Невельскі павет

Невельскі павет
Краіна	Расійская імперыя
Уваходзіць у	Віцебская губерня
Адміністрацыйны цэнтр	Невель
Насельніцтва	103 872 жыхара (1 896)
Плошча	3626 кв. вёрст

Невельскі павет — адзін з паветаў Віцебскай губерні. Павятовы горад — Невель.

Па плошчы павет займаў 3626 (3578,9) кв. вёрст. Насельніцтва паводле саслоўя на 1896 г. — 103872 жыхара.

Геаграфія

Невельскі павет знаходзіўся ў паўночна-ўсходняй частцы губерні. Плошча павета па ваенна-тапаграфічнай здымцы складала 3626 кв. вёрст, па вылічэнні Стрэльбіцкага — 3578,9 кв. вёрст. З Пскоўскай губерні ў павет уваходзіла ўзвышша, шырокае і плоскае, перасыпанае мноствам азёр і балот. Гэтыя вышыні ўваходзяць таксама ў Себежскі і Люцынскі паветы і служаць водападзелам паміж рачнымі басейнамі Заходне-Дзвінскім і Пскоўска-Ільменскім. Найбольш значныя вышыні павета цягнуліся каля мяжы Пскоўскай губерні пры вёсках Пачынкі, Сакольнікі, Іванцы, Дубна і інш. Узвышшы, якія перасякаюць дарогу з Полацка ў Невель, пры паселішчы Турычына падзяляе басейны рэк Ловаці і Заходняй Дзвіны.

З рэк павета заслугоўвае ўвагі рака Ловаць з прытокам Яменка, астатнія рэчкі нязначныя. Азёры, па вылічэннях Стрэльбіцкага, займаюць 183 кв. вёрст. Значныя азёры: Нешчарда 24 кв. вярсты і Іван-возера — 20 кв. вёрст. Шмат паселішчаў было размешчана па берагах азёр. Пад балотамі лічаць не менш за 40 тыс. дзесяцін (384 кв. вярсты). Лясы займалі 110402 дзесяціны; з іх казне належала 16034 дзесяціны, цэрквам — 438 дзесяцін, прыватным уладальнікам — 93930 дзесяцін. Больш за ўсё было лясоў хваёвых і яловых, але сустракаліся таксама дуб і іншыя пароды. Зручных зямель (акрамя казённых і ўдзельных) было ва ўладальнікаў 109269 дзесяцін і ў сялян 116865 дзесяцін. Памер сялянскага надзела на 1 душу — 1,40 дзесяціны.

Эканоміка

Сельскагаспадарчая дзейнасць

У сярэднім штогод да пачатку XX стагоддзя засявалася: жытам 27900 дзесяцін, пшаніцай 650 дзесяцін, аўсом 14000 дзесяцін, ячмянём 6900 дзесяцін, грэчкай 1300 дзесяцін, гарохам 2150 дзесяцін, бульбай 2700 дзесяцін, льном 3350 дзесяцін, каноплямі 400 дзесяцін. Збіраецца жыта 9 01250 пудоў, пшаніцы 20150 пудоў, аўса 550200 пудоў, ячменю 255380 пудоў, грэчкі 23800 пудоў, гароху 75560 пудоў, бульбы 783400 пудоў, канаплянага насення 1600 і валакна 2000 пудоў. Усіх землеўладальнікаў 1099; з іх праваслаўных 988, раскольнікаў 3, рымска-каталікоў 75, лютэранаў 9, яўрэяў 23, замежнік 1. У сялян было ў 1894 г. сеяна азімай пшаніцы 778 чвэрцяў, жыта 28013 чвэрцяў, яравой пшаніцы 153 чвэрці, аўса 28379 чвэрцяў, ячменю 8220 чвэрцяў, грэчкі 685 чвэрцяў і астатніх хлябоў 223 0 чвэрцяў. У памешчыкаў азімай пшаніцы 436 чвэрцяў, жыта 9462 чвэрці, яравой пшаніцы 66 чвэрцяў, аўса 8892 чвэрці, ячменю 2566 чвэрцяў, грэчкі 173 чвэрці і іншых яравых хлябоў 533 чвэрці. Бульбы ў сялян было пасеяна 23175 чвэрцяў, у памешчыкаў 5610 чвэрцяў. Лёну было пасеяна памешчыкамі 11583 пуды і сабрана валакна 48120 і насення 18909 пудаў; сялянамі 15345 пудоў і сабрана валакна 51428 і насення 44126 пудоў. Сена сабрана ў павеце 5195340 пудоў. Садоўніцтва і агародніцтва развіта мала. У сялян коней 16457, кароў 35053, авечак 22113, свіней 15243, коз 1381, у іншых уласнікаў коней 8288, кароў 19028, авечак 12892, свіней 5721, коз 621.

Вытворчасць, рамёствы і гандаль

Саматужныя промыслы маларазвіты. У 1893 г. лічылася саматужнікаў 2086 чалавек, вырабілі розных вырабаў на 42693 руб. 1570 чалавек былі заняты падрыхтоўкай невадаў; кавалёў было 200. У 1894 г. фабрык і заводаў было 48, з вытворчасцю на 69955 руб.: Мукамолы 28 (на 51 990 руб.), Заводаў мылаварных 6, вінакурных 4, гарэлачных 1, піваварных 1, цагляных 3, ганчарных 3 і сінільна-набіваных 2. Гандлёвых і прамысловых устаноў 102. Усіх хлебных крам 135; ў іх павінна было быць у наяўнасці 23982 чвэрці азімага і 11991 чвэрць яравога хлеба, а складалася да 1 студзеня 1895 г. 1 0667 чвэрцяў азімага і 7061 чвэрць яравога. Харчовага павятовага капіталу 14584 руб. Па гандлі выдаецца сяло Сакольнікі.

Адукацыя, рэлігія і ахова здароўя

Сельскіх пачатковых вучылішчаў 24, з 1267 навучэнцамі (192 дзяўчынкі); царкоўна-прыходскіх школ 17. Праваслаўных цэркваў 38, рымска-каталіцкая 1. Бальніцы 2, прыёмных пакояў 4. Лекараў (без горада Невеля) служачых 2 і вольнапрактыкуючых 2, фельчараў 11, 2 бабак-павітух. Сяляне з сваіх сродкаў у 1893 г. выдаткавалі на бальніцы 439 руб., На народныя школы 3219 руб., На царкоўна-прыхадскія і школы граматы 2153 руб.

Насельніцтва

Колькасць

Жыхароў да 1 студзеня 1896 года — 103 872 (51 480 мужчын і 52 392 жанчыны): праваслаўных — 96917, раскольнікаў — 3129, каталікоў — 1476, пратэстантаў — 203, юдэяў — 1972, іншых веравызнанняў — 175. Дваран — 1692, духоўнага саслоўя 645, ганаровых грамадзян і купцоў — 468, мяшчан — 3229, ваеннага саслоўя — 2680, сялян — 94 968, іншых саслоўяў 190. Беларусы тады складалі карэннае насельніцтва павета (84,0 %), большасць з іх была праваслаўнымі. Велікарусаў ў 1870 годзе было 1892, латышоў — 184, яўрэяў — 4858 чал.

Вядомыя жыхары

Соф'я Кавалеўская — свае дзіцячыя гады правяла ў маёнтку бацькі Палівіна Невельскага павета, Віцебскай губерні.

Тэрытарыяльнае ўпарадкаванне

3 станы, 20 воласцей, каля 2 тыс. паселішчаў, вёсак і інш.