^:15-16.

Шведская карона карысталася падтрымкай каталіцкай царквы, бо магла абараніць святароў і ўласнасць царквы ад мясцовых князёў і ўладароў. Улетку 1293 г. шведскі вайсковы правадыр Цюргіль Кнутсан распачаў паспяховы паход на Карэльскі пярэсмык. У выніку мясцовае праваслаўнае насельніцтва было навернутае ў каталіцтва, была ўзведзеная Выбаргская крэпасць, якая да XVIII ст. заставалася найважнейшай памежнай апорай каралеўства на ўсходзе. У 1323 г. быў падпісаны Нётэборгскі (Арэхаўскі) мір з Ноўгарадам, паводле якога паміж Ноўгарадам і Швецыяй стваралася палітычная мяжа, якая адначасова дзейнічала як дэмаркацыйная лінія паміж усходнімі і заходнімі царкоўнымі абшчынамі. Такім чынам, большая частка цяперашняй Фінляндыі апынулася пад кантролем шведскай кароны і каталіцкай царквы^:16.

Лівонскі крыжовы паход

Асноўны артыкул: Лівонскі крыжовы паход

У XII стагоддзі землі сучасных Эстоніі, Латвіі і Літвы былі паганскім клінам паміж тэрыторыямі, на якіх панавала хрысціянства. У 1192 годзе Папа Цэлесцін III абвясціў крыжовы паход супраць балтыйскіх паганаў. У выніку на ўсходніх берагах Балтыйскага мора з’явіліся дзяржавы рыцарскіх ордэнаў.

Лівы, якія засялялі Прыбалтыку, плацілі даніну Полацкаму княству, эсты — наўгародцам, і з’яўленне крыжакоў на гэтых землях пагражала інтарэсам гэтых зямель. У 1203 годзе пачаліся ваенныя сутыкненні паміж Нямецкім Ордэнам і Полацкам, у 1217 — паміж Ордэнам і Ноўгарадам. Палачане і наўгародцы не мелі магчымасцяў браць нямецкія крэпасці, а крыжакі паступова авалодалі іх гарадамі — Кукейносам, Герцыке, Вільядзі і Юр’евым. У 1232 Папа Рымскі Рыгор IX заклікаў крыжакоў да наступу на наўгародскія землі ў мэтах перашкаджэння каланізацыі наўгародцамі Фінляндыі. У адказ на нямецкія набегі Яраслаў Усеваладавіч Наўгародскі ўварваўся ў землі ордэна і разбіў яго ў бітве на Амоўжы (1234).

Прускі крыжовы паход

Набыцці Тэўтонскага ордэна ў Прусіі, у 1237 годзе пры яго аб’яднанні з Лівонскім ордэнам у Курляндыі і Лівоніі, і ў 1260 (зацененым пазначаны раёны якія змагаюцца за тэрыторыі ў Прусіі і Жамойці)

Асноўны артыкул: Прускі крыжовы паход

У 1217 годзе Папам Рымскім Ганорыем III быў абвешчаны крыжовы паход супраць прускіх паганцаў, на землі якіх прэтэндаваў Конрад I Мазавецкі. У 1225 годзе князь папытаў дапамогі ў тэўтонскіх рыцараў, пабяцаўшы ім валоданне гарадамі Кульм і Добрынь, а таксама захаванне за імі захопленых тэрыторый. У выніку на паўднёвым узбярэжжы Балтыйскага мора зацвердзіўся Тэўтонскі ордэн.

Крыжовы паход на Літву (другі балтыйскі паход)

Асноўны артыкул: Саўлеская бітва, 1236

19 лютага 1236 годзе Папа абвясціў другі крыжовы паход супраць Літвы. У Лівонію прыбыло магутнае падмацаванне — 2000 саксонскіх рыцараў і 200 дружыннікаў з Пскова. Паход скончыўся разгромам пры Сауле.

Лівонскі паход на Русь

Асноўны артыкул: Лівонскі паход на Русь

Пасля аб’яднання мечнікаў з Тэўтонскім ордэнам (1237) і паслаблення Уладзіміра-Суздальскага княства падчас мангольскага нашэсця (1238—1239) быў прадпрыняты паход Андрэаса фон Вельвена, Дзітрыха фон Грунынгена, Германа фон Буксгеўдэна і іншых военачальнікаў ордэна на Ноўгарад і Пскоў. Рыцары захапілі Ізборск і Пскоў і пацярпелі паражэнне ў 1242 годзе на лёдзе Чудскага возера ад князя Аляксандра Яраславіча.

Вялікая вайна

Дзяржава Тэўтонскага ордэна і яе межы з Вялікім Княствам Літоўскім 1260—1455

Асноўны артыкул: Вялікая вайна 1409—1411 гадоў

6 жніўня 1409 года вялікі магістр ордэна Ульрых фон Юнгінгэн абвясціў вайну Польскаму Каралеўству і Вялікаму Княству Літоўскаму. Да пачатку 1410 года ордэнскія войскі налічвалі 51 харугву, польская армія налічвала 42 польскіх харугвы, 7 з зямель Русі і 2 харугвы наймітаў, вялікалітоўская — 40 харугваў. 15 ліпеня 1410 года адбылася вырашальная бітва Вялікай вайны — Грунвальдская бітва, якая рашыла зыход вайны на карысць саюзнікаўў. У лютым 1411 года ў горадзе Торунь Польшча і Вялікае Княства Літоўскае склалі з Тэўтонскім ордэнам мірны дагавор, паводле якой ордэн вяртаў усе занятыя раней у Польшчы і Літвы тэрыторыі і выплачваў кантрыбуцыю.

Гл. таксама

• X—XIV стагоддзе — Шведска-наўгародскія войны
• 1217 — Бітва пры Вільяндзі
• 1234 — Бітва на Амоўжы
• 1236 — Саўлеская бітва, 1236
• 1242 — Лёдавае пабоішча (Лівонскі паход на Русь)
• 1245 — Бітва ля Цэсіса
• 1259 — Бітва пры Скудах
• 1260 — Бітва пры Дурбэ
• 1268 — Ракаворская бітва
• 1270 — Бітва пры Карусэ
• 1279 — Бітва пры Ашэрадах
• 1298 — Трэдэрская бітва
• 1298 — Бітва пад Ноермулен
• 1300 — Ляндскрона
• 1311 — Бітва пад Ваплаўкен
• 1315 — Бітва пры Хрыстмемеле
• 1320 — Бітва пад Меднікамі
• 1331 — Акменская бітва
• 1341 — Аблога Брандэнбурга
• 1348 — Бітва на Стрэве
• 1370 — Бітва пры Рудау
• 1377 — Літоўскі паход Альбрэхта III Аўстрыскага.
• 1398 — Салінскі дагавор
• 1410 — Грунвальдская бітва
• Добрынскі ордэн

Спасылкі

• Урбан В.. Гістарычны агляд крыжовага паходу ў Лівонію (нявызн.)(недаступная спасылка). deusvult.ru (14 ліпеня 2012). Архівавана з першакрыніцы 7 верасня 2013. Праверана 17 жніўня 2013.