Кандзі

Японская пісьменнасць

Кандзі • 漢字

Кана • 仮名

• Катакана • 片仮名
• Хірагана • 平仮名

Ужыванне

• Фурыгана • 振り仮名
• Окурыгана • 送り仮名

Гістарычныя

• Ман'ёгана • 万葉仮名
• Хэнтайгана • 変体仮名

Транскрыпцыі

• Ромадзі • ローマ字
  • Кунрэй-сікі • 訓令式
  • Ніхон-сікі • 日本式
  • Хэпбёрн • ヘボン式

Лацініца · Кірыліца

Кандзі — 漢字

---

Праблемы з праслухоўваннем? Дапамога.

Кандзі (яп.: 漢字^ⓘ; дзі — сімвал, Кан — Хань; літаральна «ханьскія літары») — кітайскія іерогліфы, ужываныя ў сучаснай японскай пісьменнасці разам з хіраганай, катаканай, арабскімі лічбамі і ромадзі (лацінскім алфавітам).

Гісторыя

кітайскія іерогліфы для слова кандзі.

Японскі тэрмін кандзі (漢字) літаральна значыць «Літары (дынастыі) Хань». Дакладна невядома, якім шляхам кітайскія іерогліфы трапілі ў Японію, аднак сёння агульнапрынятай лічыцца версія аб тым, што ўпершыню кітайскія тэксты завезлі ў краіну будысцкія манахі з карэйскага каралеўства Пэкчэ ў V ст. н. э. Гэтыя тэксты былі напісаны кітайскай мовай, і для таго, каб японцы маглі іх прачытаць з дапамогай дыякрытычных знакаў прытрымліваючыся правіл японскай граматыкі, была створана сістэма камбун (漢文).

Японская мова ў тыя часы не мела пісьмовай формы. Для запісу спрадвечна японскіх слоў была створана сістэма пісьменнасці ман'ёгана, першым літаратурным помнікам якой стала старажытная паэтычная анталогія Ман’ёсю. Словы ў ёй запісваліся кітайскімі іерогліфамі паводле гучання, а не паводле сэнсу.

Ман’ёгана, запісаная курсіўным шрыфтам, пераўтварылася ў хірагану — сістэму пісьменнасці для жанчын, якім вышэйшая адукацыя была недаступная. Большасць літаратурных помнікаў эпохі Хэйан з жаночым аўтарствам былі запісаны хіраганай. Катакана ўзнікла паралельна: манастырскія вучні спрашчалі ман’ёгану да адзінага значнага элемента. Абедзве гэтыя сістэмы пісьменнасці, хірагана і катакана, якія пайшлі ад кітайскіх іерогліфаў, у далейшым ператварыліся ў складовыя азбукі, якія разам называюцца канай.

У сучаснай японскай мове кандзі выкрыстоўваюць для запісу асноў (каранёў) слоў у назоўнікаў, прыметнікаў і дзеясловаў, у той час як хірагана ўжываецца для запісу флексій і канчаткаў дзеясловаў і прыметнікаў (гл. окурыгана), часціц і слоў, для якіх нялёгка запомніць іерогліфы. Катакана ўжываецца для запісу анаматапей (гукаперайманняў) і гайрайго (запазычаных слоў). Для запісу запазычаных слоў катакану пачалі ўжываць адносна нядаўна: да Другой сусветнай вайны яны звычайна запісваліся праз кандзі, альбо паводле значэнняў іерогліфаў (煙草 ці 莨 табако = «тытунь»), альбо паводле іх фанетычнага гучання (天婦羅 ці 天麩羅 тэмпура). Другі варыянт ужывання завецца атэдзі.

Японскія ўнёскі

Першапачаткова кандзі і кітайскія ханьцзы нічым адно ад другога не адрозніваліся: кітайскія іерогліфы выкарыстоўваліся для запісу японскіх тэкстаў. Аднак у цяперашні час паміж ханьцзы і кандзі існуе значная розніца: некаторыя іерогліфы былі створаны непасрэдна ў Японіі, некаторыя атрымалі іншае значэнне, акрамя таго, пасля Другой сусветнай вайны напісанне многіх кандзі было спрошчана.

Кокудзі

Кокудзі (国字; літаральна. «нацыянальныя іерогліфы») — іерогліфы японскага паходжання. Кокудзі часам завуць васэй кандзі (和製漢字, «створаныя ў Японіі кітайскія іерогліфы»). Агулам налічваецца некалькі соцень кокудзі (гл. спіс на Sci.Lang.Japan). Большасць з іх рэдка ўжываецца, але некаторыя сталі важнай часткай пісьмовай японскай мовы. Сярод іх:

• 峠 то: гэ (горны перавал)
• 榊 сакакі (сакакі, Клеера японская)
• 畑 хатакэ (сухадольнае поле)
• 辻 цудзі (скрыжаванне, вуліца)
• 働 до:, хатара(ку) (праца)

Большасць з гэтых кандзі маюць толькі кун’ёмі, але некаторыя былі запазычаны Кітаем і набылі таксама чытанне он’ёмі.

Коккун

У дадатак да кокудзі існуюць кандзі, значэнне якіх у японскай мове адрозніваецца ад кітайскай. Такія кандзі завуцца коккун (国訓), у іх ліку:

• 沖 окі (узмор’е; кіт. чун паласканне)
• 椿 цубакі (камелія японская; кіт. чун айлант)

Старыя і новыя іерогліфы

Асноўны артыкул: Сіндзітай

Адзін і той жа кандзі можа часам быць запісаны рознымі спосабамі: 旧字体 (кю:дзітай, літ. «старымі іерогліфамі») (舊字體 у запісе кюдзітай) і 新字体 (сіндзітай; «новымі іерогліфамі»). Ніжэй пададзена некалькі прыкладаў запісу аднаго і таго ж іерогліфа ў форме кюдзітай і сіндзітай:

• 國 国 куні, кок(у) (краіна)
• 號 号 го: (нумар)
• 變 変 хэн, ка(вару) (змяняцца)

Іерогліфы кюдзітай выкарыстоўваліся да канца Другой сусветнай вайны і, галоўным чынам, супадаюць з традыцыйнымі кітайскімі іерогліфамі. У 1946 годзе ўрад зацвердзіў спрошчаныя іерогліфы сіндзітай у спісе «Тоё кандзі дзітай хё» (当用漢字字体表). Некаторыя з новых знакаў супадалі са спрошчанымі кітайскімі іерогліфамі, ужыванымі ў КНР. Як і ў выніку працэса спрошчвання ў Кітаі, некаторыя з новых знакаў былі запазычаны са спрошчаных формаў (略字, р'якудзі), ужываных у рукапісных тэкстах, аднак у пэўным кантэксце дапушчальна ўжыванне і старых формаў некаторых іерогліфаў (正字, сэйдзі). Існуюць таксама яшчэ болей спрошчаныя варыянты напісання іерогліфаў, часам ужываныя ў рукапісных тэкстах [1], аднак іх выкарыстанне не пажадана.

Тэарэтычна, любы кітайскі іерогліф можа быць ужыты ў японскім тэксце, але на практыцы вельмі многія кітайскія іерогліфы ў японскай мове не ўжываюцца. Дайканва Дзітэн — адзін з самых вялікіх слоўнікаў іерогліфаў — змяшчае каля 50 тыс. запісаў, хаця большасць запісаных там іерогліфаў ніколі ў японскіх тэкстах не сустракаліся.

Чытанне кандзі

У залежнасці ад таго, якім шляхам кандзі трапіў у японскую мову, іерогліфы могуць выкарыстоўвацца для напісання аднаго альбо розных слоў альбо марфем. З пункту гледжання чытача гэта значыць, што кандзі маюць адно альбо некалькі чытанняў. Выбар чытання іерогліфа залежыць ад кантэксту, укладзенага сэнсу, спалучэння з іншымі кандзі і нават ад месца ў сказе. Некаторыя часта ўжываныя кандзі маюць дзесяць ці больш розных чытанняў. Чытанні, як правіла, падзяляюцца на он’ёмі (оннае чытанне ці проста он) і кун’ёмі (куннае чытанне ці проста кун).

Он’ёмі (кітайскае чытанне)

Он'ёмі (яп.: 音読み) — сіна-японскае чытанне; японская інтэрпрэтацыя кітайскага вымаўлення іерогліфа. Некаторыя кандзі маюць некалькі он’ёмі, таго што былі запазычаны з Кітая некалькі разоў: у розны час і з розных раёнаў. Кокудзі, ці кандзі, якія стварылі ў Японіі, звычайна не маюць он’ёмі, аднак ёсць выключэнні: напрыклад у іерогліфа 働 «працваць» ёсць і кун’ёмі (хатараку) і он’ёмі (до:), а ў іерогліфа 腺 «залоза» (малочная, шчытападобная і інш.) — толькі он’ёмі: сэн.

Ёсць чатыры тыпы он’ёмі:

• Го-он (яп.: 呉音, літ. гук царства У) — чытанне, запазычанае з маўлення царства У (раён сучаснага Шанхаю) у V і VI стагоддзях, ад якога таксама паходзіць сучасны дыялект у.
• Кан-он (яп.: 漢音, літ. ханьскае гучанне) — чытанне, запазычанае з маўлення часоў дынастыі Тан (VII—IX стагоддзі), пераважна з гаворкі сталіцы Чан'ань.
• То:-он (яп.: 唐音) літ. танскае гучанне — чытанне, запазычанае з маўлення часоў позніх дынастый: Сун і Мін. Сюды адносяцца ўсе чытанні, запазычаныя ў час Хэйан і Эдо.
• Кан'ё:-он (яп.: 慣用音) — памылковыя чытанні кандзі, якія пасля сталі моўнай нормай.

Прыклады:

Кандзі	Значэнне	Го-он	Кан-он	То-он	Кан’ё-он
明	святло	мё:	мэй	мін	*
行	ісці, паступак	гё:, ко:	*	ан	*
極	крайнасць	гоку	кёку	*	*
珠	жэмчуг	*	сю	дзю, дзу	*
度	узровень, ступень	до	таку	то	*
輸	увоз-вываз	сю	*	*	«ю»

Найбольш распаўсюджана форма чытання кан-он. Чытанні го-он найбольш распаўсюджаны ў будыйскай терміналогіі, напрыклад, гокураку 極楽 «рай». Чытанні то-он сустракаюцца ў некаторых словах, напрыклад ісу 椅子 «крэсла». У кітайскай мове большасці іерогліфаў адпавядае адзіны кітайскій склад. Аднак існуюць амографы (多音字), такія як 行 (кіт. хан, сін: яп. ко:, гё:); розным чытанням у кітайскай мове адпавядалі розныя значэнні, што таксама было адлюстравана пры запазычанні японскай мовай. Акрамя цяжкасцей з перадачай танальнага націску, большасць кітайскіх складоў было вельмі складана паўтарыць у японскай мове з-за багацця зычных, асабліва ў сярэднекітайскай мове, у якой канцавы зычны сустракаўся часцей, чым у сучасных дыялектах. Таму большасць он’ёмі складаецца з дзвюх мор: другая з іх — альбо падаўжэнне галоснай з першай моры (і ў выпадку першай э і у ў выпадку о, вынік дрэйфу мовы на працягу стагоддзяў пасля запазычання), альбо склад ку, кі, цу, ці альбо складовы н як імітацыя сярэднекітайскіх канцавых зычных. Магчыма, з’ява змякчэння зычных перад галоснымі, адрознымі ад і, а таксама складовы н былі даданы ў японскую мову для паляпшэння імітацыі кітайскай; яны не сустракаюцца ў словах японскага паходжання.

Он’ёмі часцей усяго сустракаецца пры чытанні слоў, складзеных з некалькіх кандзі (熟語 дзюкуго), многія з якіх былі запазычаны разам з самімі кандзі з кітайскай для перадачы паняццяў, аналагаў якім не мела японская мова, альбо іх немагчыма было ёй перадаць. Гэты працэс запазычвання часта параўноўваюць з запазычаннем слоў англійскай мовы з латыні і нармандскай французскай мовы, бо запазычаныя з кітайскай мовы тэрміны звычайна былі сэнсава вузейшымі за іх японскія аналагі, і веданне іх лічылася атрыбутам ветлівасці і эрудзіраванасці. Найбольш важнае выключэнне з гэтага правіла — прозвішчы, у якіх часцей выкарыстоўваецца японскае куннае чытанне.

Кун’ёмі (японскае чытанне)

Кун'ёмі (яп.: 訓読み), японскае ці куннае чытенне — заснавана на вымаўленні Спрадвечна японскіх слоў (яп.: 大和言葉 яматокотоба), да якіх былі па сэнсу падабраны кітайскія іерогліфы. У некаторых кандзі можа існаваць адразу некалькі кун’ёмі, а можа не быць увогуле.

Напрыклад, кандзі, які пазначае Усход (東) мае он’ёмі то:. Аднак у японскай мове да ўвядзення іерогліфаў было адразу два словы для пазначэння гэтага кірунку свету: хігасі і адзума — яны сталі кун’ёмі гэтага іерогліфа. А ў кандзі 寸, які значыць кітайскую меру даўжыні (3,03 см), не было аналага ў японскай мове, і таму ў яго ёсць толькі он’ёмі: сун.

Кун’ёмі вызначаюцца трывалай складовай структурай яматокотоба: кун’ёмі большасці назоўнікаў і прыметнікаў маюць даўжыню ў 2 ці 3 склады, у той час як кун’ёмі дзеясловаў карацейшыя: 1 ці 2 склады (не лічачы флексій — окурыганы, якая запісваецца хіраганай, хоць і лічыцца часткай чытання дзеяслова-ўтваральных кандзі).

У большасці выпадкаў для запісу аднаго японскага слова з рознымі адценнямі значэння ўжываліся розныя кандзі. Напрыклад слова наосу, запісанае як 治す, будзе значыць «лекаваць хваробу», у той час як запіс 直す будзе значыць «рамантаваць» (напрыклад ровар). Часам розніца ў напісанні празрыстая, а часам досыць няўлоўная. Для таго, каб не пымыліцца ў адценнях сэнсу, слова часам запісваецца хіраганай. Напрыклад, так часта робяць для запісу слова мото もと, якому адпавядаюць адразу пяць розных кандзі: 元, 基, 本, 下, 素, розніцу ў выкарыстанні якіх нялёгка ўлавіць.

Іншыя чытанні

Існуе шмат спалучэнняў кандзі, у якіх для вымаўлення складнікаў выкарыстоўваюцца і он’ёмі, і кун’ёмі: такія словы называюць дзю:бако (重箱) ці юто: (湯桶). Самі гэтыя два тэрміны з’яўляюцца аўталагічнымі: першы кандзі ў слове дзюбако чытаецца праз он’ёмі, а другі — праз кун’ёмі, а ў слове юто — наадварот. Іншыя прыклады: 金色 кін’іро — «залаты» (он-кун); 空手道 каратэдо: — каратэ (кун-кун-он).

Некаторыя кандзі маюць малавядомыя чытанні — наноры, якія звычайна ўжываюцца дзеля агучвання асабістых імёнаў. Як правіла, наноры блізкія гучаннем да кун’ёмі. У тапонімах і імёнах таксама часам выкарыстоўваюцца наноры, альбо нават такія чытанні, якія нідзе больш не сустракаюцца, напрыклад, іерогліф 叡 (мае толькі он’ёмі «эй») у якасці імя чытаецца «Акіра» альбо «Сатосі».

Гікун (яп.: 義訓) — чытанні спалучэнняў кандзі, якія не маюць простага дачынення да кун’ёмі ці он’ёмі асобных іерогліфаў, а датычацца сэнсу суцэльнага спалучэння. Напрыклад, спалучэнне 一寸 можна прачытаць як іссун (то бок «адзін сун»), аднак на самай справе гэта непадзельнае спалучэнне цётто (трошкі). Гікун часта сустракаецца ў японскіх прозвішчах.

Выкарыстанне атэдзі для запісу запазычаных слоў таксама прыводзіла да з’яўлення незвычайных агучванняў спалучэнняў і новых значэнняў у кандзі. Напрыклад састарэлае спалучэнне 亜細亜 адзіа раней выкарыстоўвалася для іерагліфічнага запісу часткі свету — Азіі. Сёння для запісу гэтага слова ўжываецца катакана, але кандзі 亜 набыў сэнс «Азія» ў такіх спалучэннях як то:а 東亜 («Усходняя Азія»). З састарэлага іерагліфічнага спалучэння 亜米利加 амэрыка («Амерыка»)　быў узяты другі кандзі, ад якога ўзнік неалагізм: 米国 бэйкоку, які літаральна можна перакласці як «рысавая краіна», хоць на самай справе гэта значыць Злучаныя Штаты Амерыкі.

Выбар варыянтаў чытання

Словы для падобных паняццяў, такіх як «усход» (東), «поўнач» (北) і «паўночны ўсход» (東北) могуць мець прынцыпова розныя вымаўленні: кун’ёмі хігасі і кіта выкарыстоўваюцца для першых двух іерогліфаў, у той час як «паўночны ўсход» будзе чытацца праз он’ёмі: то:хоку. Выбар правільнага чытання іерогліфа з’яўляецца адной з асноўных складанасцей пры вывучэнні японскай мовы.

Звычайна пры чытанні спалучэнняў кандзі выбіраюцца іх он’ёмі (такія спалучэнні называюцца па-японску дзюкуго 熟語). Напрыклад, спалучэнні 情報 дзё:хо: «інфармацыя», 学校 гакко: «школа» і 新幹線 сінкансэн прытрымліваюцца менавіта такога шаблона.

Калі кандзі змешчаны асобна, аточаны канай і не мае побач іншых іерогліфаў, то ён звычайна чытаецца праз уласны кун’ёмі. Гэта датычыцца як прыметнікаў, так і скланяльных дзеясловаў і прыметнікаў. Напрыклад, 月 цукі «месяц», 情け насакэ «міласць», 赤い акаі «чырвоны», 新しい атарасіі «новы», 見る міру «глядзець» — ва ўсіх гэтых выпадках выкарыстоўваецца кун’ёмі.

Гэтыя два асноўныя шаблонныя правілы маюць шмат выключэнняў. Кун’ёмі таксама могуць утвараць складаныя словы, хоць яны сустракаюцца радзей, чым спалучэнні з он’ёмі. Сярод прыкладаў можна прывесці 手紙 тэгамі «ліст» (пісьмо), 日傘 хігаса «парасон ад сонца» альбо вядомае спалучэнне 神風 камікадзэ «боскі вецер». Такія спалучэнні таксама могуць суправаджацца окурыганай: напрыклад, 歌い手 утаітэ — састар. «спявак» альбо 折り紙 орыгамі (мастацтва складвання фігурак з паперы), хоць некаторыя з такіх спалучэнняў могуць быць запісаны і без окурыганы (напрыклад, 折紙).

З іншага боку, некаторыя адасобленыя іерогліфы таксама могуць агучвацца праз он’ёмі: 愛 ай «каханне», 禅 Дзэн, 点 тэн «пункт, кропка». Большасць з такіх кандзі не маюць кун’ёмі.

Сітуацыя з он’ёмі досыць складаная, бо многа якія кандзі маюць некалькі он’ёмі: параўнайце 先生 сэнсэй «настаўнік» і 一生 іссё: «Жыццёвы век».

У японскай мове існуюць амографы, якія могуць чытацца па-рознаму ў залежнасці ад значэння. Напрыклад, спалучэнне 上手 можа чытацца трыма спосабамі: дзё:дзу «умелы», уватэ «верхняя частка, перавага» альбо камітэ «верхняя частка, верхняя плынь». Акрамя таго, спалучэнне 上手い чытаецца як умаі «умелы».

Некаторыя вядомыя тапонімы, уключаючы Токіё (東京 то:кё:) і саму Японію (日本 ніхон ці ніппон) чытаюцца праз он’ёмі, хаця большасць японскіх тапонімаў чытаюцца праз кун’ёмі (напрыклад, 大阪 О:сака, 青森 Аоморы, 箱根 Хаконэ). Прозвішчы і імёны таксама звычайна чытаюцца праз кун’ёмі (напрыклад, 山田 Ямада, 田中 Танака, 鈴木 Судзукі), аднак часам сустракаюцца ўласныя імёны, у якіх змяшаны кун’ёмі, он’ёмі і наноры. Прачытаць іх можна толькі маючы пэўны досвед (напрыклад, 夏美 Нацумі (кун-он) альбо 目 Сацука (незвычайнае чытанне)).

Фанетычныя падказкі

Каб пазбегнуць няпэўнасці, разам з кандзі ў тэкстах часам даюцца фанетычныя падказкі ў выглядзе хіраганы, набранай малым кеглем «агатам» над іерогліфамі (т.з. фурыгана) альбо ў радок за імі (т.з. кумімодзі). Гэта часта робяць у тэкстах для дзетак, для іншаземцаў, якія вывучаюць японскую мову і ў манзе. Фурыгана часам выкарыстоўваецца ў газетах для рэдкіх ці незвычайных чытанняў, а таксама для іерогліфаў, якія не ўключаны ў спіс асноўных кандзі (гл. ніжэй)

Агульная колькасць кандзі

Агульную колькасць існуючых кандзі вызначыць складана. Слоўнік Дайканва Дзітэн змяшчае каля 50 тыс. іерогліфаў, у той час як больш поўныя і сучасныя кітайскія слоўнікі змяшчаюць болей 80 тыс. знакаў, многія з якіх з’яўляюцца незвычайнымі формамі. Большасць з іх не выкарыстоўваюцца ані ў Японіі, ані ў Кітаі. Для таго, каб разумець большасць японскіх тэкстаў, досыць ведаць каля 3 тыс. кандзі.

Правапісныя рэформы і спісы кандзі

Пасля Другой сусветнай вайны, пачынаючы з 1946 г., японскі ўрад заняўся распрацоўкай рэформ арфаграфіі.

Некаторыя іерогліфы атрымалі спрошчаныя варыянты напісання, названыя 新字体 сіндзітай. Колькасць ужываных кандзі была скарочана, а таксама былі зацверджаны спісы іерогліфаў для вывучэння ў школе. Варыянтныя формы і рэдкія кандзі былі афіцыйна абвешчаны непажаданымі да выкарыстання. Галоўнай мэтай рэформаў было ўніфікаваць школьную праграму вывучэння іерогліфаў і скараціць колькасць кандзі, ужываных у літаратуры і перыядычных выданнях. Гэтыя рэформы мелі рэкамендацыйны характар, многія іерогліфы, якія не трапілі ў спісы, да гэтай пары вядомыя і часта ўжываюцца.

Кёіку кандзі

Асноўны артыкул: Кёіку кандзі

Кёіку кандзі — спіс з 1006 іерогліфаў, якія японскія дзеці вучаць у пачатковай школе (6 год навучання). Спіс упершыню быў зацверджаны ў 1946 годзе і змяшчаў 881 іерогліф. У 1981 годзе быў пашыраны да сучаснай колькасці.

Дзёё кандзі

Асноўны артыкул: Дзёё кандзі

Спіс дзёё кандзі змяшчае 2136 іерогліфаў, уключаючы ўсе кёіку кандзі і 1130 іерогліфаў, якія вывучаюцца ў сярэдняй школе. Кандзі, не ўключаныя ў гэты спіс, як правіла, суправаджаюцца фурыганай. Спіс дзёё кандзі з 1945 сімвалаў быў уведзены ў 1981 годзе, замяніўшы стары спіс з 1850 іерогліфаў, які зваўся тоё кандзі і быў уведзены ў 1946 годзе. У 2010 быў пашыраны да 2136 сімвалаў. Некаторыя новыя сімвалы раней былі дзіммэё кандзі, некаторыя ўжываюцца для напісання назваў прэфектур: 阪, 熊, 奈, 岡, 鹿, 梨, 阜, 埼, 茨, 栃 і 媛.

Дзіммэйё кандзі

Асноўны артыкул: Дзіммэё кандзі

Спіс Дзіммэё кандзі (яп.: 人名用漢字) уключае ў сябе 2997 іерогліфаў, з іх 2136 — цалкам паўтараюць спіс Дзёё кандзі, а 861 іерогліф — ужываецца для запісу імён і тапонімаў. Варта адзначыць, што ў Японіі бацькі часта стараюцца даць дзецям рэдкія імёны, якія змяшчаюць у сябе рэдка ўжываныя іерогліфы. Каб палегчыць работу рэгістрацыйным і іншым службам, якія не мелі патрэбных тэхнічных сродкаў для набору рэдкіх знакаў, у 1981 годзе быў зацверджаны спіс дзіммэё кандзі, а імёны дзецям можна было даваць толькі з кандзі, уключаных у спіс, а таксама з хіраганы і катаканы. Гэты спіс рэгулярна папаўняецца новымі іерогліфамі, а распаўсюджанне камп’ютараў з падтрымкай унікоду прывяло да таго, што ўрад Японіі ў бліжэйшы час рыхтуецца дадаць у гэты спіс ад 500 да 1000 новых іерогліфаў. 30 лістапада 2010 са старога спіса з 985 іерогліфаў, ужываных для запісу імён і тапонімаў, былі выдалены 129; у той жа час з дзёё кандзі ў дзіммэё кандзі былі перанесены 5 іерогліфаў, такім чынам агульная колькасць іерогліфаў для запісу імёнаў і тапонімаў — 861.

Японскія прамысловыя стандарты для кандзі

Японскі прамысловы стандарт (JIS) для кандзі і каны вызначае кодавыя нумары для ўсіх гэтых знакаў, а таксама для астатніх формаў пісьма, такіх як арабскія лічбы, для лічбавай апрацоўкі інфармацыі. Гэтыя стандарты некалькі разоў пераглядаліся. Бягучыя версіі:

• JIS X 0208:1997 — пазнейшая версія асноўнага стандарту. Змяшчае 6 355 кандзі.
• JIS X 0212:1990 — дадатковы стандарт, які уключае ў сябе дадаткова 5 801 іерогліф. Гэты стандарт рэдка выкарыстоўваецца, бо ён не сумяшчальны з найчасцей ужыванай сістэмай кадавання Shift JIS.Стандарт лічыцца састарэлым.
• JIS X 0213:2000 Архівавана 12 верасня 2007. — дадатковая версія набору JIS X 0208 з 3 625 новымі кандзі, з якіх 2 741 запазычаны з JIS X 0212. Гэты стандарт сумяшчальны з кадзіроўкай Shift JIS.
• JIS X 0221:1995 — японская версія ISO 10646/Унікоду.

Гайдзі

Гайдзі (яп.: 外字, букв. «знешнія іерогліфы») — гэта кандзі, якія не прадстаўлены ў існуючых японскіх кадзіроўках. Сюды ўключаюцца варыянтныя формы іерогліфаў, якія патрэбны для даведнікаў і спасылак, а таксама не-іерагліфічныя сімвалы.

Гайдзі могуць быць альбо сістэмнымі, альбо карыстальніцкімі. У абодвух выпадках узнікаюць праблемы пры абмене звесткамі, паколькі кодавыя табліцы для гайдзі, адрозніваюцца ў залежнасці ад камп’ютара і аперацыйнай сістэмы.

Намінальна ўжыванне гайдзі было забаронена JIS X 0208-1997, а JIS X 0213-2000 ужываў раней зарэзерваваныя пад гайдзі кодавыя ячэйкі для іншых мэтаў. Тым не менш гайдзі працягваюць ужывацца, напрыклад у сістэме «i-mode», дзе яны ўжываюцца для знакаў-малюнкаў.

Унікод дазваляе кадаваць гайдзі ў Прыватнай восбласці Унікода.

Класіфікацыя кандзі

Канфуцыянскі мудры Сюй Шэнь (許慎) у сваім пісанні Шовэнь цзэцзы (說文解字), каля 100 года, падзяліў кітайскія іерогліфы на шэсць катэгорый (яп. 六書 рыкусё). Гэтая традыцыйная класіфікацыя ўжываецца да сёння, аднак яна з цяжкасцю суадносіцца з сучаснай лексікаграфіяй: межы катэгорый досыць размытыя і адзін кандзі можа належаць адразу да некалькіх. Першыя чатыры катэгорыі адносяцца да структуры іерогліфа, а астатнія дзве — да яго выкарыстання.

Сё:кэй-модзі (象形文字)

Іерогліфы з гэтай катэгорыі ўяўляюць сабой схематычны накід выявы аб’екта. Напрыклад, 日 — гэта солца, а 木 — дрэва, і г. д. Сучасныя формы іерогліфаў істотна адрозніваюцца ад першапачатковых малюнкаў, таму разгадаць іх значэнне з іх выгляду досыць цяжка. Лягчэй са знакамі друкаванага шрыфта, якія часам захоўваюць форму арыгінальнага малюнка. Іерогліфы такога тыпу завуцца піктаграмамі (Сё:кэй — 象形, японскае слова для пазначэння егіпецкіх іерогліфаў). Іх няшмат сярод сучасных кандзі.

Сідзі-модзі (指事文字)

Сідзі-модзі з’яўляюцца разнавіднасцю ідэаграмнага ці сімвалічнага пісьма. Іерогліфы з гэтай катэгорыі звычайна простыя ў напісанні і сімвалізуюць абстрактныя паняцці (кірунак, лікі). Напрыклад, кандзі 上 значыць «зверху» ці «над», а 下 — «знізу» ці «пад». Сярод сучасных кандзі такіх іерогліфаў вельмі мала.

Кайі-модзі (会意文字)

Часта называюцца «складанымі ідэаграмамі» ці проста «ідэаграмамі». Як правіла, уяўляюць сабой спалучэнне піктаграм, якія складаюць агульнае значэнне. Напрыклад, кокудзі 峠 (то:гэ, «горны перавал») складаецца са знакаў 山 (гара), 上 (уверх) і 下 (уніз). Другі прыклад — кандзі 休 (ясу «адпачынак») складаецца са змененага іерогліфа 人 (чалавек) і 木 (дрэва). Гэтая катэгорыя таксама нешматлікая.

Кэйсэй-модзі (形声文字)

Такія іерогліфы называюцца «фона-семантычнымі» ці «фанэтыка-ідэаграфічнымі» сімваламі. Гэта самая вялікая катэгорыя сярод сучасных іерогліфаў (да 90 % агульнай колькасці). Звычайна складаюцца з двух кампанентаў, адзін з якіх адказны за сэнс ці семантыку іерогліфа, а другі — за вымаўленне. Вымаўленне адносіцца да зыходных кітайскіх іерогліфаў, але часта гэты прынцып відаць і ў сучасным японскім кун’ёмі-чытанні кандзі. Аналагічна і з сэнсавым складнікам, які мог змяніцца за стагоддзі з часу іх увядзення ці ў выніку запазычання з кітайскай мовы. Як вынік, часта адбываюцца памылкі, калі замест фона-семантычнага спалучэння ў іерогліфе спрабуюць разгледзець складаную ідэаграму.

За прыклад можна ўзяць кандзі з ключом 言 (гаварыць): 語, 記, 訳, 説 і інш. Усе яны так ці інакш звязаны з паняццямі «слова» ці «мова». Аналагічна, кандзі з ключом 雨 (дождж): 雲, 電, 雷, 雪, 霜 і інш. — усе яны датычацца з’яў надвор’я. Кандзі з ключом 寺 (храм), які змешчаны справа, (詩, 持, 時, 侍 і інш.) звычайна маюць он’ёмі сі ці дзі. Часам пра сэнс і/ці чытанне гэтых іерогліфаў можна здагадацца з іх складнікаў. Дарэчы, існуе мноства выключэнняў. Напрыклад, кандзі 需 («патрабаванне», «просьба») і 霊 («дух», «прывід») не маюць аніякіх дачыненняў да надвор’я (прынамсі, у сучасным іх ужыванні), а ў кандзі 待 он’ёмі — тай. Рэч у тым, што адзін і той жа кампанент можа граць семантычную ролю ў адным спалучэнні і фанетычную — у іншым.

Тэнцю:-модзі (転注文字)

У гэтую групу ўваходзяць «вытворныя» альбо «ўзаемна тлумачальныя» іерогліфы. Гэтая катэгорыя самая складаная з усіх, бо ў яе няма дакладнага вызначэння. Сюды адносяцца кандзі, чый сэнс і ўжыванне былі пашыраны. Напрыклад, кандзі 楽 пазначае «музыку» і «задавальненне»: у залежнасці ад значэння іерогліф па-рознаму вымаўляецца ў кітайскай мове, што атрымала адлюстраванне ў розных он’ёмі: гаку «музыка» і раку «прыемнасць».

Касяку-модзі (仮借文字)

Гэтая катэгорыя называется «фанетычна запазычанымі іерогліфамі». Напрыклад, іерогліф 来 у старакітайскай мове быў піктаграмай, якая пазначала пшаніцу. Яго вымаўленне было амафонам дзеяслову «прыходзіць», іерогліф стаў ужывацца для запісу гэтага дзеяслова, без дадання новага значнага элементу.

Дапаможныя знакі

Знак паўтору (々) у японскім тэксце значыць паўтарэнне папярэдняга кандзі. У адрозненне ад кітайскай мовы, замест таго, каб пісаць два іерогліфы запар (напр.時時 токідокі, «часам»; 色色 іроіро, «розны»), другі іерогліф замяняецца на знак паўтору і агучваецца так, нібыта замест яго стаіць такі ж сапраўдны кандзі (時々, 色々). Знак паўтору можа ўжывацца ва ўласных імёнах і тапонімах, напрыклад у японскім прозвішчы Сасакі (佐々木). Знак паўтору з’яўляецца спрошчаным запісам кандзі 仝.

Другі часта ўжываны дапаможны сімвал — ヶ (паменшаны знак катаканы кэ). Ён вымаўляецца як ка, калі ўжываецца для ўказання на колькасць (напрыклад, у спалучэнні 六ヶ月, роккагэцу, «шэсць месяцаў») альбо як га ў тапонімах, напрыклад, у назве раёна Токіа Касумігасэкі (霞ヶ関). Сімвал з’яўляецца спрошчаным запісам кандзі 箇.

Слоўнікі кандзі

Каб знайсці ў слоўніку патрэбны кандзі, трэба ведаць яго ключ і колькасць рысаў. Кітайскі іерогліф можна разбіць на простыя кампаненты, званыя ключамі (ці радзей «радыкаламі»). Калі ў іерогліфе шмат ключоў, бярэцца адзін асноўны (ён вызначаецца асобнымі правіламі), а потым патрэбны іерогліф шукаецца ў раздзеле ключа па колькасці рысаў. Напрыклад, кандзі маці (媽) трэба шукаць у раздзеле з трохрысавым ключом (女) сярод іерогліфаў, якія складаюцца з 13 рысаў.

У сучаснай японскай мове выкарыстоўваецца 214 класічных ключоў. У электронных слоўніках можна шукаць не толькі па асноўным ключы, але па ўсіх магчымых складніках іерогліфа, колькасці рысаў ці чытанні.

Тэсты на веданне кандзі

Кандзі кэнтэй — "тэст на веданне японскіх кандзиі (日本漢字能力検定試験 Ніхон кандзі но:рёку кэнтэй сікэн) правярае здольнасці чытання, перакладу і напісання кандзі. Ладзіцца японскім урадам і правярае веды школьнікаў і студэнтаў Японіі. Мае 10 асноўных узроўняў, самы складаны з якіх правярае веданне 6000 кандзі.

Для іншаземцаў створаны тэст Нороку сікэн JLPT. Да 2009 года ўключна ён меў 4 узроўні, самы складаны з якіх правяраў веданне 1926 кандзі. Цяпер тэст уключае ў сябе 5 узроўняў. Новы ўзровень быў даданы паміж папярэднімі ўзроўнямі 2 і 3, бо раней разрыў паміж імі быў вельмі вялікі. Такім чынам, новы ўзровень 5 адпавядае ранейшаму ўзроўню 4, а новы ўзровень 4 — ранейшаму ўзроўню 3.

Бібліяграфія

• Корчагина Т. И. «Омонимия в современном японском языке». — М., Восток-Запад, 2005 г. ISBN 5-478-00182-1
• Мушинский А. Ф. «Как прочесть и понять значения иероглифических сочетаний?». — М., Восток-Запад, 2006 г. ISBN 5-17-036579-9
• Вурдов А. М. «Кандзявые эссе». — Сыктывкар, 2005. ISBN 5-85271-215-9
• Маевский Е. В. «Графическая стилистика японского языка». — М., Восток — Запад, 2006. ISBN 5-17-035826-1
• Мыцик А. П. «214 ключевых иероглифов в картинках с комментариями». — СПб., Каро, 2006. ISBN 5-89815-554-6
• Hannas, William C. Asia’s Orthographic Dilemma. Honolulu: University of Hawaii Press, 1997. ISBN 0-8248-1892-X

Гл. таксама

• Парадак напісання рысаў у іерогліфах
• Кітайскае пісьмо
• Гяру-модзі
• Спіс ключоў кандзі

Спасылкі

• Кандзі-тэст
• Jardic — японска-англа-рускі электронны слоўнік
• Слоўнік JDIC (англ.)
• Японская каліграфія: кандзі
• Як усталяваць падтрымку іерогліфаў Архівавана 16 верасня 2009.
• Японская каллиграфия: кана и кандзи Архівавана 30 снежня 2016.
• Спіс 2501 найбольш ужываных кандзі