Казначэй

Казначэй — асоба, якая ведае грашамі і каштоўнасцямі ўстановы, арганізацыі і захоўвае іх. У вайсковых часцях — асоба, якая ведае прыёмам, захаваннем і выдачай грашовага, рэчавага і тэхнічнага забеспячэння.

Гісторыя

У старажытнай Русі асоба, якая хавала казну. Казначэі былі не толькі ў князёў, але і ў прыватных асоб, баяраў. У духоўных граматах маскоўскіх князёў казначэй згадваецца нароўні з цівунамі дамаскоўскай Русі; і тыя, і іншыя былі рабы-захавальнікі княжых прыбыткаў. На захадзе і поўдні Расіі раней казначэй называўся "скарбнікам", у цюркамоўных краінах ён называўся як "казначе".

Пры Іване III, у сувязі з установай прыказаў, з'яўляецца, пад імем казначэй, даволі відны дваровы чын, які займаў месца пасля краўчага і наперадзе думных дваранаў. Казначэй ведаў казённы двор або прыказ, а разам з тым і даходы гасударя, атрымліваючы розныя пошліны (напрыклад мытныя) і чынш і здаючы ў аброчны змест розныя прыбытковыя артыкулы. Ведамству скарбніка падлягалі таксама справы аб халопстве і вядзенне кніг, у якія запісваліся акты на час (верагодна — у сілу таго, што існаваў адмысловы збор паступлення ў халопства). Са зборам пошлін злучаны быў і суд над тымі, хто пошліны плаціў: адсюль шырокая судовая кампетэнцыя скарбніка. Суд скарбніка распаўсюджваўся і на многія такія выпадкі, якія не стаялі ні ў якім дачыненні да непасрэдных функцый скарбніка. У XVI стагоддзі суду гэтаму прыказаныя былі цэлыя гарады; Судзебнік 1550 года прылічае да баяр і акольнічых, якія рабілі «суд цара і вялікага князя», і скарбніка. Тут казначэі выступаюць наогул у якасці давераных і набліжаных да цара асоб. Як давераныя людзі, казначэй прызначаюцца разам з баярамі весці перамовыз замежнымі пасламі, як гэта было, напрыклад, у 1494 годзе. Да сярэдзіны XVII стагоддзя, па меры развіцця прыказных устаноў, шырокае ведамства скарбніка моцна скарацілася. Даходы былі перададзеныя ў фінансавыя загады рознага наймення, халопія справы — у халопі загад. У падпарадкаванні скарбніка застаўся толькі казённы двор, грашовы даход якога Каташыхін вызначае усяго ў 3000 рублёў, а колькасць подведомых пасадскіх гандлёвых людзей — у 500. Казённы двор ведаў адзін казначэй, радзей двое, а таварышаў пры ім было трое: два дзяка і друкар; у XVII стагоддзі апошні выйшаў з складу казённага двара. На пасаду скарбніка звычайна прызначаліся людзі новыя, не радавітыя, але яна пракладала дарогу да баярства.

Літаратура

Сяргеевіч, «Юрыдычныя старажытнасці» (СПб., 1890, т. I, стр. 414-422)